گروه دفاعی امنیتی دفاع پرس: رضا جهانفر از پژوهشگران ارتش جمهوری اسلامی ایران در مقاله‌ای به بررسی نقش ارتش در سال پنجم جنگ تحمیلی با تاکید بر عملیات والفجر 8 پرداخته است، که در ادامه این مقاله را می‌خوانید:
وقایع سال‌های دفاع مقدس در قالب صحنه‌های سخت و دشوار و نحوه عملکرد نیروهای مختلف حاضر در جنگ منجر به خلق نقش‌های ماندگار در تاریخ کهن‌کشور اسلامی‌مان شد. این نقش‌ها آن‌چنان بدیع و زیبا بود که تا همیشه تاریخ از یاد نخواهد رفت. عملکردی که منجر به ظهور جلوه‌ای دیگر از عزت و اقتدار ملتی متمدن و پیشرو شد.
البته نباید فراموش کرد که ماندگاری حوادث مورد اشاره، وابسته به وجود انسان‌هایی است که عاشقانه در جست‌وجوی وصال بودند.
یکی از زیباترین صحنه‌ها و نقش‌های به جای مانده از سال‌های دفاع مقدس، در عملیات والفجر 8 به وقوع پیوست. نقشی ماندگار در صفحه روزگار بر اثر جانفشانی‌های جوانان از جان‌گذشته و به جانان رسیده که ستارگانی برای هدایت ما شدند.
به‌راستی چگونه می‌توان از آن‌همه ایثار به سادگی عبور کرد. جنگ را گنج دانستیم که قدم بر روی ارزش‌ها نگذاریم و چه گنجی ارزشمند‌تر از اعتقاداتی که جان را به پای جانان فدا می‌کند. نتیجه این جانفشانی‌ها افزایش عزت و اقتدار ایران اسلامی تا همیشه تاریخ است.
در بین سازمان‌ها و نیروهای نظامی شرکت کننده در عملیات والفجر 8، ارتش جمهوری اسلامی ایران با تمام نیروها و یکانهای تحت امر خود عملکردی حماسی و فراموش نشدنی در این عملیات از خود برجا گذاشت.
** سال پنجم جنگ تحمیلی
سال پنجم جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، سالی سرنوشت ساز برای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به شمار می‌رفت. تمایل مسئولین کشوری و لشکری برای کسب یک پیروزی بزرگ و بعد آغازی بر پایان جنگ، اهمیت سال پنجم جنگ تحمیلی را بیش از پیش مشخص کرد. در میان عملیات‌های مختلف سال پنجم جنگ تحمیلی، عملیات والفجر 8 جایگاه خود را دارد. بلوغ تکنیکی و تاکتیکی سازمان‌های نظامی شرکت کننده در جنگ، میزان بالای هماهنگی ارتش و سپاه در عملیات والفجر 8 و وجود ده‌ها نکته دیگر منجر به متمایز بودن عملیات والفجر 8 شده است.
** مقدمات طراحی عملیات والفجر 8
اگر چه فتح خرمشهر در تاریخ سوم خرداد 1361 و انجام عملیات بیت‌المقدس نشان‌دهنده قدرت ایمان و اراده رزم فرزندان ایران اسلامی است اما پس از آن رخداد بی بدیل، جبهه‌های نبرد رزمندگان ایران اسلامی علیه بعثی‌ها تا سال‌ها شاهد انجام عملیات مهم، تأثیرگذار و موفق در ابعاد مختلف به ویژه بین‌المللی نبود.
عملیات‌های رمضان در بیست و سوم تیر ماه 1361، مسلم ابن عقیل در نهم مهرماه 1361، والفجر مقدماتی در هفدهم بهمن‌ماه 1361، والفجرهای 1، 2، 3، 4 در سال 62، خیبر در سوم اسفند 1362 و عملیات‌های مشابه در خوش‌‌بینانه‌‌ترین حالت منجر به کسب پیروزی‌هایی محدود و فاقد تأثیر‌گذاری بر ماهیت و سرنوشت جنگ بود. البته عراقیها با اقدام به جلب حمایت برخی از کشورها و یارگیری سیاسی، افزایش خریدهای نظامی، افزایش کمیت نیروهای نظامی، بالابردن سطح کیفی آموزش و تجدید نظر در ساختار کلی ارتش بعث با کمک کارشناسان خارجی، توان خود را افزایش دادند.
