گروه فرهنگ و هنر دفاع‌پرس ـ ولی منصوریان؛ دومین دوره انتخاب بهترین کتاب مدافعان حرم؛ جایزه «سردار شهید حاج حسین همدانی» به همت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس درحال برگزاری است؛ در همین راستا سلسله نشست‌های تخصصی با عنوان واکاوی نسبت ادبیات مقاومت و پایداری با جریان مدافعان حرم در خبرگزاری دفاع مقدس برگزار می‌شود.
«بررسی نقش خاطره‌نویسی در ثبت و ضبط و ماندگاری فرهنگ مدافعان حرم» موضوع دومین نشست این برنامه بود که با حضور «جواد کامور بخشایش» نویسنده و کارشناس حوزه ادبیات برگزار شد که در ادامه مشروح آن آمده است.
خاطره چه جایگاهی در ادبیات، به‌ویژه ادبیات دفاع مقدس دارد؟
بحث خاطره‌نگاری یا ادبیات مدافعان حرم یک سبک تازه و نویی در ادبیات پایداری است. البته ادبیات پایداری از ابتدای پیدایش بشری شکل گرفته و در دفاع از مبانی مختلف از جمله مبنای اصلی که سرزمین، دفاع در برابر تجاوزها، ظلم‌ها از ابتدا شکل گرفته و همچنان ادامه دارد. منتهی در هر دوره و برهه‌ی با توجه شرایط زمانی و مکانی این وضعیت تفاوت دارد و شاخه‌هایی از این ادبیات شکل میگیرد.
ادبیات مدافعان حرم در واقع تداوم و ادامه‌ی ادبیات پایداری است که در دوره‌های بعدتر از ادبیات انقلاب اسلامی، ادبیات دفاع مقدس، ادبیات اسارت و... شکل میگیرد. با توجه به ماهیت مقاومت نیروهای دینی در برابر ظلم‌ها، تجاوزها و ستم‌ها ادبیات جدیدی را با عنوان «مدافعان حرم» و «مدافعان حریم» شاهد هستیم.
این جنس از ادبیات، جنس تازه است و با عناصر و سازه‌های متفاوت‌تری در این نوع ادبیات روبرو هستیم که این عناصر و سازه‌ها نیازمند کند و کاو است. این ادبیات با اینکه خیلی نوپا و جدید درحال طراحی است اما زیرساخت‌های این ادبیات درحال شکل گرفتن است و سرعت رشد آن، سرعت خوبی است. امیدواریم این جریان با تولید آثار فاخر و خوب بتواند بازتابانده خوب تمام رشادت‌ها، شجاعت‌ها، عدالتخواهی‌ها و ایثارهای کسانی باشد که در حوزه‌ی ایثار و شهادت فراتر از مرزها جنگیدند و فراتر از مرزها به دفاع از حرم و حریم پرداختند.
هدف نوشتن از خاطرت مدافعان حرم و دفاع مقدس و انقلاب اسلامی دو محوری اصلی دارد. محور اول؛ تلاش برای ضبط و ثبت حوادث و وقایع تاریخی است. تاریخ‌نگاری شرایط خاص خودش را دارد که مربوط به منابع مکتوب، منابع اسنادی است. نگاه تاریخ‌نگاران بر این است که اگر بخواهیم درباره یک موضوع تاریخی کتابی بنویسیم باید منتظر گذشت 30 سال زمان از آن باشیم تا طی این مدت اسناد، مدارک و منابع مختلف منتشر شود تا بتوان ابعاد حادثه را مورد بررسی قرار داد.
خاطره‌نگاری با توجه به این شرایط پیشگام در عرصه تاریخ‌نگاری است. حادثه و واقعه تا رخ می‌دهد؛ بلافاصله روایت خاطره‌نگاری از این حادثه در حال شکل گرفتن است و باعث می‌شود جزئیات بیشتری از یک حادثه‌ی تاریخی ثبت شود. بنابراین هدف اصلی از خاطره‌نویسی ثبت و ضبط وقایع تاریخی است. این اتفاق در واقع نورتاباندن از زوایه‌های مختلف به ابعاد یک اتفاق و حادثه است که تمام این ابعاد به عنوان یک پازل وقتی کنار هم قرار میگیرند یک تاریخ را کامل ترسیم می‌کنند که این تاریخ ممکن است مربوط به تاریخ یک عملیات و یا هر موضوع دیگر باشد.
