عملکرد پدافند هوایی ایران از تأمین امنیت هواپیمای حامل امام (ره) تا حماسه «سوباشی»

گروه دفاعی امنیتی دفاع پرس- رضا جهان‌فر؛ شاید بتوان ادعا کرد که در میان سازمان‌‌های مختلف عهده‌دار نقش و دارای عملکرد در حوزه امنیت در کشورمان، پدافند هوایی بیش از هر سازمان دیگر دچار تغییرات و گسترش و افزایش اثربخشی شده است. سازمانی که روزگاری بخش کوچکی از نیروی هوایی به شمار می‌رفت، اکنون به سازمانی عمده تحت عنوان «قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) آجا» مبدل شده است که اثربخشی فراملی و بین‌المللی دارد. بررسی سیر تغییرات پدافند هوایی از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون مبیّن این نکته است که پدافند هوایی سیر تکاملی خود را طی کرده است و اکنون در مسیر دستیابی به سازمان دفاعی دانش‌بنیان -با تمام مؤلفه‌های مد نظر- قرار دارد. این واقعیت در حالی شکل گرفته است که سازمان‌های نظامی و امنیتی در دنیا برای کاهش آسیب‌ها و کم اثر کردن تهدیدات و بهره‌گیری از فرصت‌ها و افزایش نقاط قوت در رقابتی آشکار به سر می‌برند.

در این مقاله که با توجه به مطالعات و پژوهش‌های چندین ساله نویسنده به رشته تحریر درآمده است، بخشی از عملکرد پدافند هوایی در 40 سال اخیر مورد بررسی و در ادامه وضعیت فعلی این سازمان نظامی مورد توجه قرار گرفت و در نهایت با توجه به قابلیت‌های موجود در پدافند هوایی و اقتدار روزافزون این سازمان نظامی، پیشنهاد «ایجاد پدافند هوایی مشترک کشورهای اسلامی» ارائه شده است.  

نقش آفرینی در فرایند پیروزی انقلاب اسلامی

در بررسی اسناد و مدارک انقلاب اسلامی، نقش پر رنگ کارکنان پدافند هوایی در همراهی با نفرات محوری انقلاب مشهود است. برخی از کارکنان پدافند هوایی در کلاس‌های ایدئولوژی اسلامی امام خامنه‌ای در مشهد شرکت و با ایشان درباره فعالیت‌های انقلابی، صحبت می‌کردند. حضرت آقا در فرمایشات خود با این افراد از وضعیت پدافند هوایی و نیروی هوایی مطلع می‌شدند و راهنمایی‌های لازم را ارائه می‌کردند.

یکی از افراد انقلابی پدافند هوایی –همافر ایرج نوروزی- بعدها مسئولیت آموزش زبان انگلیسی معظم له را برعهده گرفت. ارتباط با شهید اندرزگو در مشهد و کمک به وی از دیگر اقدامات کارکنان پدافند هوایی محسوب می‌شود. تعدادی از کارکنان پدافند هوایی نیز قصد ترور محمد رضا شاه پهلوی در سفر وی به جزیره کیش را داشتند که البته موفق به این کار نشدند. شرح برخی از فعالیت‌های انقلابی گروه‌های انقلابی پدافند هوایی در کتاب «همافر» (خاطرات سرهنگ پدافند هوایی ایرج نوروزی) توسط نشر سوره مهر منتشر شده است.

از دیگر فعالیت‌های انقلابی کارکنان پدافند هوایی، مشارکت در استقبال از حضرت امام (ره) است. در بدو ورود هواپیمای حضرت امام (ره) به آسمان ایران، کارکنان سایت‌های راداری پدافند هوایی جهت تأمین امنیت پروازی هواپیمای حضرت امام (ره) در محل خدمت حاضر شدند و به انجام وظایف خود پرداختند. در 12 بهمن‌ماه سال 1357 این افتخار نصیب پدافند هوایی شد که اولین خوش‌آمدگویی و تبریک به مناسبت بازگشت حضرت امام (ره) به وطن، در حالی که هواپیمای ایشان بر فراز دریاچه وان ترکیه به سمت ایران در حال پرواز بود، به ایشان اعلام شود. ستوان افروز یکی از كاركنان ایستگاه رادار پدافند هوایی تبریز موفق شد که این پیام را از طریق خلبان فرانسوی به عرض امام (ره) رسانده و پاسخ تبریک را نیز دریافت کند.