عراق با کمک حامیان شرقی و غربی و با استفاده از دلارهای نفتی برخی از کشورهای عربی منطقه، به فناوری ساخت و مونتاژ سلاح‌های نوین دست یافته بود. اطلاعات دقیق مواضع نیروهای ایرانی از طریق سامانه‌های جاسوسی هم‌پیمانان عراق و همچنین از طریق هواپیماهای آواکس عربستانی در اختیار ارتش بعث قرار می‌گرفت. این در حالی بود که عراقیها دفاع متحرک را نیز به‌رغم موارد فوق به عنوان روش رزم برگزیده بودند. در مقابل در جبهه ایران، بگو مگوهای نظامی و نبود وحدت کلمه در بین مسئولین و فرماندهان ایرانی جهت حمایت همه جانبه از جنگ و تدارک و پشتیبانی برای اجرای یک عملیات بزرگ علیه عراقیها[1]، انزوای تحمیلی از سوی جامعه بین‌المللی، تشدید فشار و در نتیجه کاهش بازده نیروها مشاهده میشد[2].
نیاز به تغییر شرایط جبهه با هدف تحرک در میدان نبرد، کسب رضایت افکار عمومی و ارتقای روحیه رزمندگان بیش از هر زمان دیگری ضرورت داشت. فکر پایان جنگ در اذهان مسئولین خطور کرده و گاهی به صورت غیرعلنی و در جلسات خاص مطرح میشد. اما به پایان رساندن جنگ مستلزم کسب یک پیروزی بزرگ جهت افزایش قدرت چانه‌زنی و دفاع از حقوق مردم در زمان مذاکره احتمالی بود. یکی از مسئولین بلندپایه کشور از فاو به عنوان یکی از عملیات‌ها برای ختم جنگ نام می‌برد و هدف از اجرای عملیات را پیشروی از جاده ساحلی به سوی ام‌القصر عنوان می‌کند.[3]
اینک یکی از اهداف اجرای عملیات‌های محدود، مشغول نگه داشتن عراق و ممانعت از پی‌بردن بعثی‌ها به عملیات بزرگ (تصرف فاو) بود. وظیفه اجرای عملیات‌های محدود بر عهده ارتش بود. در این خصوص نیز ارتش به خوبی از عهده این مأموریت برآمد.
در طراحی عملیات والفجر 8، استفاده از تمام ظرفیت‌ها و پرهیز از هر نوع ساده اندیشی و توجه به قوانین و اصول رزم (که ارتش از ابتدا بر آن تاکید داشت)[4] از سوی طراحان عملیات مد نظر بود. (مواردی همچون حمایت همه جانبه نیروی هوایی و پدافند هوایی صحنه نبرد، هوانیروز، صدها قبضه توپ و امکانات ضدتانک نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران).
در بهار سال 1363، بررسی‌های انجام شده منطقه عمومی فاو را مستعد انجام یک عملیات جدید نشان داد. فاو قطعه زمینی محصور در بین رودخانه اروند و جزیره آبادان بوده در فاصله 90 کیلومتری جنوب شرقی شهر مهم و صنعتی بصره واقع شده است و در جنوب آن خور عبدالله، خلیج فارس و در شمال شرقی آن بندر ام‌القصر قرار دارد.
فاو شرایط جالب توجه‌ای داشت. اهمیت بندر مستقر در فاو، تسلط بر اروندرود و شمال خلیج‌فارس، امکان هم‌جواری با سرحدات کویت، افزایش قدرت چانه‌زنی ایران در مذاکرات احتمالی آینده و...از جمله دلایل پیش‌بینی شده جهت حمله به فاو بود. پس از صدور دستور تصرف فاو و جلسات هم‌اندیشی برگزار شده بین فرماندهان جنگ طرح اولیه عملیات والفجر 8 تهیه و به قرارگاه‌های 3 گانه (کربلا، نجف و ظفر) ابلاغ شد. به‌رغم تمرینات و تلاش‌های نیروهای مجری عملیات (تیپ 55 هوابرد ارتش، غواصان یکانهای تکاور سپاه و...) به دلایلی همچون عدم تحقق پیش‌بینی‌ها، برآورده نشدن امکانات مورد نیاز، افشای اطلاعات، شرایط نامناسب جوی، تغییر وضعیت دشمن و... منجر به لغو اجرای عملیات شد. مطابق برنامه در نظر گرفته شده برای عملیات موصوف، اجرای عملیات بر عهده یکانهای عمده ارتش و سپاه و زمان اجرای آن تابستان سال 63 پیش بینی شده بود. پیش‌بینی براین بود که عملیات با انتقال تیپ 55 هوابرد به وسیله بالگردهای هوانیروز به غرب فاو آغاز گردد. تیپ یادشده موظف به ایجاد سرپل مطمئن و الحاق با دو یکان عمده تکاور (یکی با عبور از اروندرود و دیگری از طریق شلمچه) و مهیا کردن زمینه محاصره فاو می‌باشد. در آخرین جلسه هماهنگی فرماندهان ارشد عملیات، فرمانده تیپ 55 هوابرد (سرهنگ کریم عبادت)[5] سؤال کرد که اگر عمل الحاق انجام نگیرد و یا عملیات عبور از رودخانه خروشان اروندرود با موفقیت همراه نباشد، چگونه می‌توانید تیپ هوابرد را که در پشت جبهه دشمن پیاده شده است نجات دهید؟ این سئوال با سکوت حاضرین مواجه شد. در واقع این احتمال که شاید نتوان عمل الحاق نیروها به خوبی انجام شود و نگرانی از عدم پشتیبانی تیپ 55 در برابر دشمن و در خاک دشمن منجر به این شد که فرمانده وقت[6] قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) دستور تأخیر در اجرای عملیات و بررسی بیشتر را صادر کند.[7] بعدها طرح عملیاتی فوق به طرح عملیاتی (والفجر 8 انجام نشده) شهرت یافت[8].
