از «خانه عنکبوت» شاه تا «ترن» انقلاب
گروه فرهنگ و هنر دفاع پرس ـ رسول حسنی؛ انقلاب هر کشور بازنمایی قدرت‌مندی در رسانه‌های آن کشور دارد تا بخش مهمی از تاریخ خود را به واسطه رسانه‌ای چون سینما و ادبیات حفظ کنند. این امر در ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چرا که این انقلاب نه‌تنها در ایران و کشورهای منطقه بلکه در عرصه جهانی تاثیرگذار بوده و مناسبات سیاسی اغلب کشورها را از خود متاثر کرده است.
نمونه این اثرگذاری را در بیداری اسلامی در کشورهای مسلمان و کلید زدن پروژه اسلام‌هراسی و ایران‌هراسی در کشورهای متخاصم می‌بینیم. تاثیرگذاری این انقلاب تا حدی است که هالیوود در مقابل آن سکوت نکرده و آثاری علیه انقلاب اسلامی مثل «بدون دخترم هرگز»، «فارگو» و... را ساخته است.
سینمای ایران در این جنگ رسانه‌ای کمی منفعلانه عمل کرده و آن طور که باید نتوانسته آثاری جهانی خلق کند. با این وجود دست سینمای ایران در این موضوع چندان خالی نیست و از همان ابتدا با محوریت انقلاب آثاری ساخته شده است که «خونبارش» ساخته «رسول صدرعاملی» آغازگر این راه بود.
در این یادداشت به چهار فیلم شاخص در ژانر انقلاب اشاره شده که در ادامه می‌خوانید.
«خانه عنکبوت»
«علیرضا داوودنژاد» که همواره ثابت کرده در تجربه کردن فضاهای ناتعارف موفق بوده با ساخت «خانه عنکبوت» در سال 1362 اثری متفاوت را درباره انقلاب اسلامی ساخت که در نوع خود قابل تامل است.
در خلاصه داستان فیلم آمده است: «پس از انقلاب در بحبوحه ماجرای حمله نظامی طبس، چهار مرد (تقی نیا، کامران، ثابتیان و تیمسار) که وابستگی هایی به نظام سرنگون شده سلطنتی دارند، در ویلایی گرد آمده اند و در انتظارند تا کودتا پیروز شود. حمله نظامی طبس شکست می خورد و چهار مرد مستاصل از وضع خود و ترس از گرفتار شدن، دیوانه وار به جان هم می افتند و یکدیگر را از پای در می‌آورند.»
یکی از ویژگی‌های این فیلم حضور بازیگران شاخصی مثل «عزت الله انتظامی»، «جمشید مشایخی» و «داوود رشیدی» است که توانسته‌اند با حضور هنرمندانه خود یکی از آثار کلاسیک دهه 60 را در حافظه تاریخی سینمای ایران ماندگار کنند.
وجود کاراکترهایی با نگرش متفاوت و طبقات اجتماعی مختلف در این فیلم باعث شده تا این اثر گفت گو محور باشد بخصوص آنکه بخش زیادی از این اثر در یک لوکیشن خاص می‌گذرد. گفت‌وگوی این چهار شخصیت در واقع زاویه نگاهشان به انقلاب و مبارزه علیه آن و حمایت از رژیم پهلوی را مطرح می‌کند. سرنوشت مردان فیلم خانه عنکبوت در کنار نام فیلم ما را به این نتیجه می‌رساند که داوودنژاد یکی از ایدئولوژیک‌ترین فیلم‌های انقلاب را ساخته است.
«تشریفات»
«مهدی فخیم‌زاده» از جمله فیلمسازانی است که در آثار سینمایی و تلویزیونی خود به زبان خاص خود رسیده است. او در اکثر آثار سینمایی‌اش بیش از آنکه داستان بگوید دست به خلق شخصیت‌های ماندگار زده که در اغلب اوقات نیز موفق بوده است.