مراسم استقبال در واقع از بدو ورود هواپیمای ایرفرانس موسوم به «پرواز انقلاب» به مرزهای هوایی کشورمان، با اسکورت به وسیله دو فروند فانتوم نیروی هوایی ارتش که توسط افسران پدافند هوایی هدایت می‌شدند، آغاز شد تا این که با ورود امام (ره) به فرودگاه مهرآباد مراسم تشریفات رسمی با فرمان «خبردار و ادای احترام نظامی» از سوی رئیس تیم حفاظت نیروی هوایی انجام شد. بخشی از انتظامات بهشت زهرا در سال 1357 به‌عهده تعدادی از کاركنان انقلابی ارتش از جمله پدافند هوایی بود. این رخداد در حالی شکل گرفت که رژیم پهلوی هنوز ساقط نشده بود و حضور نظامیان در صف طرافداران امام خمینی (ره) اقدام خطرناکی محسوب می‌شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تعدادی از کارکنان انقلابی پدافند هوایی به همراه سایر کارکنان انقلابی ارتش، انجمن‌های اسلامی پایگاه‌های هوایی و گروه های پدافند هوایی را ایجاد کردند. در آن مقطع از انقلاب اسلامی، این انجمن‌ها اداره امور نیروی هوایی و پدافند هوایی را بر عهده داشتند و حتی در عزل و نصب فرماندهان تأثیرگذار بودند. یکی از اقدامات مؤثر این انجمن‌های اسلامی، مشارکت مستقیم در فرایند کشف و دستگیری عوامل کودتای نافرجام «نقاب» بود. بعدها از داخل مجموعه انجمن‌های اسلامی ارتش، سیاسی ایدئولوژی –عقیدتی سیاسی فعلی- و ف 111 – حفاظت اطلاعات فعلی- شکل گرفت.

حضور برخی از کارکنان پدافند هوایی در کنار رهبر معظم انقلاب اسلامی در زمان شکست حصر سوسنگرد و همراهی با معظم له و همچنین شهید چمران در ستاد جنگ‌های نامنظم برگی دیگر از افتخارات پدافند هوایی به شمار می‌رود. از جمله این افراد می‌توان به شهید سرتیپ «عبدالله عیسی‌پور»، سرتیپ ستاد «فرهنگ معمار نهاوندی» و سرتیپ دوم ستاد «ابراهیم مرآتی» اشاره کرد.

در واقع عملکرد کارکنان پدافند هوایی در فرایند انقلاب اسلامی به گونه‌ای است که می‌توان ادعا کرد که پدافندیان از جمله نخستین یاران انقلاب اسلامی در ارتش  به شمار می‌روند.

کمک به تشکیل، آموزش و گسترش پدافند هوایی سپاه و هم‌افزایی و هماهنگی با پدافند هوایی سپاه و سایر سازمان‌های نظامی نظیر پدافند هوایی نزاجا، نداجا و... از جمله دیگر اقدامات پدافند هوایی در آن مقطع محسوب می‌شود.

موفقیت در دفاع مقدس

تجزیه و تحلیل عملکرد سازمان‌های گوناگون نظامی و انتظامی کشورمان در سال‌های جنگ تحمیلی نشان‌دهنده این واقعیت است که پدافند هوایی از جمله سازمان‌های موفق نظامی در تمام دوران دفاع مقدس محسوب می‌شود. ماه‌ها پیش از شروع جنگ تحمیلی با هوشیاری کارکنان پدافند هوایی تعدادی از هواگردهای متجاوز عراقی مورد اصابت قرار گرفتند. از جمله این درگیری‌ها می‌توان به هدف قرار دادن سه فروند بالگرد و 2 فروند هواپیمای عراقی در روز هجدهم شهریور 1359 توسط پدافند هوایی و هدف قرار گرفتن یک فروند بالگرد در روز نوزدهم شهریورماه 1359 و در حوالی قصر شیرین و همچنین هدف قرار دادن 2 فروند هواپیمای عراقی توسط پدافند هوایی اشاره کرد.

