الفبای زندگی بدون جرم را باید از کودکی آغاز کرد

- سردار! آیا اساساَ شما، به عنوان کسی که هم در حیطه نظر و هم در قلمرو عمل درگیر مقابله با آسیبها و کجرویهای اجتماعی است، اعتقادی به "پیشگیری زودهنگام" دارید؟ اگر پاسختان مثبت است فکر میکنید از چه سنی باید مبادرت به پیشگیری کرد؟

 

 ”پیشگیری زودهنگام ” یک رویکرد تایید شده است و در قلمروهای مختلف ( اعم از پزشکی، اجتماعی و رفتاری ) به منزله یک دیدگاه و پارادایم نظری متقن مورد امعان نظر قرار گرفته است. این دیدگاه از پشتوانه پژوهشی و تجربی فربهی برخوردار است. من نیز در این سالهایی که به صورت مستقیم درگیر مداخله و مقابله با آسیبها بودهام به شواهد پرشمار و متقنی دست پیدا کردهام که نشان می دهد پیشگیری زودهنگام یک ضرورت است و اگر از آن غفلت کنیم هزینه های زیادی باید متحمل شویم. اما در پاسخ بخش دوم سئوالتان باید به عرض برسانم منظور از پیشگیری زودهنگام آن است که پیشگیری را حتی قبل از تولد فرزند شروع کنیم و سپس آن را در سال های پیش از شروع مدرسه ادامه بدهیم و در سال های مدرسه ( از کودکی تا نوجوانی ) آن را به صورت روشمند استمرار ببخشیم.

 
- منظورتان این است که والدین حتی قبل از تولد طرح و نقشه مشخصی برای تربیت فرزند خود داشته باشند؟

 

 دقیقاَ. در دنیای پیچیده امروز دیگر نه می توان تربیت فرزند را به طبیعت واگذار کرد و نه می توان از روش آزمون و خطا بهره گرفت. بنابراین، والدین باید قبل از تولد فرزندشان طرح و تدبیر و نقشه تربیتی خود را تدقیق نمایند.

 

البته ناگفته پیداست که چنین طرح و تدبیری باید از مبانی روشن و متقنی برخوردار باشد. به همین سبب، هما ما باید در زمینههای تربیت فرزند به اندازه کافی آموزش ببینیم. فراموش نکنیم که تربیت فرزند یک ” مهارت “ است. چنین مهارتی جز از راه آموزش دقیق و مطالعه روشمند و آگاهانه اندیشیدن حاصل نمیشود.

 
- پس از تولد فرزند والدین بهتر است از چه سبک تربیتی بهره گیرند تا فرزند آنها در سنین بعد در دام کجروی ها و انحرافات گرفتار نشود؟

 

 سبکهای تربیتی متعدد و متنوعاند و هر یک اقتضائات و الزامات خاص خود را دارند. بنابراین، والدین باید حداقل چند سبک را بیاموزند و از آن میان سبکی را که با فرهنگ و ویژگیها و علائق و انتظاراتشان سازگارتر است برگزینند. لیکن، من براساس دانش و تجربیاتم در این خصوص چند نکته را یاد آور میشوم.

 

نخست آنکه، والدین سبکی را برگزینند که در آن توجه به اعتقادات دینی و ارزش های معنوی لحاظ شده باشند.

دوم آنکه، از بکارگیری سبکهای تربیتی بسیار سهلگیرانه ( باری به هر جهت ) و بسیار سختگیرانه (و خشونت آمیز ) بپرهیزند. چون ثابت شده است که این هر دو سبک زمینه و بستر را برای کجروی فراهم میسازند (سبک اول موجب هنجارشکنی میشود و سبک دوم منجر به شکل گیری شخصیت پرخاشگرانه میشود).

 

سوم آنکه، در تربیت فرزند خویش قواعد معینی را وضع کنند و قبل از فرزندشان خود به آن قواعد عمل نمایند. فراموش نکنیم که قواعد باید اولاَ محدود باشند و ثانیا َ قابل اجراء.

 

چهارم اینکه، لازمه تربیت مناسب، انضباط مناسب است. بنابراین، خانواده ای که به سلامت رفتاری فرزند خویش در سالیان بعد می اندیشد، حتماَ باید انضباط معتدل و مناسبی را وضع نمایند. اما، فراموش نباید کرد که انضباط نباید بسیار سخت گیرانه باشد. چون در آن صورت: اولاَ: لذت و آزادی را از فرزندان میستاند و ثانیاَ: آنها را تند خو، بداخلاق و مستبد میسازد.

   
- والدین چگونه بدانند که کودک آنها سازگارانه تربیت میشود و در آینده به کجروی گرایش نمییابد؟

 

 آسیبشناسان، به ویژه آسیبشناسان روانی، در پژوهش ها و اقدامات بالینی و تجربی خود در یافته اند که کودکان و نوجوانان ممکن است به دو بدکارکردی و اختلال رفتاری بارز مبتلا شوند که اگر در آن دو اختلال مداخله فوری و صحیح صورت نگیر د احتمال گرایش آنها به کجروی در سنین بالا افزایش مییابد. آن دو اختلال یکی” نافرمانی مقابلهای است و دیگری” اختلال سلوک “

 
- والدین چگونه بدانند که فرزند، یا فرزندان آنها به این دو اختلال مبتلا هستند یا نیستند.

 

  این دو اختلال رفتاری ” ملاکهای تشخیصی“ معینی دارند که به اجمال به آنها اشاره می کنم وقتی کودک یا نوجوانی؛

 

1- به دیگران یا حیوانات آسیب می رساند

 

2- اموال دیگران را مکرر تخریب می کند.

