ایران آماده حل مناقشه «قره‌باغ» است/ نقش ترکیه در شعله‌ور‌ شدن بحرانی دیگر در منطقه/ روس‌ها در این مناقشه به دنبال چه هستند؟

به گزارش گروه بینالملل دفاع پرس، منطقه قرهباغ همواره میان دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان مورد مناقشه بوده تا اینکه در فوریه 1944 به تصرف ارامنه درآمد. جنگ در شرایطی آغاز شد که هر دو ملت هنوز جزئی از اتحاد جماهیر شوروی بودند اما جنگ بیش از 6 سال طول کشید و به قیمت کشته و زخمی شدن 100  هزار نفر و با آتشبسی شکننده خاتمه یافت.

با این حال این مناقشه تا به امروز ادامه داشته و مذاکرات طرفین با وساطت اروپا ادامه داشت که به جایی نرسیده است، تا جاییکه بامداد شنبه 16 فرودین در پی تشدید درگیریها میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه قرهباغ آتشبس 22 ساله بین طرفین درگیری نقض و دستکم شماری از سربازان ارمنی و آذربایجانی کشته شدند؛ هرچند آذربایجان آتشبس یکطرفه اعلام کرد اما درگیریهای پراکنده میان نیروهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان، همچنان در جریان است. این مساله موجب شد تا با  دکتر شعیب بهمن پژوهشگر ارشد مسائل اوراسیا و مدیر مؤسسه راهبردپژوهان جهان معاصر به گفتوگو بپردازیم:

دفاع پرس: به نظر شما منشأ چالش بوجود آمده میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ چیست؟

بهمن: منشأ چالش بوجود آمده میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ به مرزبندی مصنوعی اتحادیه جماهیر شوروی بر میگردد؛ در آن دوره با توجه به ایده رهبران شوروی مبنی بر ایجاد انسان شورویایی سعی کردند به نوعی مرزهای نژادی و قومی را بر هم بزنند. در این قالب، مرزهای منطقه قفقاز دستخوش دگرگونی شد و منطقه قره باغ در قالب آذربایجان شوری مورد شناسایی قرار گرفت. در سالهای آخر حیات اتحادیه جماهیر شوری که «گورباچوف» به عنوان رهبر برای اتحادیه جماهیر شوروی انتخاب شد، فضا برای طرح خواستههای قومی و نژادی در مناطق مختلف از جمله منطقه قفقاز و قره باغ آغاز شد و فضا نوینی ایجاد شد که باعث درگیری بین آذربایجان و ارمنستان در خصوص منطقه قره باغ گردید.

مناقشه اصلی در سال 1988 آغلز شد، منطقه قره باغ که خود مختار بود تصمیم گرفت از آذربایجان شوروی جدا و به ارمنستان شوری ملحق شود. بعد از فروپاشی شوروی رفراندمی در منطقه قره باغ برگزار شد که در آن رفراندم اغلب مردم قره باغ خواستار استقلال سیاسی کامل از آذربایجان شدند لذا این درخواست منجر به یک درگیری مسلحانه بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان از سال 1991 تا  سال 1994 منجر شد. اگر چه در سال 1994 نوعی آتشبس بین طرفین برقرار شد اما این درگیریها تا به امروز ادامه پیدا کرده و همواره شاهد شکل گیری درگیری بین طرفین هستیم.

دفاع پرس: چگونه مناقشه قره باغ بعد از 22 سال آتش بس بین طرفین به این شدت آغاز شد؟

بهمن: در خصوص اینکه درگیری اخیر بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان چگونه آغاز شده است اطلاعات دقیقی موجود نیست؛ هر کدام از طرفین، طرف مقابل را محکوم و متهم میکند که آغازگر درگیری بوده است. طرف ارمنی طرف آذری را آغازگر حمله میداند، طرف آذری هم طرف ارمنی را متهم میکند. در عین حال برخی از کشورها هم هستند که دخالت نیروهای ثالث را در شعله ور شدن آتش درگیر موثر میدانند؛ به عنوان مثال برخی از مقامات روسیه از نقش دولت ترکیه در شعله ور شدن آتش درگیری در منطقه قره باغ صحبت میکنند و در طرف مقابل برخی از مقامهای ترکی نیز طرف روسی را متهم کردهاند.  

واقعیت این است که درگیری همواره بین طرفین وجود داشته است و این درگیری اخیر شدیدترین درگیری در 22طول سال گذشته است. چون درگیری های قبلی شدید نبوده است رسانهای نمیشد.