همان‌گونه که بیان شد، اولین موارد ساقط کردن هواگردهای عراقی به پیش از شروع رسمی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران مربوط می‌شود. این رخداد نشان‌دهنده آمادگی پدافند هوایی برای دفاع از کشورمان پیش از آغاز رسمی جنگ تحمیلی است. اگرچه روزهای تلخی نیز در تاریخ پدافند هوایی در دفاع مقدس وجود دارد، اما عمده صفحات تاریخ عملکرد پدافند هوایی را باید مربوط به ایام روشن و خاطرات شیرین دانست. فصولی از این تاریخ به عملیات والفجر 8، جنگ نفتکش‌ها، جنگ شهرها و عملیات مرصاد اختصاص دارد. در این مقاله به این چهار عملیات اشاره می‌شود.

نقش پدافند هوایی در عملیات والفجر 8

پس از عملیات خیبر و وقایع جزیره مجنون و به‌رغم موفقیت نسبی پدافند هوایی، سرلشکر شهید «منصور ستاری» به این نتیجه رسیده بود که دیگر نمی‌توان با شیوه‌های پیشین موفقیت بالایی در برابر هواگردهای عراقی به دست آورد؛ لذا ساختار و سازمان جدیدی برای پدافند هوایی در نظر گرفته شد. قرارگاه «رعد» زیرمجموعه قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) آجا و با فرماندهی سرلشکر شهید «عباس بابایی» شروع به فعالیت کرد. شهید ستاری نیز با وجود اینکه مسئولیت معاونت طرح و برنامه نهاجا را بر عهده داشت، به صورت مستقیم در قرارگاه رعد حضور داشت و ابتکارات و ایده‌های خود را در خصوص تغییر تاکتیک و شیوه نبرد محقق کرد.

در نهایت نتیجه عملکرد پدافند هوایی آن‌چنان درخشان شد و ساقط کردن ده‌ها فروند هواگرد عراقی آن‌چنان اثربخش بود که امام خمینی (ره) پدافندیان را «عزیزان شجاع» و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای – که در آن روز‌ها   عهده‌دار ریاست جمهوری بود- عملکرد پدافند هوایی را «دفاع معجزه‌آسا» بنامند.

دفاع هوایی در برابر تهاجم هوایی دشمن به شهرها

یکی از اقدامات نیروی هوایی عراق این بود که از طريق حمله به شهرهای ایران، روحيه آفندي نیروهای ايران را درهم بشكنند، اما دفاع هوایی جمهوری اسلامی ايران –اعم از آفند هوایی و پدافند هوایی- با رشادت و همت بالای خود به دفاع از مردم و مناطق مسکونی شهرها در مقابل اين حملات وحشيانه ایستادگی کردند. آن‌ها برخی از موشک‌های اسکاد عراقی را قبل از اصابت به زمین مورد هدف قرار ‌دادند و هواپیماهای مجهز و پیشرفته عراقی را به‌راحتی سرنگون و از اعتقادات، مردم، هویت و سرزمين خود دفاع ‌کردند.

ساقط کردن چندین فروند هواپیما در شهرهایی همچون اراک، تهران، اصفهان، کرمانشاه و... سندی ارزشمند از این حماسه ماندگار کارکنان غیور پدافند هوایی جمهوري اسلامی ايران است. از جمله این موفقیت‌ها می‌توان به ساقط کردن هواپیمای میگ-25 عراقی با همکاری ایستگاه راداری سوباشی و سایت موشکی HQ2 سپاه اشاره کرد که در سایت موشکی فوق، کارکنان پدافند هوایی ارتش و سپاه با همکاری هم سایت را اداره می‌کردند.

نقش پدافند هوایی در جنگ نفت‌کش‌ها

حفاظت از کشتی‌ها و نفتکش‌های ایرانی در برابر حملات هوایی نيروهاي بعثی از جمله دیگر اقدامات پدافند هوایی در دفاع مقدس به شمار می‌رود. نيروهای دریایی، هوایی و پدافند هوایی ارتش علاوه بر دفاع از جزایر ارزشمند خلیج فارس و تأسیسات نفتی مستقر در آن‌ها، با حضور مستقیم بر روی کشتی‌ها و حتی نفتکش‌های ایرانی در برابر حملات هوایی رژیم بعث عراق (حملات مستقیم، حملات موشکی و...) با تقديم شهدایی، مقاومتی جاودانه و ماندگار را خلق كردند.

