هنر مقاومت ریشه در تاریخ و ادیان الهی دارد
غلامعلی طاهری، دبیر بخش طراحی و چاپ دستی سومین جشنواره جهانی هنر مقاومت، به مناسبت برگزاری این جشنواره، یادداشتی را به شرح زیر در اختیار خبرگزاری دفاع مقدس قرار داده است:
مقاومت، استقامت و پایداری واژههای مقدس و ارزشمندی هستند که در طول تاریخ همواره با انسان همراه بوده است و هنر مقاومت به ویژه نقاشی نیز تاریخی به قدمت دیوار نگارههای غارهای انسان نخستین دارد. به آغازین بیان تصویری از تنازع بقا و شکار حیوانات و ثبت و روایت مقاومت در مواجه با خطرات و بلایای طبیعی بر دیوارها، اشیاء و رفته رفته بر سطوح مستقل پوست و کاغذ و غیره... وجود داشته است.
در ادیان الهی، مقاومت در مقابل امیال نفسانی وخواستههای نامعقول دنیوی یعنی تزکیه نفس و پرهیزگاری و تقوا و مقابله با وسوسههای شیطان بسیار سفارش شده و حتی بی توجهی به آن، گناه بزرگ تلقی می شود. همچنین مبارزه با زور و ظلم و ستم و نیز مقاومت در برابر زیاده خواهی مستکبران و هر گونه استثمار و تحقیر و بی عدالتی از اصول و پایه های ادیان الهی است و در تمامی این معانی خداوند هدفی جز عدالت خواهی و ایجاد نظم و تعادل در انسان و سایر موجودات و در هستی ندارد.
از نگاه طبیعت و هستی شناسی نیز میان نیروهای موجود در طبیعت مبارزه و مقاومت همیشگی وجود دارد و اساساً جهان با نیروها و انرژی های موجود در خود که جاذبه ها را برای رسیدن به تعادل ایجاد می کنند زنده است.
می دانیم که انسان یکی از قدیمی ترین موجودات زنده کره زمین است ،تقریباً تمامی موجودات که همزمان با انسان خلق شده و می زیسته اند از میان رفته اند و تنها انسان به جهت توان سازگاری با محیط و مقابله با حوادث گوناگون طبیعی در دوره های مختلف زمین شناسی و نیز مقاومت در برابر تعرض و تجاوز همنوعان خود در جنگ ها و درگیری های قومی و سیاسی توانسته است تا امروز زنده بماند و خود را با طبیعت ، هستی و جهان معاصر تطبیق دهد و هماهنگ کند.
بنابراین مقاومت یک اصل غیر قابل انکار در زندگی بشری است تا میان انسان ها عدالت برقرار شود و به تعادل طبیعی و اجتماعی برسند . انسان در این راه برای رسیدن به موفقیت و اهداف مادی و معنوی خود، ناگزیر است استقامت و مقاومت داشته باشد.
همچنین است صیانت نفس، دفاع از داشته های خود اعم از اموال ،شرف، خانواده ،غرور ملی ،سرزمین و دین و ناموس که در طول تاریخ همواره بهانه دفاع و مقاومت بوده و جنگ میان حق و باطل و نور و ظلمت نیز تاریخ زندگی بشریت را در برگرفته است.
در جهان امروز نیز به جهت وجود همان خباثت های شیطانی وزیاده خواهی های مستکبران و متکبران در سطح جهانی، مقاومت از اصول جدایی ناپذیر زندگی انسان ها محسوب می شود. آنجایی که به سرزمین مقدس ما حمله می شود و پر شورترین حماسه تاریخ این ملت رقم می خورد و مقاومت جانانه دلیرمردان و جوانان سلحشور قهرمان خداجوی و وطن پرست این ملت، زیباترین و با شکوه ترین جلوه های ایثار و فداکاری را می آفرینند، اعجاز مقاومت و پایداری، صبر و شکیبایی به وضوح خود را نشان می دهد.