متعاقب طراحی عملیات و تصویب اجرای عملیات، آنچه که مهم‌‌تر از هر چیزی بود، حفظ و ارتقای وحدت همه نیروهای نظامی به ویژه ارتش و سپاه بود. فرمانده وقت قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) ضمن اشاره به جلسات متعدد و تعین نحوه همکاری ارتش و سپاه در میدان عمل و تعین مسئولیت هرکدام به اختلاف سلیقه اشاره کرده و آن را وقت تلف‌کن و مزاحم می‌نامد[9]. یکی از اقدامات مهم در این خصوص و در جهت رفع اختلاف سلیقه‌ها و به‌وجود‌آوردن همدلی بیشتر ملاقات فرماندهان ارتش و سپاه با حضرت امام (ره) در روز چهارشنبه 9 بهمن 1364 بود. در ملاقات فوق امام (ره) فرمودند: «شما باید خودتان، همه، چه ارتشی و چه سپاهی، چه بسیجی و چه هرکسی هست، شما خودتان را یک قوه بدانید در اسلام. وقتی گفته می‌شود به حسب روایت "ید واحده" یعنی قدرت واحده و قدرت واحده، معنایش همین است ...دیگر نباید این مسئله پیش بیاید که من نظامی هستم، من ارتشی هستم، من سپاهی هستم، من بسیجی هستم، این مسائل نباید پیش بیاید.»[10]
به هر حال پس از بروز مسائل متعدد، این عملیات مهم در ساعت 2200 مورخه 20بهمن64 با رمز یا فاطمه‌الزهراء (س) در سه محور اصلی به اجرا درآمد. اولین محور در منطقه اروندکنار برای تصرف شهر بندری فاو و حرکت از جاده ابوالخطیب به سمت بصره با استفاده از نیروهای غواص و قایق‌سوار به عنوان حمله اصلی محسوب میشد.
انجام حمله در محورهای دوم و سوم عملیات دارای نقش پشتیبانی از محور نخست بود. در منطقه شلمچه حمله‌ای محدود با محوریت سپاه (به عنوان محور دوم) و در محور سوم از شلمچه تا کوشک، بیش از 5 لشکر نیروی زمینی ارتش اقدام به حمله کردند. انجام عملیات در محور سوم منجر به بروز تشخیص اشتباه از سوی عراقیها و کاهش فشار بعثی‌ها در برابر محور اصلی عملیات شد. اگرچه در محورهای پشتیبانی، اهداف زمینی محقق نشد اما موفقیت حمله اصلی تضمین شد.
** حضور ارتش در تمام نقاط درگیری
ارتش در این سه محور با به‌کارگیری یکانهای نصب پل، قرارگاه رعد نیروی هوایی و پدافند هوایی، قرارگاه هوانیروز، توپخانه (با استفاده از 50 گردان و حدود 1000 قبضه توپ) آن چنان دفاع مستحکمی از رزمندگان انجام داد که قابل پیش بینی بود[11].
پس از تصرف فاو، پیشروی نیروهای رزمنده در محورهای بصره، ام‌القصر و البحار منجر به احساس خطر شدید عراق و کشورهای حامی صدام شد. به صدا در آمدن زنگ خطر سقوط بصره منجر به این شد که عراقیها سعی کنند که به هر قیمتی فاو را پس بگیرند. بمباران‌های شدید علیه نیروهای ایرانی -خصوصاً بمباران‌های شیمیایی- و حملات مکرر هواپیماهای عراقی نشان از عزم بعثی‌ها در بازپسگیری فاو داشت. آتش سنگین و پاتک‌های سخت و مکرر نیز کمکی به عراقیها در بازپسگیری فاو نکرد. به هر حال تا چند ماه فاو در اختیار نیروهای ایرانی بود. در طول این چند ماه نیروهای سطحی ایرانی تحت حمایت پدافند هوایی و پشتیبانی خلبانان تیز پرواز نیروی هوایی به دفاع از فاو پرداختند. این در حالی بود که با توجه به گذشت چند سال از شروع جنگ، خلبانان عراقی با شناخت بیشتری از مناطق مختلف پرواز می‌کردند و این موضوع شرایط سخت‌تری را برای پدافند هوایی رقم می‌زد.