دفاع پرس: به نظر شما ترکیه تا چه حد در این مناقشه دخیل بوده است؟ آیا رویکرد فعلی دولت اردوغان در خصوص این مناقشه در راستای حمایت واقعی از جمهوری آذربایجان است؟ یا نه در راستای سیاست نوعثمانی گرایی این کشور است؟

بهمن: دولت ترکیه در طول سالهای گذشته اهداف نسبتا متناقضی را در سیاست خارجی خود دنبال کرده است؛ دولت ترکیه از آغاز مناقشه قرهباغ به حمایت از قره باغ پرداخته و حتی به خاطر حمایت از جمهوری آذربایجان روابط دیپلماتیک خود با ارمنستان را نیز قطع کرد. اما بعد از اینکه حزب عدالت و توسعه قدرت گرفت و داوود اغلو به عنوان وزیر امور خارجه  انتخاب شد و سیاست به صفر رساندن مشکلات خود با همسایگان را مطرح کرد لذا سعی کرد روابط ترکیه با ارمنستان را عادی سازی کند. در همان دوره دولت جمهوری آذربایجان تا حد زیادی از دست ترکیه ناراحت شد، چرا روابط خود با ارمنستان را عادی کرده است، اما گذر زمان نشان داد که به هر حال نه تنها عادی سازی روابط ترکیه با ارمنستان محقق نشده است بلکه ترکیه همچنان به همان سیاستهای سنتی خود ادامه میدهد.

در شرایط فعلی ایده نوعثمانی گرایی ترکیه در سیاست خارجی با چالشهای عمدهای مواجه است، نمونه این چالش در منطقه خاورمیانه، بحران سوریه و بحران داخلی که در حال حاضر ترکیه با آن مواجه است، مشاهده میکنیم. با توجه به این شرایط دولت ترکیه تمایل چندان زیادی به شعله ور کردن درگیری در منطقه قفقاز نداشته چرا که خودش در بحران سوریه و مسائل داخلی با کردها درگیر است و این فرصت را پیدا نمیکند که یک جبهه جدید در منطقه پیچیدهای مثل قفقاز ایجاد کند.

بنابراین به رغم اینکه روسها ترکیه را در شعله ور کردن آتش مناقشه قرهباغ متهم میکنند به نظر میرسد ترکها در شروع این مناقشه نقش چندان موثری نداشته باشند.

دفاع پرس: آیا این احتمال وجود دارد که ترکیه در راستای منحرف کردن روسیه از بحران سوریه به مناقشه قره باغ دامن بزند؟

بهمن: نه، این همان سناریویی است که مقامات روس بر روی آن تاکید میکنند، حضور نظامی روسیه در سوریه و مناقشه قره باغ دو پرونده کاملا مجزا از هم هستند، مناقشه قره باغ بحران جدیدی نیست که بخواهد روسیه را از منطقه قفقاز محدود کند، این بحران از گذشته وجود داشته است و در همان موقع روسها درگیر همین بحران بودند، بنابراین این بحران مسئله جدیدی در سیاست خارجی روسیه محسوب نمیشود که بخواهد توجه سیاست خارجی روسیه را به خود معطوف کند.

دفاع پرس: به نظر شما روسها در مناقشه قره باغ دنبال چه چیزی هستند؟

بهمن: روسها به صورت سنتی در منطقه قفقاز نفوذ داشتند و در طول سالهای بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوری سعی کرده اند نفوذ خود را در این منطقه حفظ کنند؛ در حال حاضر هدف روسها این است که هم جمهوری آذربایجان و هم ارمنستان را به سوی خود جذب کنند؛ روسها دو هدف عمده را در این مناقشه دنبال میکنند: یکی این است که روسها میخواهند ارمنستان و آذربایجان را در اتحادیه ارواسیا داشته باشند، دومین هدف هم این است که میخواهند با جذب آذربایجان و ارمنستان به سمت خود به نوعی از نفوذ غرب بویژه آمریکا و ناتو در منطقه قفقاز جلو گیری کنند. در طول سالهای گذشته برخی از کشورهای منطقه قفقاز مثل گرجستان و آذربایجان تمایل زیادی به همکاریهای اطلاعاتی - نظامی و امنیتی با آمریکا داشتهاند و حتی این کشورها اعلام کردند که میخواهند به ناتو بپیوندند. پس این مسئله برای روسیه یک تهدید امنیتی بالقوه محسوب میشود به همین دلیل روسیه تلاش میکند کشورهای منطقه را در سبد حمایتی خود نگاه دارد؛ هرچند گرجستان یک روند واگرایانه نسبت به روسیه در قفقاز دارد، و اگر روسها آذربایجان را نیز از دست بدهند، در این صورت جا پای خود را در منطقه قفقاز از دست خواهند داد. به همین دلیل همچنان با حمایت از ارمنستان از آذربایجان هم به خاطر حفظ نفوذ سنی خود حمایت میکنند.