همچنان که ملت سرافراز و شریف ایران، در طول تاریخ پر افتخار خود ،همواره در برابر تجاوز بیگانگان قهرمانانه مقاومت و پایداری کرده اند و با دفاع جانانه، این مرز و بوم را پاک و سربلند و این فرهنگ و تمدن را با شکوه و پر غرور تا به امروز پابرجا و پرفروغ حفظ نموده و به ما سپرده اند.
اما از لحاظ هنری، بازتاب مقاومت در آثار هنری را نیز می توان در نمونه های فراوان انواع هنرها اعم از موسیقی، نمایش های آئینی، اشعار ، ادبیات حماسی و همچنین نقاشی ها و معماری های به شکلی سمبلیک و نمادین به وضوح احساس کرد. همچنین اصل مقوله درون گرایی در فرهنگ ایرانی، در واقع القاء نوعی مقاومت است که در ترکیب بندی های منحنی حلزونی نگارگری ایرانی اسلامی، کاشی کاریهای گنبدهای مساجد و نحوه قرار گرفتن فضاهای داخلی و خارجی در بناها و معماری های دوره های مختلف هنر و تمدن ایرانی به شکلی ملموس دیده می شود .از ارزش های بصری و این ویژگیهای جوهری در هنر ایران همه و همه حکایت از نوعی مقاومت و محافظت در برابر نیروهای خارجی است، اگر چه به تفکر و توجه به باطن و سرشت اشاره دارد و هنرمند ایرانی با این آثار نشان را به سمت خود شناسی و خداشناسی رهنمون می سازد؛ لیکن در عین حال مقاومت در برابر پلیدی ها را نیز مد نظر دارد ؛البته هنر مقاومت در آثار هنری ملتهای دیگر جهان، نیز بروز و ظهور یافته است ولی به گونه ها و جلوه های متفاوت مثلاً در نقاشی های مکزیک که یکی از تاثیر گذار ترین آثار نقاشی جهان محسوب می شود.
بعد از وقوع انقلاب در این کشور، نوعی مظلومیت و ستم دیدگی و حزن و اندوه احساس می شود که این معانی با در هم آمیختگی غم گنانه فرم ها و فیگورها و چهره های محزون و انسان های سر به زیر و کوچک اندام که یکدیگر را دردمندانه در آغوش گرفته اند به نمایش در آمده است.همین هنر مثلاً در کشورهایی مثل فرانسه و روسیه و برخی کشورهای انقلابی جهان تحت عنوان (politic Art) در قالب نقاشی های دیواری و پوسترهای سیاسی تبلور یافته تا هنر میان مردم کوچه بازار راه یافته و آنان با دیدن این آثار تحت تاثیر جریان سیاسی نظام حکام قرار گیرند.
این نقاشی های دیواری (فرسک) درکشور ما به شیوه های خاصی با تصویر چهره شهدای معظم بروز و ظهور می یابد تا نقش تاریخی این قهرمان دینی و عالی در مقاومت پیروزمندانه دوران دفاع مقدس همواره در یادها و خاطره ها زنده بماند . اگر چه این آثار به لحاظ کیفی و از بعد زیبایی شناسی خام و ابتدائی هستند ولی حاوی فرهنگ تصویری بومی ایران در مقطع زمانی خاص می باشند.
هنر مقاومت در کشورهای غربی و بخصوص امریکا همواره تهاجمی و همراه با خشونت است. خط ها و فرم ها ،رنگ ها و شکل ها حتی در نقاشی های فیگوراتیو جسور، مهاجم و بیرونی هستند، اما به عکس در آثار هنری آفریقا و برخی کشورهای خاورمیانه حتی خاور دور و هند ،فضای هنری آثار مقاومت در حس درونی اثر نهفته است. رنگ ها و فرم ها وحتی فیگورها بیشتر به ظاهر تسلیم و اطاعت را نشان می دهد و مقاومت با صبر و شکیبایی همراه است.