در این عملیات شاهد درخشش هوانیروز ارتش نیز بودیم. خلبانان شجاع هوانیروز از 80 فروند بالگرد بهره گرفتند. این تعداد بالگرد 3938 ساعت پرواز انجام داده و 2038 نفر مجروح تخلیه و 1624 رزمنده را هلی‌برن[12] و 230 تن مهمات و سایر اقلام مورد نیاز را جا‌به‌جا کردند. حدود 30 کیلومتر مربع از سرزمین ایران اسلامی و حدود 770 کیلومتر مربع از خاک عراق از جمله شهر مهم فاو و تا فاصله 20 کیلومتری ام‌القصر به تصرف نیروهای ایرانی درآمد. در نتیجه این عملیات، ارتباط عراق با آب‌های آزاد قطع شد. [13] 17 هزار نفر کشته،25 هزار نفر مجروح و 2500 نفر اسیر -که بسیاری از آنها افسر ارشد بودند- تلفات انسانی بعثی‌ها محسوب میشد. در میان كشته شدگان، 1 نفر فرمانده لشكر و 5 نفر فرمانده تیپ، و در میان اسیران، چندین نفر با درجه سرهنگ ستاد، سرهنگ دوم، سرگرد، افسر جزء، خلبان هواپیما و بالگرد و چندین نفر درجه‌دار وجود داشت.
در مجموع،10 تیپ پیاده، تکاور[14] و نیروی مخصوص و 2 تیپ زرهی، 4 گردان ضد هوایی، 10 گردان جیش‌الشعبی و 5 گردان توپخانه دشمن 100 درصد منهدم شدند. همچنین در جریان عملیات والفجر هشت تعداد 74 فروند از هواپیماهای دشمن، 11 فروند بالگرد، 600 دستگاه تانك و نفربر، 500 دستگاه خودرو نظامی، 150 عراده توپ صحرایی، 50 عراده توپ ضدهوایی، 30 فروند ناوچه جنگی و 10 فروند لنج شناور، 5 دستگاه لودر و بلدوزر منهدم و 120 دستگاه تانك و نفربر، 250 دستگاه خودرو، 35 عراده توپ صحرایی، 170 عراده توپ ضدهوایی و 3 دستگاه رادار مختص سامانه موشكی و تجهیزات مهندسی، ارتباطی و... ارتش عراق به غنیمت رزمندگان ایران اسلامی درآمد[15].
طی 84 روز نبرد گسترده -كه صحنه واقعی رویارویی نیروی نظامی و ماشین جنگی حزب بعث عراق در برابر اراده رزمندگان ایرانی بود- ایران بر سواحل شمالی خور عبدالله و شبه جزیره فاو (شهر فاطمیه) مسلط و راه ورود عراق به خلیج فارس مسدود شد.
یکی از نتایج جالب توجه عملیات فوق به وجود‌آوردن زمینه اختلاف بین آمریکا و عراق پس از فتح فاو ناشی از عدم صحت اطلاعات ارسالی آمریکا برای عراق بود. سرلشکر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در این خصوص می‌گوید: «نکته مهم در عملیات فاو این بود که روش فریب بزرگ را بر ارتش عراق و آمریکایی‌ها پیاده کردیم؛ یعنی تا قبل از این عملیات آمریکا اطلاعات به کلی سری را در اختیار عراق می‌گذاشت اما در این عملیات این اطلاعات غلط از آب در آمد و بعد [از] فتح فاو یک جنگ جدی لفظی میان عراق و آمریکا صورت گرفت. وی در تشریح ابتکار ایران در عملیات فاو گفت: یک عملیات کاملی حدود 200 کیلومتر بالای نقطه اصلی در منطقه هور به دشمن نشان دادیم و تمام شیوه‌های یک عملیات را در آنجا به کار بردیم و از این طریق او را فریب دادیم به گونه‌ای که بعد از فتح فاو تا یک هفته ارتش عراق گیج بود و نمی‌دانست بالاخره ما در فاو می‌خواهیم عملیات کنیم یا در هور[16].» در این خصوص سردار غلامعلی رشید جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در نشست واکاوی عملیات والفجر 8 که در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس برگزار شده بود اظهار داشت[17] : «در اصل غافلگیری، زمان، زمین، روش و تکنیک بسیار مهم است. در عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس، دشمن زمان و زمین را می‌دانست و از قبل می‌دانست که ما می‌خواهیم به فتح‌المبین در غرب کرخه و غرب دزفول حمله کنیم. اما به خاطر روشی که ما به‌کارگرفتیم غافلگیر شد، زیرا ما از جنگ در شب استفاده می‌کردیم و دشمن نمی‌تـوانست تحول نیروهای ارتش و سپاه را درک کند. به همین دلیل کافی نیست [که صرفاً] زمین دیگری به عنوان فریب دشمن انتخاب