 

3- مبادرت به دزدی یا فریب کاری می نماید

 

4- قوانین خانه و مدرسه را مکر ر نقص می کند، می توانیم بگوییم او دچار ” اختلال سلوک “ است. همچنین، وقتی کودک یا نوجوانی:

 

الف- سریع از کوره در میرود

 

ب- به اغلب درخواستهای والدینش وقعی نمینهدج- خیلی سریع آزرده خاطر میشود د- دائم یا بزرگترها جر و بحث می کند و ه- کینه جو و انتقام گیر است، می توانیم نتیجه بگیریم که او دچار ” اختلال نافرمانی مقابلهای است. همانگونه که پیداست بارزترین نشانه دو اختلال مذکور ” پرخاشجویی“ است.

 

بنابراین، اگر والدین به صورت مکرر تندخویی، مخالفت ورزی و پرخاشگری را در فرزند خود مشاهده نمودند باید برای مداخله در مشکل او هر چه سریعتر اقدام نمایند.

   
- اگر کودک یا نوجوانی دچار دو اختلال ” نافرمانی مقابلهای“ و ” اختلال سلوک “ باشد و مداخله موثری هم درمشکل او صورت نگیرد، در آینده به چه آسیبهایی گرایش پیدا می کند؟

 

 اختلال سلوک اگر درمان نشود در آینده (بعد از 15 سالگی) منجر به شکلگیری ” شخصیت ضد اجتماعی “ میشود. این افراد کسانی هستند که به راحتی به دیگران تعدی می کنند، شاید مرتکب قتل شوند و به عاملی برای انجام فعالیتهای ضد اجتماعی و مجرمانه (نظیر خر ید و فروش مواد مخدر) تبدیل میشوند. اختلال نافرمانی مقابلهای هم می تواند زمینه ساز چند آسیباجتماعی نظیر کلاهبرداری، وندالیسم (آسیب به اموال عمومی) و ارتکاب رفتارهای پر خطر گردد.

   
- مدارس چگونه می توانند از وقوع آسیب ها پیشگیری نمایند؟

 

 به باور من همه مدارس باید مبادرت به غربالگری روانی بچهها بنمایند. و از آن طریق افراد مستعد اختلال سلوک، اختلال نافرمانی مقابلهای، اختلال شخصیت مرزی (ناپایداری شخصیتی و رفتاری) و افراد درونگرا را شناسایی و با بهرهگیری از مداخلههای مشاورهای، تربیتی و... برای حل مشکل آن دسته از دانش آموزان اقدام نمایند.

 

همچنین، افت شدید و مکر ر تحصیلی ر ا نباید فراموش کرد. چون شواهد نشان داده است که بین افت مکرر تحصیلی و گرایش به کجروی ها، اعتیاد و آسیبهای اجتماعی رابطه معناداری وجود دارد.

   
* خانواده ها باید چکار کنند؟

 

 تحقیقات نشان داده است که بین چند عامل درون خانواده و احتمال گرایش به آسیبها و کجروی های اجتماعی رابطه معناداری وجود دارد. آن ویژگی ها عبارتند از: تنش های مستمر، طرد مکرر، فقدان تجار ب مثبت، عدم شکل گیری دلبستگی و تنبیه و خشونت خانوادگی.

 

بنابراین، اگر خانوادهها:

 

1- سبک تربیتی صحیحی داشته باشند،

2- به فرزندان خود بی دریغ مهر بورزند،

3- به صورت مستمر تجارب مثبتی برای فرزندان فراهم سازند (نظیر مسافرت، رفتن به مراکز تفریحی....)

4- از خشونت و جر و بحث و جدال بی سرانجام بپرهیزند،

5- کودکان خود را ارج نهند

6- انضباط معقولی حاکم سازند و

7- مهارتهای اجتماعی فرزندان خود را پرورش دهند.

می توانند مطمئن باشند که فرزندان آنان در آینده به کجرویها و انحرافات گرایش نمییابند.

  
- اگر بخواهیم شاخصهای پیش گیری زودهنگام را بر شماریم، مهمترین آنها کدامها هستند؟

 

 همانگونه که اشاره کردم چند عامل می توانند زمینه ساز گرایش به آسیبها و کجرویها شوند. مهمترین آنها عبارتند از:

 

- سردی عاطفی

- درونگرایی شدید ( انزوا طلبی )

- خشونت و رزی و زورگویی

- بی اعتنایی به خواستههای دیگران

- عدم یادگیری های مهارتهای اجتماعی متناسب با سن

- افت مکرر تحصیلی

- روحیه انتقام گیری

 

 به محض بروز این علائم، خواه در سنین قبل از مدرسه یا در درون تحصیل در مدرسه، باید بلافاصله در آنها مداخله کرد. برای مداخله هم نباید در دام کودک و نوجوان پرخاشجو افتاد. یعنی برای از میان راندن رفتارهای منفی کودکان و نوجوانان به جای خشونت ورزی متقابل باید از روشهای ملایم، نظیر شناسایی و تشویق رفتارهای مثبت، استفاده نمود. علاوه بر آن، باید روشهای خود کنترلی و خویشتن داری را به کودکان و نوجوانان یاد داد.

 

بسیاری از کودکان و نوجوانی که مبادرت به رفتارهای منفی می نمایند، یا شیوه رفتار صحیح و خودکنترلی را نیاموخته اند و یا از اعتماد به نفس کافی برخوردار نیستند. ضروری است اولیای خانه و مدرسه در این زمینه طرح و تدبیر ویژه دراندازند.