در نقاشی های ایرانی، وقار و غرور و متانت همراه با استقامت و صبوری را مشاهده می کنید. ترکیب رنگ ها، پیچش خطوط سیال، نحوه قرار گرفتن فضاهای پر و خالی شما را به آرامش و صلح و دوستی دعوت می کند که همراه با درایت و کیاست، پایداری و مقاومت است. مقاومتی که با عدالت خواهی و تعادل طلبی همراه است. این اصل را در روابط میان خطوط عمودی و افقی و سطوح مدور و هندسی، همچنین رنگ های متنوع و بی بدیل که با همه تضادهای سردی و گرمی به تعادلی شگرف رسیده اند به وضوح می توان احساس کرد. این امر حتی در فیگورها و چهره ها و سایر عناصر تصویری این نقاشی ها که نهایتاً با همه تضادها به یک هماهنگی و تعادل غیرقابل تغییر رسیده اند قابل رویت است.
در هنر امروز مقاومت نیز باید بپذیریم که هنرمندان آئینه زمان خویش هستند و تا زمانی که عده ای هستند که می خواهند حق دیگران را پایمال کنند ادامه دارد. این هنر برای آگاهی بخشیدن به افرادی که حقشان پایمال می شود و نکوهش عمل آنهایی که حق کشی می کنند و ظلم و ستم روا می دارند، است .هنر مقاومت یک نیاز اجتماعی تلقی می شود که توسط هنرمندان درد آشنا و متعهد آفریده می شود و قطعاً این هنر از هنرهای دیگر جدا نیست و علاوه بر رویکرد زیبایی شناسی، اهداف متعالی عدالت خواهانه که منبعث از ارزشهای دینی است را مدنظر هنرمند متعهد قرار می دهد.
از آنجایی که اعتقادات دینی و مذهبی ماهیتاً مقاومت انسان در برابر زیاده خواهی و دنیا طلبی ،مبارزه با ظلم و فساد و ستمگری و از سوی دیگر تشویق به اعمال نیکو و پسندیده است پس هنر مقاومت زیر شاخه هنر دینی تلقی می شود و برای ما شیعیان اهل ولایت در راستای بزرگترین حماسه مقاومت تاریخ بشریت یعنی قیام حسین بی علی(ع)و ایستادگی و فداکاری او در برابر زور مداران و مستکبران آن روزگار تلقی می شود که فریاد عدالت خواهی همیشه تاریخ را در همه زمان ها و مکان ها جاری ساخت و صدها سال چشمه جوشان الهام هنرمندان مسلمان مضمون آثار شاعران و نقاشان و دیگر هنرمندان شد.
اوج شاهکارهای هنر عاشورایی در نقاشی های قهوه خانه ای تبلور یافته است که سراسر هنر مقاومت و عدالت خواهی را فریاد می زند.در آثار نقاشان انقلاب نیز تجلی و ظهور مقاومت سالار و سرور شهیدان در واقعه کربلا به شکلی فزاینده طی سالهای پس از انقلاب به چشم می خورد. این واقعه مذهبی و دینی خداجویانه و عدالت خواهانه موضوع و مضمون آثار بسیاری از هنرمندان واقع شده به طوریکه حتی آثار نگارگری معاصر سرشار از حضور ارزشهای عاشورایی و پیام مقاومت حق در برابر باطل است.
هنر مقاومت در نقاشی امروز ایران شاید از آغاز انقلاب اسلامی بطور جدی تر توسط هنرمندان ایرانی مورد توجه قرار می گیرد و بصورت آثاری با قالبهای سورئالیسم و اکسپرسیونیزم و حتی رئالیسم و با موضوعات و مفاهیم گوناگون انسان معاصر و درگیر مسائل و معضلات گوناگون ظهور می یابد.در دوران دفاع مقدس بارزترین و شاخص ترین آثار هنر مقاومت آفریده می شود و تاثیرات مستقیم و غیر مستقیم جنگ در زندگی ملت ایران سوژه آثار قرار می گیرد.