شود بلکه زمین جدیدی که برای نبرد انتخاب می‌شود باید برای دشمن محدودیت‌های جدی داشته باشد تا او نتواند از قوت‌هایش استفاده کند. [در این خصوص] کافی نیست دشمن را فریب دهیم بلکه باید خودی‌ها را هم فریب بدهیم و تمام کسانی که خارج از ارتش و سپاه و هر کسی که به یک شکلی به قرارگاه‌ها سر می‌زدند. زیرا این افراد درگیر عملیات‌ها از چند روز قبل از هر عملیات می‌دانستند که قرار است اتفاقی در قرارگاه‌های ما رخ دهد بنابراین در طول طراحی عملیات والفجر 8 به این نتیجه رسیدیم که باید برای فریب مقامات خارج از ارتش و سپاه باید چند منطقه را به عنوان مناطق عملیاتی معرفی می‌کردیم و مقامات وقتی در بحث‌ها شرکت می‌کردند متوجه نمی‌شدند که بالاخره عملیات در چه منطقه‌ای انجام خواهد شد». سرلشکر محسن رضایی نیز ضمن اشاره به سابقه عملیات‌های تحت هدایت هم‌زمان ارتش و سپاه در خصوص مسئله فرماندهی عملیات فاو (والفجر 8) می‌گوید: «تا قبل از فاو فرماندهی و منطقه نبرد میان ارتش و سپاه یکی بود اما از این به بعد فرماندهی و منطقه نبرد ارتش و سپاه جدا شد.»[18] اما نکته جالب اینجاست که با توجه به اینکه تقریباً در تمام مأموریت‌ها و عملیات‌های دوران دفاع مقدس یکان‌هایی از ارتش نظیر نیروی هوایی، پدافند هوایی، هوانیروز و... به نوعی حضور همه‌جانبه داشتند؛ لذا می‌توان ادعا کرد که تقریباً در تمام عملیات‌های دفاع مقدس ارتش حضور داشت و عملیات والفجر 8 نمونه‌ای از این حضور همه جانبه است. البته هرگز نباید فراموش کرد که مهم‌ترین دلیل پیروزی در جنگ وحدت و همدلی ارتش و سپاه در مواقع حساس جنگ می‌باشد. بی شک ارتش و سپاه بدون یکدیگر نمی‌توانستند به تنهایی موفقیت کامل در جنگ را کسب کنند به همین دلیل امام خمینی (ره) در دیدارها و پیام‌های مختلف بر وحدت و همدلی همه نیروها به ویژه ارتش و سپاه تاکید داشتند.
از دیگر نتایج جالب توجه عملیات والفجر 8، تغيیر شیوه نبرد از سوی عراق بود. نیروهای عراقی سعی فراوان در بازپسگیری منطقه فاو از خود نشان دادند و سرانجام نیز به نتایج مطلوب نظر خود دست نیافتند. در واقع «فتح فاو و نتایج ناشی از آن در تغییر موازنه سیاسی –نظامی به سود جمهوری اسلامی، موجب گردید تا تلاش‌های گسترده‌ای از سوی عراق و غرب به منظور تحت‌الشعاع قرار دادن موقعیت برتر ایران طراحی شود. اتخاذ راهبرد نظامی «دفاع متحرک» و افزایش حملات هوایی از سوی عراق و همچنین کاهش قیمت نفت [به منظور تحت فشار قرار دادن ایران] بخشی از ابعاد گوناگون این طرح به شمار می‌رفت که به مرحله اجرا درآمد»[19]. در خصوص افزایش حملات هوایی خصوصاً به شهرها (یکی از ابعاد دفاع متحرک عراق)، «حمید شعبان» فرمانده نیروی هوایی عراق در تاریخ بیست و نهم فروردین 1365 اظهار داشت : «نیروی هوایی عراق همچنان حملات آسیب رساننده شدید [و] غافلگیر کننده‌ای را در آینده نزدیک علیه نیروهای ایران و اهداف آنان صورت خواهد داد»[20] همچنین وی آماری از پروازهای انجام شده علیه ایران ارائه می‌دهد که جالب توجه است. «نیروی هوایی عراق در ماه فروردین سال 1365 تعداد 14686 مأموریت رزمی انجام داده است»[21]به این ترتیب وقوع سومین مقطع از جنگ شهرها از سوی عراقیها را می‌توان از پیامدهای عملیات والفجر 8 برشمرد.[22]
البته اقتدار پدافند هوایی ایران اسلامی منجر به ناکام ماندن عراق از دستیابی کامل به اهداف تعین شده در دفاع متحرک در حوزه حملات هوایی شد. با ساقط کردن ده‌ها فروند هواپیمای عراقی بر فراز آسمان شهرهای مختلف ایران خصوصاً مورد اصابت قرار دادن هواپیمای میگ-25 بر فراز آسمان اصفهان، عراقیها مجبور به تغییر شیوه حمله هوایی به شهرها و پیگیری جنگ شهرها با استفاده از موشک‌های زمین به زمین شدند[23].