یکی از این شخصیت‌ها «رضای حسن مطرب» در فیلم به یادماندنی «تشریفات» است. این اثر به دلیل نگاه واقعیت‌گرا با رگه‌هایی از طنز و کمدی موقعیت در میان آثار انقلاب اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد.
تشریفات داستان «جوانی مشهور به حسن مطرب است که برای دزدی وارد خانه‌ای می‌شود. در خانه مجاور روحانی‌ای به نام توحید با موعظه‌های خود گروهی از اهالی محل را بر ضد نظام سلطنتی می‌شوراند. پلیس امنیتی برای دستگیری توحید به محله هجوم می‌آورد. در این میان حسن نیز بازداشت می‌شود و در زندان به دلیل شباهت به روحانی شکنجه می‌شود. بازجو پی می‌برد که او توحید نیست. با وعده و وعید او را به شکل توحید در می‌آورند و در یک مصاحبه تلویزیونی شرکت می‌دهند. حسن مطرب از کرده خود پشیمان می‌شود و علیه نظام سلطنتی سخنرانی می‌کند؛ پلیس هم او را دستگیر و اعدام می‌کند.»
فخیم‌زاده این فیلم را از «ژنرال دلارووره» ساخته «روبرتو روسلینی» اقتباس کرده بود که در زمان اکران با نقدهایی منفی و تند مواجه شد. «تشریفات»، فیلم محبوب مخاطبان در سال 65 بود و بسیار خوب فروخت.
«تیرباران»
«علی‌اصغر شادروان» در سال ۱۳۶۶ بر اساس زندگی شهید «سیدعلی اندرزگو» فیلمی با عنوان «تیرباران» را کارگردانی کرد. این اثر با ترور حسنعلی منصور، نخست وزیر رژیم پهلوی در سال ۱۳۴۳ آغاز و با شهادت اندرزگو به پایان می‌رسد.
در این فیلم می‌بینیم که «بعد از ترور منصور ماموران با تجسس بسیار، همه عاملین ترور جز سیدعلی اندرزگو را دستگیر و اعدام می کنند. مامورین ساواک به دنبال اندرزگو هستند، چرا که او را از طراحان اصلی ترور می‌دانند، اما سیدعلی اندرزگو در لباس مبدل به مبارزه ادامه می‌دهد و چند بار تا مرز دستگیری می‌رسد، ولیکن باز نجات می‌یابد و هر بار مجبور می‌شود به همراه خانواده به شهری یا روستایی دیگر برود. آخرین بار مامورین ساواک محل زندگی او را محاصره می‌کنند و اندرزگو بعد از یک درگیری مسلحانه، به شهادت می رسد.»
هرچند تیرباران یکی از آثار مهم سینمای انقلاب اسلامی است اما به دلیل تمرکز فیلمساز بر حادثه‌ای بودن فیلم و توجه به اجرای قواعد این ژانر باعث شده بود که فیلمساز کمتر به وجه انقلابی بودن و منش شهید اندرزگو نزدیک شود. چرا که فیلمساز بیشتر مرعوب داستان پر فراز و نشیب فیلم قرار گرفته بود تا شخصیت و منش یکی از بزرگترین افراد موثر در انقلاب اسلامی.
با این حال شادروان با داشتن فیلمنامه‌ای محکم و استخوان دار یکی از آثار ماندگار سینمای دهه 60 را خلق کرد که هنوز ظرافت‌های خود را حفظ کرده است.
«ترن»
فیلم «ترن» نه تنها در کارنامه «امیر قویدل» که در تاریخ سینمای ایران ایران اثری فراموش نشدنی است. ترن به اتکای حضور چند فیلمنامه نویس خود به لحاظ روایت داستانی استاندارد، مثال زدنی است.
