مروری بر دوران استبدادی رژیم پهلوی و تاریخ انقلاب اسلامی در «باغ‌موزه قصر»

گروه حماسه و جهاد دفاع پرس: همزمان با سالروز ایام دهه فجر بازدید از اماکنی همچون کمیته مشترک ضد خرابکاری، زندان اوین، موزه قصر و... که مبارزین انقلابی برای برپایی حق، روزهای سختی را در آنجا گذراندند، بیشتر می‌شود. به همین مناسبت خبرنگار دفاع پرس با «محمود سیفی» راهنمای موزه قصر هم‌صحبت شد، تا وقایعی که در طول سال 1306 تا 1382 در این مکان رقم خورده است، را به تصویر بکشد.

 

زندان قصر متشکل از چند ساختمان است، که در ابتدای ورود به مجموعه، با مکانی به نام «زیر هشتی» روبه‌رو شدیم. سیفی در خصوص تاریخچه زندان و این مکان می‌گوید: «250 سال پیش در دوران فتحعلی شاه، این اراضی خارج از شهر تهران قرار داشت. به دستور فتحعلی شاه، قصری معروف به «تخت قصر» یا «قصر قاجار» ساخته می‌شود؛ اما از دوران ناصرالدین شاه از این مکان به عنوان پادگان استفاده شده و نیروهای قزاق ساکن می‌شوند. به مرور زمان این ساختمان رو به تخریب می‌رود.

در دوران احمد شاه، این ساختمان به طور کلی تخریب شده و اراضی قصر باقی می‌ماند. احمد شاه اراضی قصر را میان ارگان‌های دولتی تقسیم می‌کند. موقعیت این اراضی از خیابان پلیس تا زیر پل سید خندان فعلی و ساختمان قصر هم بالاتر از خیابان معلم تا چهار راه قصر فعلی است.

دوران پهلوی اول، قسمت جنوبی این اراضی به دستور رضا شاه به ساخت یک زندان مدرن اختصاص یافت. زندان قصر در تاریخ 11 آذرماه 1308 با حضور رضا شاه و هیات دولتش افتتاح شد.

سرتیپ محمد درگاهی رئیس شهربانی رضا شاه برای نخستین بار به جهت کمبود زندان در ایران، درخواست ساخت یک زندان مدرن را کرد. جالب است بدانید که نخستین زندانی این زندان هم درگاهی بوده است.

هنگام افتتاح این زندان، درگاهی از رضاه شاه و همراهانش درخواست می‌کند تا از درون سلول‌ها نیز بازدید کنند. عبدالحسین تیمورتاش که در دوران قاجاریه توسط درگاهی به حبس رفته بود، از او کینه به دل داشت. از این رو پس از پیشنهاد درگاهی برای بازدید از سلول‌ها، در گوش رضاشاه گفت که ممکن است نیت شومی پشت این پیشنهاد باشد و پس از ورود ما به سلول، درب بسته شده و درگاهی علیه رژیم کودتا کند.

درگاهی با این پیشنهاد 2 روز پس از افتتاح زندان، به مدت حدود سه ماه زندانی می‌شود. وی پس از آزادی، رئیس ثبت احوال می‌شود. تیمور تاش پس از مدتی در همین زندان توسط آمپول هوا کشته شد.

زندان قصر از سال 1308 تا 1382 در سه دوره پهلوی اول، پهلوی دوم و دوران انقلاب اسلامی به عنوان زندانی برای زندانیان سیاسی و عمومی استفاده می‌شد.

 

در ادبیات فارسی اصطلاح «زیر هشتی» و «آب خنک خوردن» را شنیده‌اید. این اصطلاحات توسط زندانیان این زندان برای نخستین بار استفاده شد. شخصی که وارد زندان قصر شده و یا اشتباهی از وی صورت می‌گرفت، برای تنبیه به زیر هشتی آورده می‌شد. زمانی که زندانی بی‌هوش می‌شد و یا حال جسمی بدی می‌یافت، از آب قنات قصر که خنک نیز بوده، به وی داده می‌شد تا بنوشد و به هوش بیاید.

وقتی اینجا افتتاح شد، این جا زیر هشت بود. وقتی زندان ها تنبیه می شدند این جا آب خنک می خوردند. ضرب المثل «آب خنک خوردن» از همین قسمت وارد ادبیات ما شده است. وقتی اینجا قصر بوده 2 قنات بزرگ در محوطه قرار داشت. وقتی اراضی جنوبی تبدیل به زندان شد، پس از تنبیه زندانی‌ها کمی به او آب خنک می دادند تا بخورد تا حالشان  بهتر شود و دوباره وارد سلول شوند. بین خود زندانی ها این اصطلاح «آب خنک خوردن» رایج شد که یعنی آوردند اینجا تنبیه کنند یعنی آب خنک بخورند. بعدها اتاق‌های بازجویی یا شکنجه حتی بدون ظاهر هشت ضلعی به نام هشتی معروف شد.

راهنمای زندان به مکانی هشت ضلعی با هشت درب وارد شد. وی ادامه می دهد: «سال 1329 مقارن با ملی شدن صنعت نفت، آمار زندانیان زیاد شد. زندان‌ دیگر جوابگوی این تعداد زندانی نبود. در دوران پهلوی دوم زندانی مجزا، به نام ساختمان شماره یک در کنار زندان قصر ساخته شد. سال 1357 اکثر زندانی‌های سیاسی پس از شکنجه در کمیته ضد خرابکاری و مشخص شدن دوران محکومیت، به آنجا می‌آمدند. شخصیت‌های بزرگی همچون آیت الله طالقانی، شهید نواب صفوی، مهدی عراقی، دکتر شیبانی، مرحوم آیت الله رفسنجانی و دیگر شخصیت‌های علمی و مذهبی، در آن جا زندانی بودند. زندانی‌ها زمانی که از شرایط بد دیگر زندان‌ها به زندان شماره یک می‌آمدند، آن‌جا را بهشت می نامیدند.»

سیفی با اشاره به تعطیلی زندان، می‌گوید: «این زندان از نظر وضعیت بهداشتی، بسیار ضعیف بوده است، از این رو برخی زندانیها بر اثر بیماری‌های انگلی فوت می کردند. زمانی که این زندان تاسیس شد، در خارج از شهر قرار داشت، اما امروزه در مرکز شهر قرار گرفته است. از این رو با اعتراض اهالی محل، مبنی بر آزار دهنده بودن بوی فاضلاب و رفت و آمد زندانیان، زندان تعطیل شد. سال 86 زندان برای تبدیل به موزه در اختیار شهرداری قرار گرفت. در این مدت بازسازی‌هایی صورت گرفت.»