برخی از کارشناسان نظامی حضور مؤثر پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در عملیات والفجر 8 را سرآغازی بر تغيیر نوع نگاه مسئولان پدافند برای تغییر ساختار تجهیزات سازمانی و نیروی انسانی با نوآوری و خلاقیت و دستیابی به پدافند هوایی سریع، چالاک، چابک، کوچک ولی با کارایی فراوان و در واقع آماده یک جنگ نامتقارن[24] می‌دانند. زیرا در عملیات والفجر 8 جلوه‌های یک نبرد نامتقارن از سوی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در برابر نیروی هوایی کاملاً مجهز عراق و تحت حمایت غرب و شرق مشاهده شد.
اهمیت این عملیات برای پدافند هوایی از آنجا ناشی می‌شود که ناامنی کامل برای انواع هواگردهای عراقی در منطقه عملیاتی و صحنه نبرد و حتی تا کیلومترها آن‌طرف‌تر از منطقه نبرد -یعنی در آسمان جنوب استان بصره-توسط پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به وجود آمد و بخش عمده این مهم نه از سوی هواپیماهای نیروی هوایی بلکه توسط جنگ افزارهای پدافند هوایی حاصل شد. یکی از خصوصیات عملیات والفجر 8 حضور تجهیزات پدافند هوایی در کنار نیروهای پیشروی کننده و در خط مقدم می‌باشد[25]...در این عملیات بارها سایت‌ها و مواضع جنگ‌افزارهای پدافند هوایی مورد بمباران شدید قرار می‌گیرند و تعداد زیادی از کارکنان پدافند هوایی به شهادت رسیدند و یا مجروح شدند. اما مقاومت صبورانه کارکنان پدافند هوایی منجر به کسب موفقیت می‌شود. حقیقت این است که عملیات والفجر 8 آن چنان برای پدافند هوایی موفقیت آمیز بود که می‌توان گفت : «در این عملیات روزهایی وجود داشت که هشت الی ده فروند هواپیمای عراقی در منطقه سرنگون می‌گردید.»[26]
** روزهای درخشان پدافند هوایی
پدافند هوایی ارتش درخشان‌ترین روزها را سپری کرد تا جاودانه‌ترین نتایج را تقدیم ایران اسلامی کند. ایجاد پوشش امن در آسمان منطقه درگیری برای نیروهای خودی و ساقط کردن ده‌ها فروند هواگرد دشمن در عملیات والفجر 8 منجر به تسهیل پیشروی نیروهای سطحی و سرانجام آزادسازی فاو شد[27].
سردار سرتیپ پاسدار امیرعلی حاجی زاده- فرمانده نیروی هوا و فضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی- در خصوص نقش پدافند هوایی ارتش در عملیات والفجر 8 می‌گوید:« در دوران دفاع مقدس انصافاً رزمندگان پدافند هوایی با محوریت ارتش خوش درخشیدند و اگر یکی از افتخارات ما این است که توانستیم عملیات بزرگ والفجر 8 را در جزیره فاو انجام دهیم به خاطر سایه دفاعی خوبی بود که نیروهای پدافند بر سر یگان‌های عمل کننده ایجاد کرده و در این عملیات بیش از 70 فروند هواپیمای دشمن را سرنگون کردند. در عملیات‌های دیگر جنگ تحمیلی نیز وضع به همین صورت بود؛ یعنی هر جا که ما در عملیاتی موفق بودیم، این موفقیت به نوعی مرهون حضور مقتدرانه و تلاش‌های فوق‌العاده خانواده مظلوم پدافند بود که معمولاً هم بسیار کم از آنها یاد می‌شود»[28]
در خصوص عملکرد پدافند هوایی ایران در عملیات والفجر 8 آمارهای متفاوت ولی نزدیک به هم مشاهده می‌شود. در خصوص این تفاوت آمار باید دقت داشت که برخی، آمار مربوط به عملیات والفجر 8 تا مرحله تثبیت حضور ایران در فاو را ارائه کرده‌اند و برخی دیگر آمار ساقط نمودن هواگردهای عراقی تا پایان بهمن 1364 را اعلام داشته اند. (جنگ ایران وعراق،عملیات والفجر8، ص19، پاورقی ).اما مستندترین آمار این است که شجاع مردان پدافند هوایی در این عملیات موفق به انهدام 70 فروند هواپیما و 10 فروند بالگرد شدند(اطلس نبردهای ماندگار-ص119). نکته‌ای را که نباید فراموش کرد این است که آمار واقعی هواگردهای ساقط شده به مراتب بیش از آمارهای ارائه شده می‌باشد زیرا در زمان درگیری با هواپیمای دشمن فرصتی کافی برای ارائه گزارش به رده‌های بالاتر نبوده و پیش آمده که هواپیمایی در هنگام درگیری ساقط شده اما اصابت قرار گرفتن آن گزارش نشد(فایل صوتی گفت وگوبا سروان بازنشسته محمد مصطفوی فر ) و در مواقعی نیز هواپیمایی پس از مورد اصابت قرار گرفتن از صحنه نبرد فرار کرده و در نزدیکی پایگاه‌های عراق سقوط کرده و یا حتی اینکه پس از فرود به صورت کامل غیر عملیاتی میشد. تمام این موارد منجر به این می‌شود که ادعای اصابت قرار دادن تعداد هواگرد بیشتر از هشتاد فروند قابل قبول به نظر برسد.