خاطره‌نگاری اصلی‌ترین بن‌مایه برای ایجاد آثار فاخر ادبیات و هنر
هدف دیگر از خاطره‌نگاری شناخت انسان تراز و معیار دفاع مقدس و انقلاب اسلامی است. با نگارش این‌گونه خاطرات ما به عمق وجودی شخصیت‌های مختلف و قهرمانان و الگوها و اسوه‌های مختلف نفوذ پیدا می‌کنیم و با آن‌ها زندگی می‌کنیم و الگوهایی را برای نسل جدید معرفی می‌کنیم. انسان تراز باید ویژگی‌هایی داشته باشد و ما بر اساس این ویژگیها کتاب‌های خاطره را ترسیم می‌کنیم. هر بعُدی از ابعاد وجودی انسان که جنبه‌ای مثبت است، سعی می‌شود در کتاب‌های خاطره به‌عنوان الگو به نسل آینده معرفی شود.
خاطره‌نگاری بخاطر این دلایل در حوزه تاریخ‌نگاری پیشگام قرار میگیرد. بنابراین، خاطره‌نگاری یکی از مبنایی‌ترین و اصلی‌ترین بن‌مایه‌های ایجاد آثار فاخر ادبیات و هنر قرار میگیرد. یعنی خمیرمایه‌ی آثار فاخر هنری و ادبی همین کتاب‌های خاطره خواهد بود. در عین‌حال مانع می‌شود که گذشت زمان نسیان و فراموشی را در ذهن آدم‌ها ایجاد کند و یک حادثه از ابعاد و زوایای مختلف بررسی نشود. وقتی یک حادثه رخ می‌دهد و خاطره‌نگاران به افراد مختلف حاضر در حادثه رجوع می‌کنند، باعث می‌شود از مناظر مختلف موضوع واکاوی شود و بُعد پنهان رویداد با بررسی از زوایای مختلف روشن شود تا از مجهول به معلومی برسیم که همگی برای ثبت در تاریخ نظام و کشور مهم، ضروری و لازم است.
خاطره‌نگاری ادبیات مدافعان حرم نیز در همین مسیری است که انقلاب اسلامی طی کرده است و شکل و روند جدیدی را به‌عنوان ادبیات مدافعان حرم تجربه می‌کنیم.
وجه تفاوت خاطره‌نگاری و تاریخ‌شفاهی چه چیزی است؟ آیا ضرورتی برای خاطره‌نگاری در جریان مدافعان حرم احساس می‌شود؟
تاریخ‌نگاری لازمه هر حادثه‌ی تاریخی که رخ می‌دهد تا ابعاد و زوایای پنهان آن روشن شود. از دید تاریخ‌نگاری سنتی و تاریخ‌نگاری رسمی هر حادثه‌ای را باید بعد از گذشت 30 سال مورد پژوهش قرار داد چراکه بعد 30 سال اسناد و مدارک واقعه در کشورها منتشر می‌شود.
روند خاطره‌نگاری نظم تاریخ‌نگار سنتی را برهم زده است. یعنی یک حادثه‌ی که امروز صبح رخ می‌دهد را می‌توان به روش خاطره‌نگاری و تاریخ شفاهی ابعاد و زوایای آن را مورد پرداخت قرار داد و با بهره‌گیری از روایت‌های مختلف آن را ضبط و ثبت کرد. حُسن این کار استفاده از روایت‌های افراد مختلف است. این روایت‌ها می‌توانند در تناقض و تعامل باشند و محقق به‌عنوان پژوهشگر تاریخ شفاهی، این تناقض‌ها را بررسی و برطرف می‌کند و اصل ماجرا را بازگو می‌کند.
حُسن دیگر این فعالیت چنین است که ما بعد از چند مدت بعد از حادثه، میتوانم ابعاد و زوایای حادثه را به‌صورت مکتوب با استفاده از روایت‌های مختلف ملاحضه و مطالعه کنیم. اگر بخواهیم از منظر سنتی و تاریخی به حوزه تاریخ‌نگاری انقلاب نگاه کنیم، باید 30 سال از انقلاب زمان می‌گذشت تا ما به زمانی می‌رسیدیم که حالا می‌شود تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی می‌تواند صورت بگیرد درحالی که بعد از گذشت 30 سال از انقلاب اسلامی، ما صدها عنوان کتاب در حوزه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی به روش خاطره‌نگاری و تاریخ‌نگاری خلق کردهایم.
ویژگی بزرگ خاطره‌نگاری یا تاریخ‌شفاهی این است که به جزئیات خیلی بیشتر از تاریخ‌نگاری سنتی توجه دارد واین یک وجه مثبت است. خاطره‌نگاری نوشتن تاریخ را به کف جامعه آورده است یعنی روایت‌های مختلف از یک واقعه از آدم‌های مختلف انجام می‌شود درحالی که تاریخه‌نگاری سنتی برای نوشتن تاریخ ویژگی‌هایی را برای مورخ قائل است. الان هرکسی می‌تواند به آسانی دیده‌ها و شنیده‌های خود را از یک ماجرا و حادثه تاریخی به عنوان خاطرات خود در قالب کتاب از آن حادثه را که الزاماً یک زاویه دید از یک حادثه است را منتشر کند.