بنابر اسناد به جای مانده از آن دوران، اکثر حملات موشکی نیروهای عراقی به‌دلیل توان بالای عملیاتی پدافند هوایی و هماهنگی مناسب خلبانان نیروی هوایی با شبکه عظیم و گسترده پدافندی، ناموفق بود. در یکی از این اسناد به حمله موشکی عراق به سمت یکی از کشتی‌های ایرانی و مورد اصابت قرار گرفتن دو فروند موشک عراقی و انفجار آن در آسمان توسط آتشبارهای پدافند‌ هوایی ارتش جمهوری اسلامي ايران اشاره شده است. در جنگ نفتکش‌ها نقش و عملکرد شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی ارتش، در هدایت هواپیماهای جنگنده ایرانی و کنترل و هماهنگی سایر تسلیحات و جنگ‌افزارهای ضدهوایی بسيار مؤثر و تعيين‌كننده بوده ‌است.

در مجموع در جنگ نفتکش‌ها، پدافند هوایی در ساقط کردن 55 فروند هواپیمای عراقی نقش مستقیم داشت. در زمان جنگ نفتکش‌ها تعداد سه هزار و 145 نفتکش تحت حفاظت پدافند هوایی به‌سلامت عبور کردند و تعداد یک هزار و 377 مورد حمله هوایی توسط هواپیماهای میراژ، میگ-25، سوخو و میگ-23 عراقی به نفتکش‌های حامل نفت ایران حمله کردند.

عملیات مرصاد و حماسه سوباشی

رادار سوباشی با ارائه اطلاعات به چندین سایت راداری، سایت­‌های موشکی زمین ­به ­هوا و سامانه­‌های توپ ضدهوایی، آسمان کل منطقه غرب، بخشی از شمال غرب و جنوب غرب را تحت پوشش خود قرار داشت. با توجه به اهمیت مناطق یادشده به عنوان معابر نفوذ هواپیماها و بالگردهای دشمن (و یا هر نوع هواگرد دیگر)، از وجود نفراتی که در سطح آموزش و مهارت بالا باشند در سایت راداری فوق استفاده می­‌شد. به دلیل عملکرد مناسب این سایت راداری، خلبانان عراقی همواره از نزدیک شدن به آن اجتناب می‌کردند. به همین دلیل آنها در برخی مواقع، حریم دفاعی سایت فوق را دور زده و از سایر قسمت‌ها (جنوب و شمال کشور) وارد حریم هوایی جمهوری اسلامی ایران می­‌شدند. این مسأله زحمت نیروهای عراقی را جهت دستیابی به اهداف خود دشوارتر می­‌کرد.

پس از شروع تجاوز منافقین در سوم مرداد 1367 و آغاز عملیات مرصاد، متعاقب یکی از تجاوزات هوایی عراق در چهارم مرداد 1367، رادار سوباشی مورد اصابت بمبی قرار می­‌گیرد که در محوطه سایت منفجر شده و بر اثر انفجار فوق، سقف اتاق عملیات دچار ریزش شده و تکه‌­ای از آهن سقف بر سر سروان شهید «فرهاد دستنبو» اصابت کرده و منجر به مجروح شدن وی می­‌شود. این شهید بزرگوار درآن روز علی‌رغم مجروحیت همچنان به ادامه مأموریت خود مشغول می­‌شود. روز پنجم مرداد 1367 با توجه به حجم بالای فعالیت‌­های سایت، تقریباً تمامی کارکنان سایت با جدیت و تلاش وافر به انجام وظیفه مشغول هستند.

تعدادی از کارکنان نیز با توجه به اینکه در شیفت شب قبل به سر می­‌بردند به ­صورت داوطلبانه، کماکان به انجام مأموریت می‌پرداختند. در ساعت 16 روز پنجم مرداد 1367 هواپیماهای عراقی که در دستیابی به اهداف خود در بمباران شهرهای غربی کشور ناتوان مانده بودند، در بازگشت از مأموریت خود، به­ وسیله موشک هوا ­به ­زمینی که از فاصله­‌ای دور شلیک شده بود، اتاق عملیات سایت سوباشی را منهدم کرده و 19 نفر از کارکنان سایت را در همان لحظه به شهادت می‌­رسانند. حضور ایثارگرانه و مسئولانه کارکنان سایت فوق تا آخرین لحظه -به ­رغم اینکه تعدادی از آنها در زمان استراحت خود و داوطلبانه در محل عملیات حضور پیدا کرده بودند- و شهادت و پایمردی و انجام وظیفه تا آخرین لحظه، منجر به این شد که نام سایت سوباشی و ايثارگری کارکنان شهید آن برای هميشه در تاریخ دفاع مقدس ثبت شود.

ادامه دارد...

انتهای پیام/ 221