«پس از درخشش بی‌نظیر پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در عملیات والفجر 8، دکتر حسن روحانی فرمانده وقت ستاد کل پدافند هوایی کشور اقدام به نگارش نامه‌ای خطاب به حضرت امام (ره) کرده و درخواست تشویق تعدادی از کارکنان پدافند هوایی را دارد که متن نامه و پاسخ حضرت امام (ره) به شرح ذیل می‌باشد:
«[بسمه تعالی. از ستاد کل پدافند کشور به فرماندهی کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران
1- همانگونه که استحضار دارند در پی برنامهریزیهای انجام شده و تلاش شبانهروزی و ایثارگرانۀ یکانهای پدافند هوایی در عملیات غرورآفرین والفجر 8 با حداکثر توان رزمی به نحو مؤثر شرکت نموده و علی‌رغم کلیۀ محدودیت‌ها و تنگناهای عملیاتی و تعمیراتی و فعالیت پروازی گستردۀ دشمن بعثی و تحمل بمباران‌های شدید موشک‌های ضد تشعشع و انواع پارازیت‌های الکترونیکی، موفق به کسب پیروزی‌های چشمگیر و بیسابقهای شدند که نتایج آن در طی عملیات به عرض رسیده است.
2- کارکنان مشروحه در برگ‌های پیوست با ابراز رشادت، ایثار و فداکاری در عملیات والفجر 8 موفق به کسب پیروزی‌های غرورآفرین و انهدام تعداد زیادی از هواپیماهای دشمن شدند؛ و این ستاد پیشنهاد مینماید نام‌بردگان به پاس تلاش و از خودگذشتگی‌شایان توجه ـ به شرح مندرج در برگ‌های مزبور ـ مورد تقدیر و تشویق قرار گیرند. منوط به اوامر عالی است.
مسئول ستاد کل پدافند کشور ـ دکتر حسن روحانی]
بسمه تعالی
با تشکر از ایثار و فداکاری‌های این عزیزان شجاع و با تأیید و تصویب جناب آقای رئیس جمهور [حضرت آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، مقام معظم رهبری که در آن زمان رئیس‌جمهور و رئیس شورای عالی دفاع بود] موافقت می‌شود.»
در واقع نتایج کسب شده از سوی پدافند هوایی منجر به این شد که حضرت امام خمینی (ره)، پدافندیان را «عزیزان شجاع» و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای – که در آن روزها عهده‌دار ریاست جمهوری بودند- عملکرد پدافند هوایی را (دفاع معجزه‌آسا) بنامند[29].