«در اوج روزهای انقلاب، لکوموتیورانی به نام فولاد، قطاری سوخت رسان را به مقصد اصفهان می‌راند. با اعتصاب کارگران شرکت نفت و راه آهن، برای رفع نیاز مردم، مسیر قطار را به سمت مناطق سردسیر تغییر می‌دهند. ارتش وارد عمل می‌شود تا محموله را پس بگیرد، اما فولاد با یاری دستیارانش مصمم می‌شود قطار را به مقصد برساند. مردم با مشعل های فروزان به همراهی قطار تا مقصد می‌آیند و لکوموتیوران در آخرین لحظات جان خود را در این راه از دست می‌دهد.»
این که در زمستان 57 یک قطار سوخت رسان ارتش در مسیر حرکت با تلاش کارگران انقلابی تغییر مسیر می‌دهد و جای تامین نیازهای ارتش، به سوی مردم می‌رود و بعد ماجرای تقابل ارتش با کسانی که مسیر حرکت قطار را عوض کرده اند، هم از کشش داستانی خوبی برخوردار است و هم این که حرکت قطار به مثابه ادامه مسیر انقلاب خوب از کار درآمده است.
موسیقی گوش نواز مجید انتظامی هم یکی از جذابیت های فیلم «ترن» است. موسیقی درخشان و ریتمیکی که تم حماسی را با ضرباهنگ حرکت قطار تلفیق می کند و در لحظات پرالتهاب و پرتحرک فیلم، آمیزه خاطره انگیزی را به ثبت می رساند. این موسیقی بعدها به عنوان آرم بسیاری از برنامه های انقلابی مورد استفاده قرار گرفت.
«ترن» بدون شک یکی از پنج فیلم مهم سینمای انقلاب است که مفاهیم انقلابی بدون شعار و هیاهو را در قالب اثری مهیج با شاخصه‌های ایرانی آن به مخاطب ارائه می‌کند.
«ترن» در میان آثار حادثه‌ای زمان خود یک اثر آوانگارد محسوب می‌شود. این اثر در زمان اکران و پخش چند باره‌اش از تلویزیون توانست مخاطبان بسیاری را به خود جلب کند.
«ای ایران»
«ناصر تقوایی» از فیلمسازان صاحب سبک و گزیده کار سینمای ایران است که در سال 1368 یکی از مهمترین آثار با موضوع انقلاب اسلامی را ساخت که مثل سایر آثار این کارگردان بزرگ در کارنامه سینمای ایران ماندگار شده است.
در فیلم «ای ایران» می‌بینیم، «در بحبوحه انقلاب گروهبان مکوندی به ماسوله می رود و مردم را آزار می دهد. او برای آن که منطقه تحت نفوذش از شهرهای دیگر کم نیاورد، حکومت نظامی اعلام می کند. کسبه بازار، معلم ها و دانش آموزان مدرسه با او مقابله می کنند و فرزندش را می آزارند. هم زمان با فرار شاه از کشور به پاسگاه تحت فرماندهی او که جشنی به بهانه ارتقای درجه مکوندی در آن برپاست، هجوم می برند و بساطش را به هم می ریزند.»
ناصر تقوایی بدور از هر اظهار نظری تنها سعی در بازنمایی یک انقلاب را دارد و همین مساله سبب شده تا «ای ایران» با هر طبقه و جایگاه فکری ارتباط برقرار کند. در میان خیل آثار شعارزده آن سال‌ها این فیلم را باید به مثابه یک هوای تازه به حساب آورد که بیش از هر چیز بر همدلی و وحدت رویه مردم ایران تاکید دارد.
موسیقی درخشان «ناصر چشم‌آذر» و بازی‌های منحصر بفرد بازیگران آن از شاخصه‌های این فیلم است که هنوز در کمتر فیلمی با موضوع انقلاب تکرار شده است. فضای کمیک این فیلم در اقبال آن از سوی مخاطبان کاملا تاثیر گذار بوده و توانسته در پخش‌های مکرر آن مخاطبان بیشتری را جذب کند.
انتهای پیام/ 161
