عملیات والفجر 8، نصب پرچم بر مناره مسجد فاو و استشمام عطر حرم امام رضا (ع)

به گزارش گروه سایر رسانه‌های دفاع پرس، روز 20 بهمن 1364 سالروز آغاز رشادت‌های رزمندگان اسلام در عملیات غرور آفرین «والفجر 8» به دست توانای یگان‌های عملیاتی از بسیج، سپاه و ارتش جمهوری اسلامی ایران در جبهه های جنوب است.

طی هشت سال دفاع مقدس رزمندگان اسلام، عملیات‌ها و فداکاری‌های بسیاری انجام دادند که هر یک به نوبه خود از اهمیت بالایی برخوردار است. 

در این میان، عملیات «والفجر 8»از بسیاری جهات با سایر عملیات‌ها تفاوت‌های بارزی داشت، چون انجام آن بر روی کاغذ و به نظر قریب به اتفاق فرماندهان جنگ در جهان غیرممکن به نظر می‌رسید. 

عبور از رودخانه،همواره یکی از مشکلات ارتش‌های جهان است اما نیروهای عمل کننده در این عملیات با عبور از رودخانه اروند که به رودخانه وحشی مشهور است، تعجب دنیا را برانگیختند.

با فتح خرمشهر، دشمن در صحنه رویارویی با رزمندگان ایران، به لاک دفاعی فرو رفت. پیروزی‌هایی که پس از آن به دست آمد، برتری قدرت ایران را در جبهه‌های جنوب آشکار کرد. این روند تا سال ۱۳۶۴، یعنی شروع حمله ایران به شبه جزیره «فاو» ادامه داشت.

عملیات در اروند، پس از بررسی‌های لازم و استفاده از تجربیات و به کارگیری تدابیر مهم نظامی و اطلاعاتی، انجام شد. این تدابیر در سه بخش مهم، یعنی آموزش، شناسایی و تدارک متمرکز بود. آموزش نیروهای ایرانی در یگان‌های مختلف، با روحیه‌های بالا ادامه یافت و تعدادی از گردان‌ها، آموزش‌های تخصصی و ویژه دیدند. به موازات آن، شناسایی منطقه و بررسی همه عوامل دخیل در عملیات، انجام گرفت.

این کار با حساسیت و وسواس زیاد، از سوی فرماندهان دنبال می‌شد. سعی بر آن بود که دشمن به هیچ‌وجه متوجه کوچکترین حرکتی در منطقه نشود زیرا این قطعه از جبهه، برای عراق اهمیت ویژه‌ای داشت. فاو، زمینی است محصور در میان رودخانه اروند، خلیج‌ فارس و خور عبدالله، که از سمت خشکی به بصره منتهی می‌شود.

انجام عملیات موفق با اهدافی از جمله، « قطع ید دشمن بعثی از دریا و تامین امنیت راه‌های دریایی خلیج‌فارس و دور نمودن آتش دشمن از شهرهای مرزی جمهوری اسلامی ایران، ‌تسخیر پایگاه‌های موشکی و تاسیسات مخابراتی رژیم صهیونیستی بغداد، قطع شریان صدور نفت از طریق اسکله‌های الامیه و الوکر، وارد کردن ضربه اقتصادی و نظامی بر دشمن و در نهایت شکست رویای پوچ ضربه‌ناپذیری او در این منطقه همراه با نمایش قدرت و توان رزمی ظفرمندان لشکر اسلام».

طرح عملیات

در طرح ریزی مانور عملیات «والفجر 8» دو عامل بسیار موثر بودند:

1- تجارب عملیات بدر در جزایر مجنون

2- پیچیدگی های خاص این عملیات.

برادر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران در جمع فرماندهان در این باره گفت: در عملیات «والفجر 8» باید کل تجارب جنگ به کار گرفته شود. «جنگ شهری، جنگ در دشت، جنگ در آب».

وضعیت منطقه عملیاتی 

اگر عراق را سرزمینی مثلثی شکل فرض کنیم فاو در منتهی‌الیه ضلع شرقی آن چسبیده به خلیج‌فارس قرار دارد. 

مهمترین شهر عراق نزدیک به فاو، بصره است. ضمن آنکه شهرهای ابوالحسیب، زیبر، صفوان و ام‌القصر همگی در این منطقه واقع شده‌اند. وجود شهرهای ایرانی آبادان، خرمشهر و محدوده شلمچه و اروندرود نیز در این منطقه بیش از پیش بر اهمیت آن افزوده است. کشور کویت نیز کمترین فاصله با این منطقه حساس را دارد. همچنین نزدیکی به جزیره بوبیان، هورعبدالله و پایانه‌های نفتی الامیه و الوکر واقع در خلیج‌فارس بر اهمیت و حساسیت آن افزوده است. 