لازم بوده است که با توجه به سرعت تحولات و رخدادها و رویدادها در سالهای بعد از انقلاب چنین روشی به کمک تاریخ‌نگاری میآمد و تاریخ را خیلی زودتر از آن چیزی که زمان برای آن تعیین شده ثبت میکرد. درباره‌ی شهدای مدافعان حرم نیز چنین است.
ما بلافاصله بعد از اینکه بحث حمایت از حریم و حرم اتفاق افتاد و نقش آفرینیها و ایثارها و شهادت‌ها ایجاد شد و رخ داد بلافاصله شاهد تولید ادبیات مدافعان حرم شدیم که شاخه‌ی ادبی تولید شده درباره شهدای مدافعان حرم فعلاً در حوزه خاطره‌نگاری و خاطره‌نویسی است که به‌نظرم اتفاق درستی است که باید سازوکارهای بهتری را پیش بگیریم تا در آینده این آثار موجب دلزدگی در جامعه نباشد.
شما بیان جزئیات را نیز جزئی از خاطره عنوان کردید؛ آیا این مساله در ویژگی‌های خاطره قرار میگیرد؟
یکی از ویژگی‌های خاطره این است که با توجه به اینکه راوی فاصله‌ی زیادی از آن اتفاق نگرفته است لذا ذهن راوی در یادآوری جزئیات خاطره کمک کننده است. بنابراین، یکی از معیارها و ویژگی‌های خاطره‌نگاری این است که نسبت به حادثه فاصله‌ی کمتری داشته باشد.
درست است گفته می‌شود خاطره یادکرد گذشته است اما خاطره‌ای جذابیت بیشتری پیدا می‌کند که ذهن راوی نسبت به حادثه فعال‌تر و آماده‌تر باشد که این مساله نیز مربوط می‌شود به اینکه اتفاق با روایت فاصله چندانی نداشته باشند. بنابراین اکنون بهترین زمان برای تدوین کتاب‌های خاطره در بحث ادبیات مدافعان حرم است که ما فاصله چندانی با اصل حادثه نداریم. ما هرچه از یک حادثه و رخداد عبور کنیم، مطمئناً آفت فراموشی باعث خواهد شد که ما نتوانیم جزئیات را به ذهن بیاوریم و بخشی از بدنه تاریخ مورد فراموشی قرار میگیرد و هیچ‌وقت در کتاب‌ها ضبط و ثبت نمی‌شود.
رعایت زمان یکی از ویژگی‌های خاطره‌نگاری است. یعنی هرچه قدر ما در واقع زودتر به سراغ حادثه‌ی برویم که رخ داده است، در بیان جزئیات آن حادثه موفق‌تر خواهیم بود چون ذهن افراد و شاهدان عینی و نقشآفرینان خاطره فعال‌تر است و می‌توانند بهتر در تببین ابعاد حادثه کمک کنند.
خاطره از سه عنصر اصلی «زمان»، «مکان»، و «شخص» شکل میگیرد. یکی از معیارهای داوری در آثار و دوره‌های مختلف در این بخش توجه به کتاب‌هایی است که این سه عنصر را داشته باشند. اگر بخواهیم آسیب‌شناسی کنیم هرچقدر فاصله‌ی اتفاق با روایت طولانی باشد، این سه عنصر آسیب‌پذیر خواهند بود. بنابراین انتظاری که از کتاب‌های مدافعان حرم هست، بخاطر این زوایه‌ی دید، انتظار فراتری است. یعنی باید هر کتاب مربوط به روایت مدافعان حرم این سه عنصر و ویژگی را رعایت کنند چراکه هنوز از زمان و مکان و شخصیت‌هایی که فرد با آن‌ها نقش آفرینی داشته نگذشته است.
مطمئناَ همه این آثار و روایت‌ها به مرور مورد توجه نویسندگان و داستان‌نویسانی می‌تواند قرار گیرد که با ادبیات فاخر بتوانند این رشادت‌ها و شجاعت‌ها و شهادت‌ها را با زبان ادبیات به تمام دنیا بازتاب دهند. خاطره زبان ادبی لازم را برای برقراری ارتباط با همه آدم‌ها ندارد و این داستان و رمان‌نویس است که بتواند اثر تازه‌ای را خلق کند.
ادامه دارد...