دفاع پرس: همپیمانی دولت جمهوری آذربایجان با رژیم اشغالگر قدس به نظر شما تا چه حدی میتواند در روند حل مناقشه قره باغ تاثیر داشته باشد؟

بهمن: بطور کلی سیاست خارجی جمهوری آذربایجان در طول سالهای گذشته بواسطه مناقشه قرهباغ تدوین شده است؛ یعنی مناقشه قرهباغ نکته محوری و کانون تنظیم سیاست خارجی آذربایجان بوده است به نحویکه دولت آذربایجان روابط خود با آمریکا و رژیم صهیونیستی را بواسطه حل مناقشه قره باغ برای افکار عمومی توجیه کردهاست. اما واقعیت این است که دولت آمریکا و رژیم اشغالگر قدس توانایی حمایت تمام قد از آذربایجان در حل مناقشه قره باغ را ندارند؛ رژیم اشغالگر قدس توانایی بازیگری در منطقه قفقاز را ندارد به رغم اینکه روابطی با دولت آذربایجان دارد اما فاقد توان بازیگری به عنوان نقش موثر در حل مناقشه قره باغ است.

اما در خصوص آمریکا باید به این دو نکته توجه داشته باشیم؛ یکی اینکه آمریکاییها روابط خوبی با ارمنستان از طریق لابیهای قدرتمند ارامنه که در آمریکا هستند دارند، لذا این لابیها از هرگونه گسترش روابط آمریکا با جمهوری آذربایجان جلوگیری خواهند کرد. به عنوان مثال لابی ارامنه مخالف فروش تسلیحات آمریکا به آذربایجان بوده است و تا به امروز هم موفق شده است که بر اساس مصوبه 907 کنگره آمریکا از فروش هرگونه تسلیحات نظامی به آذربایجان ممانعت کنند. آمریکایی تا حد زیادی تحت تاثیر لابیهای ارامنه قرار دارند و روابط خوبی با ارمنستان دارند و این روابط را به همین راحتی فدای آذربایجان نخواهند کرد. آمریکاییها هم نمی توانند به عنوان حامی تمام قد آذربایجانیها در این مناقشه موثر باشند.

دفاع پرس: عمدتا چنین مناقشاتی با استناد به اسناد تاریخی یا همه پرسی حل میشود، چرا در مورد مناقشه قرهباغ اقدامی صورت نگرفته است و 22 سال است که این مناقشه همچنان باقی است و گروه موسوم به مینسک دو دهه است که این مناقشه را حل نکرده است، به نظر شما دلیل این همه تعلل چه چیزی میتواند باشد؟

بهمن: گروه مینسک تا به امروز یک گروه شکست خورده است و سعی کرده به جای اینکه این مناقشه را حل و فصل کند آنرا به یک مناقشه منجمد شده تبدیل کند. این گروه از یک سو از گسترش مناقشه جلو گیری میکند و سعی میکند این منطقه همچنان در حالت آتش بس نگاه دارد. برای اروپاییها اهمیت زیادی دارد که مناقشه قره باغ به سوی مرزهای اروپایی کشیده نشود و از طرف دیگر این گروه سعی کرده است خلأ قدرتی که بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوری در منطقه ایجاد شد به نوعی پر کند، البته این مسئله هم سازمان یافته نبوده به این معنی که بین روسیه، آمریکا و کشورهای اروپایی رقابت وجود دارد که سعی میکنند که در این منطقه نفوذ پیدا کنند. با وجود اینکه مینسک مذاکرات زیادی را برگزار کرده است ولی هیچ کدام از این مذاکرات نتیجه نداده و به راه حل جامعی نرسیده است.

دفاع پرس: نقش ایران را درحل مناقشه قرهباغ چگونه ارزیابی میکنید؟

بهمن: ایران از زمان شروع بحران مناقشه در سال 1991 سعی کرده همواره به نوعی روابط خود را با دو کشور ارمنستان و آذربایجان حفظ کند و در عین حال بر دستیابی به یک راه حل جامع از طریق گفتوگو و دور از هرگونه تنش تاکید کرده است، جمهوری اسلامی ایران بارها اعلام کرده است که میتواند در حل بحران قره باغ نقش موثری داشته باشد.

هرچند در طول سالهای گذشته آذریها اینگونه تبلیغ کردند که ایران طرفدار ارمنستان است در حالیکه این تبلیغات به هیچ وجه درست نیست؛ ایران در مناقشه قرهباغ بیطرف بوده است. با توجه به اینکه برخی بازیگران منطقهای و بینالمللی از جمله ترکیه، روسیه و آمریکا مخالف ایفای نقش موثر ایران دراین مناقشه هستند و حاضر نیستند که نقش خود را به ایران واگذار کنند ولی با این وجود ایران دو طرف را به خویشتنداری دعوت و اعلام کرده است که آماده حل مناقشه قرهباغ از راه مسالمت آمیز است.

گفتوگو: سیروس فتح اله