عارضه مهم این منطقه رودخانه خروشان اروند است که از تلاقی دو رودخانه دجله و فرات سرچشمه گرفته و در عرض 400 تا 1600 متر متغیر بوده و از جزر و مدهای بسیار شدیدی برخوردار است. 

ساحل شرقی اروندرود در دهانه خلیج‌فارس مکان آرایش و مبداء حرکت رزمندگان اسلام جهت انجام عملیات و تحقق فتحی دیگر است. فاو علاوه بر نقش استراتژیک و اهمیت نظامی خود دارای ارزش اقتصادی فراوان در روند ارزش اقتصاد عراق است به طوریکه در جغرافیای منطقه، شهر فاو به عروس بحر معروف است. نخلستان‌های بسیار گسترده خرما، پایگاه‌های عظیم نفت، شاهرگ ارتباطی اسکله‌های الوکر و الامیه و فرآورده‌های بی‌شمار دیگر نظیر حنا و نمک فاو را ارزش استثنایی بخشیده است.

به عبارتی کوتاه می‌توان شهر فاو را شهر خرما، نمک و نفت معرفی کرد. طراحی این عملیات، ابتدا در سال 1361از سوی سردار شهید حسن باقری پس از شناسایی منطقه اروند و فاو، آغاز و بعد از آن در سال 1364، تکمیل و اجرا شد.

صحنه بروز تمام قابلیت های نظامی در «والفجر 8» 

در واقع عملیات فاو، صحنه بروز تمام قابلیت های نظامی، ابتکار عمل و خطر پذیری سپاه پاسداران برای پیشبرد اهداف جمهوری اسلامی بود. در طراحی مانور این عملیات مسایل مهمی وجود داشت که درباره آنها ساعت ها بحث کارشناسی شد. 

اهم این مسایل عبارت بودند از:

1 - بررسی وضعیت جزر و مد آب در زمان های مختلف و در نوبت های متعدد و بررسی تأثیر عوامل مختلف از جمله روز، شب، خورشید و ماه و ساعات مختلف شبانه روز در جزر و مد آب و سرعت آن.

2 - بررسی تأثیر جزر و مد آب بر حرکت غواصان و قایق ها .

3 - هماهنگی عبور غواصان با جزر و مد و تاریکی مطلق هوا، سرمای شدید آب در فصل زمستان و حرکت غواص ها در داخل آب در نیمه های شب.

4 - بررسی چگونگی عبور غواصان از عرض بیش از یک کیلومتری اروند رود.

5 - بررسی چگونگی خط شکنی غواصان و سرپل گیری، پاکسازی خط اول و آماده سازی سالم برای ورود نیروهای موج دوم با همت غواصان.

6 - بررسی چگونگی هماهنگی حرکت نیروهای موج دوم(قایق سواران) با جریان جزر و مد آب و پر بودن نهرهای آب حاشیه اروند رود برای استفاده قایق ها.

7 - بررسی چگونگی حرکت نیروهای موج دوم و نحوه پیاده شدن آنها در ساحل دشمن و توسعه سرپل با تلاش آنها.

8- تصرف نقاط استراتژی در ساحل دشمن مانند اسکله چهار چراغ، بندر فاو، شهر فاو، و پایگاه های موشکی.

9 - تسلط بر سه جاده البحار، استراتژیک فاو- بصره و ام القصر که در آستانه شهر فاو به یکدیگر نزدیک می شوند.

10 - گسترش میدان عملیات به سمت کارخانه نمک.

11 - مقابله با حرکت دشمن از شمال بصره به جنوب منطقه فاو.

12 - تأمین جناح های عملیات در سمت اروند رود و سمت خور عبدالله.

13 - تشکیل خط پدافندی در شمال کارخانه نمک.

شرح عملیات با رمز یا زهرا (س)

در ساعت 22و 10 دقیقه روز بیستم بهمن ماه 1364 برادر محسن رضایی فرمانده کل سپاه با قرائت رمز عملیات دستور حمله را صادر کرد.

بسم الله الرحمن الرحیم،لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم،و قاتلوهم حتی لا تکون فتنه «یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا».

یگانهای نیروهای زمینی سپاه پاسداران با پشتیبانی آتش طرح ریزی شده و شلیک هزاران گلوله، در محورهای تعیین شده حمله خود را آغاز و مبادرت به شکستن خط دشمن کردند. عکس العمل های اولیه قوای دشمن از غیر منتظره بودن این حمله حکایت می کرد، چنانکه یکی از فرماندهان یگانهای درگیر دشمن در گزارشی به رده بالاتر خود وضعیت اولیه را چنین اعلام می کند « ایران (دشمن) مانند سیل با قایق نیرو پیاده می کند و باز می گردد اگر چاره ای نکنیم احتمالا می روند ام القصر را بگیرند، وضعیت ما بسیار بد است» و صدام در پاسخ گزارش یاد شده می گوید «مقاوم باشید سه لشکر زرهی می فرستیم و ایرانی ها را شکست می دهیم».