******************
«اگر نیروی هوایی، هوانیروز، دفاع زمین به هوای معجزه آسا و بی‌سابقه که شاید در طول جنگ‌‌های دنیا بی‌سابقه باشد که طی 20 روز 70 هواپیما را سرنگون کرده باشند نبود این حوادث شکوهمند نمی‌توانست تحقق پیدا کند[30]»
مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای
[1] جعفری، مجتبی ، اطلس نبردهای ماندگار(عملیات نیروی زمینی در هشت سال دفاع مقدس)، سازمان ایثارگران نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی،چاپ نهم،تهران،1388-ص114
[2] اسدی ،هیبت الله، ارتش درفاو(عملیات والفجر8)،انتشارات ایران سبز، چاپ اول، تهران، 1387 ،ص 3الی5
[3] دری، حسن ، عملیات والفجر 8 (مجموعه مقالات )،مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ،چاپ اول ،تهران،1388-ص26(به نقل از آیت الله هاشمی رفسنجانی)
[4] جعفری، مجتبی ، اطلس نبردهای ماندگار(عملیات نیروی زمینی در هشت سال دفاع مقدس)-ص114
[5] اسدی ،هیبت الله ،ارتش درفاو(عملیات والفجر8)-ص7
[6] فرماندهی قرارگاه خاتم النبیاء(ص) در آن زمان برعهده آیت الله هاشمی رفسنجانی بود
[7] اسدی ،هیبت الله ،ارتش درفاو(عملیات والفجر8)-صفحات5 الی7
[8] همان،ص5
[9] لاهوتی،سارا، امید ودلولپسی(کارنامه وخاطرات هاشمی رفسنجانی سال1364)،نشر معارف انقلاب ،چاپ ششم،تهران،1387-ص346
[10] لاهوتی، سارا، امید و دلولپسی(کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال1364)،ص350 و351 همچنین صحیفه امام (ره) ،جلد19،ص467
[11] جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار(عملیات نیروی زمینی در هشت سال دفاع مقدس)، ص 118
[12] هلی‌برد یا هلی‌برن (heliborne) یعنی محموله با بالگردان به بیانی دیگر حمل کارکنان وتجهیزات، وسایل وجنگ افزار مورد نیاز یک یکان جهت اجرای مأموریت از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر(رستمی ،محمود،فرهنگ واژه‌های نظامی ،نشر ایران سبز،چاپ دوم،تهران ،1386، ص 902 )
[14] commando
[15] جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار(عملیات نیروی زمینی در هشت سال دفاع مقدس)، صص 118و 119 همچنین دری، حسن، عملیات والفجر 8 (مجموعه مقالات )،صص 65 و 66
[16] www.rezaee.ir-پایگاه اطلاع رسانی محسن رضایی ،تحلیل محسن رضایی از ماجرای مک فارلین و فتح فاو
[17] www.tarikhirani.ir ناگفته‌های سردار رشید از جنگ-نشست واکاوی عملیات والفجر8 در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس همچنین www.rasekhon.net
[18] www.rezaee.ir-پایگاه اطلاع رسانی محسن رضایی، تحلیل محسن رضایی از ماجرای مک فارلین و فتح فاو
[19] م.ح.پ، جنگ شهرها ودفاع موشکی(بررسی تحلیلی حوادث سیاسی ،نظامی واجتماعی دوران جنگ شهرها )، مرکز حفظ اسناد ونشر ارزش‌های دفاع مقدس نیروی هوافضای سپاه،چاپ اول، تهران،تابستان 1390، ص130 و 131 همچنین درودیان، محمد، فاو تا شلمچه، مرکز مطالعات وتحقیقات جنگ، چاپ ششم، تهران، 1387 ، ص55
[20] م.ح.پ، جنگ شهرها ودفاع موشکی (بررسی تحلیلی حوادث سیاسی ،نظامی و اجتماعی دوران جنگ شهرها )، ص 132
[21] همان،ص132
[22] همان ، صص 131 الی 159
[23] فایل صوتی گفت وگوبا سرهنگ پاسدار محمد تقی مهرور همچنین فایل صوتی گفت وگوبا سرهنگ بازنشسته حسین صفری ابهری
[25] فایل صوتی گفت‌وگو با سرگرد سید رضا رضوی
[26] باقری، محمد حسن، عسگری، شاداب، جنگ تحمیلی فرصتی برای احیای عزت و شرف ایران اسلامی، جلد اول، نشر اندیشه عصر،چاپ اول، تهران، بهمن 1388، ص258
[28] گفت و گوی سردار سرتيپ پاسدار امیر علی حاجی زاده با نشریه دیدگان آفتاب (ویژه نامه رزمایش بزرگ مدافعان آسمان ولایت_4)تحت عنوان پایان جنگ خاکریزها، قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) آجا، آذرماه 1389،ص9
[29] 31/1/65 روح اللّه الموسوی الخمینی» (منبع: صحیفه نور-جلد بیستم- صفحه35- حكم به آقاي روحاني "تشويق کارکنان يکان‌هاي پدافند هوايي "-حكم-زمان : 31 فروردين 1365 / 10 شعبان 1406 -مكان : تهران ، جماران -موضوع : تشويق کارکنان يکان‌هاي پدافند هوايي -مخاطب : روحاني، حسن "مسئول ستاد كل پدافند كشور"- صفحه:35 همچنین www.tebyan.net/index.aspx)
[30] www.hamshahrionline.ir/news-141229.aspx مقاله پدافند در جنگ تحمیلی