همچنین آثار فاخر و ارزشمند توسط هنرمندان انقلاب در مورد مقاومت ملت مظلوم فلسطین و رذالت و اشغالگری رژیم غاصب صهیونیسم دستمایه این هنرمندان واقع می شود که البته همچنان در پهنه هنر متعهد کشور استمرار دارد.
به هر جهت زیبایی شناسی هنر مقاومت نیاز به بررسی عمیق دارد و بویژه هنر مقاومت در ایران می بایست مورد پژوهش و تحقیق مبنایی و پایه ای قرار گیرد. چه در قالب و صورت و ساختار و چه در موضوع و مضمون و محتوا ،گرچه هماهنگی میان صورت و معنی قالب و محتوا کلیه آثار هنر از اهمیت زیادی برخوردار است بخصوص در آثار مفهومی و آبستره که به نوعی موضوع مقاومت را مد نظر دارد. اما رابطه میان صورت و معنی در نقاشی های نوین ایران بیشتر به انگیزه های درونی هنرمند برای خلق یک اثر هنری ارتباط پیدا می کند که بدون توجه به اینکه هر جهان بینی و با هر موضوعی قالب خود را می طلبد، صورت می گیرد.
به نظر من همه هنرمندان بطور معمول هنگامی که درگیر خلق یک اثر نقاشی هستند، دائماً با فشار و جدال با بوم نقاشی بسر می برند و یا بعکس رنگ ها و فرم ها به آنها هجوم می آورد و این کنش و واکنش میان هنرمند و اثر هنری در حال متولد شدن است نیاز به مقاومت و جدایی لطیف و زیبا دارد که در برخی از هنرمندان اکسپرسیونیزم البته همراه با استرس و عصبیت است تا نهایتاً اثر هنری به اتمام می رسد و هنرمند آرامش خاطر پیدا می کند.
اصل هنر مقاومت را در عنصر خالص و مجرد هنری نیز می توان دید . آنجا که یک سطح بزرگ مثلاً مربع ،دایره کوچکی را در خود محبوس کرده و او را می فشارد و دایره در حال مقاومت برای نشان دادن خود است و یا در سطح بوم نقاشی، خطی با قدرت بیشتر از نظر اندازه و جهت حرکت ،خط دیگری را قطع و یا خنثی می کند. این فشارها و مقاومت ها میان روشنی و تاریکی و نور و سایه نیز بخوبی احساس می شود و یا رنگی خاکستری در مجاورت یک رنگ پر قدرت خالص مقاومت می کند.
همچنین است فضاهای پر و خالی و با رنگ های سرد و گرم و مکمل ها مثل تعدادی قرمز در گستره ای سبز یا بالعکس که چقدر نیرومند است و در مقابل مقاومت کوچک را چند برابر جلوه می دهد بنابراین در دنیای مجرد رنگ ها و فرم ها و خط ها نیز شاید یکی ازعناصر نیروهای تصویر برای رسیدن به یک اثر هنری قابل قبول، توجه به اصل"کنتراست" است که خود نوعی هجوم و مقاومت میان عناصر را برای رسیدن به تعادل ایجاب می کند بنابراین برای یک هنرمند متعهد که هنر با او زاده شده، در واقع خداوند او را انتخاب کرده که برای بیان زیبائی ها و حقایق هستی و تصویر آنچه از نگاه دیگران پنهان است هنرمندی کند.
اصل مقاومت از یک شور و شوق و نیرویی باطنی و درونی سرچشمه میگیرد و ظهور و بروز مییابد و چیزی خارج از فضای هنر تلقی نمیشود بلکه در متن هنر قرار دارد.