در ادامه عملیات نیروهای خودی پس از درک موقعیت و نحوه گزارش قوای لشکر گارد جمهوری عراق، حمله شبانه ای را از سه محور طراحی کرده اند. 

بر اساس این طرح، رزمندگان اسلام در تاریکی شب، هنگامی که نیروهای لشکر گارد در حال استراحت بودند آرایش مناسبی گرفتند و با غافلگیری به دشمن یورش بردند و به طور همه جانبه لشکر گارد را هدف تهاجم قرار دادند.

شروع حملات شیمیایی عراق

روز چهارشنبه 23 بهمن، حملات شیمیایی عراق با گازهای اعصاب و به مقدار کمتری با خردل و سیانید به صورت بمباران هوایی آغاز شد و سپس توپخانه عراق نیز در حملات شیمیایی فعال شد.

اگر چه ساعت شروع حملات شیمیایی را برخی گزارش ها 10 صبح ذکر کرده اند، ولی مهمترین بمبارانها حدود ساعت 5 بعد از ظهر انجام شد که یکی از طولانی ترین بمبارانهای شیمیایی در تاریخ جنگ بود. 

حدود 32 فروند هواپیما به صورت گروه های کوچک و هماهنگ منطقه را به مدت یک ساعت مورد بمباران شیمیایی قرار دادند. پس از گذشت مدت کوتاهی، غلظت سموم شیمیایی و خصوصا گازهای اعصاب در منطقه بالا رفت. بعضی از رزمندگان به دلیل نزدیکی به محل بمباران توسط ترکش بمب های شیمیایی و همچنین بمب های عادی زخمی شدند و از این راه سموم وارد بدنشان شد.

در زمان حمله شیمیایی نسیم ملایمی می وزید و درجه حرارت 20 درجه سانتیگراد بود و با توجه به پوشش گیاهی مناطق بمباران شده، پایداری عوامل شیمیایی افزایش یافته بود. گلوله باران های شیمیایی با توپ خردل در روزهای بعد نیز باعث تداوم آلودگی محیط شد. عراقی ها علاوه بر هواپیما در مواردی نیز از هلی کوپتر جهت پرتاپ سلاح شیمیایی استفاده کردند. در صبح و بعد از ظهر 24 بهمن ماه، علاوه بر فاو منطقه آبادان نیز هدف دو حمله سنگین شیمیایی قرار گرفت که طی آن 20 نفر از رزمندگان به شهادت رسیدند . 

تعداد مصدومین شیمیایی عملیات فاو که در روز اول 2500 نفر اعلام شده بود طی دو روز بعد (با توجه به پایداری گاز خردل) تا 8500 نفر افزایش یافت.

تعداد زیادی از مصدومین شیمیایی به اورژانس شیمیایی حضرت فاطمه (س) در نزدیکی بیمارستان صحرایی منتقل شدند.

سیستم ویژه درمان مصدومین شیمیایی در عملیات فاو با حدود 11 اورژانس صحرایی، یک اورژانس مرکزی و تعدادی سالن بزرگ نقاهتگاهی در منطقه جنوب به مدت حدود 3ماه به شدت فعال بود.

در شهرهای پشت جبهه و خصوصا تهران بسیاری از بیمارستان ها پذیرای مصدومین متوسط و وخیم گاز خردل بودند. هماهنگی از اورژانسهای خط مقدم تا بیمارستانهای پشت جبهه به قدری چشمگیر بود که مورد تحسین متخصصین تیم سازمان ملل متحد قرار گرفت.

هدف ایران، تصرف مناطق استراتژیک در «والفجر 8» 

در عملیات «والفجر 8» دو هدف تأثیرگذار در موازنه جنگ یعنی تصرف منطقه استراتژیک و انهدام قوای دشمن در حد بالایی به نفع جمهوری اسلامی ایران تحقق یافت ، توانایی و قابلیت سپاه در طراحی و اجرای عملیات گسترده در این ابعاد به صورت مستقل شگفت انگیز بود و برای بسیاری از کارشناسان باورکردنی نبود.

درعملیات والفجر هشت، نزدیک به 800 کیلومتر مربع از خاک عراق آزاد و تلفات و خسارات سنگینی بر دشمن وارد شد. 

عراق در جریان این عملیات، بیش از 50 هزار تن کشته زخمی و اسیر بر جای گذاشت. در میان کشته‌شدگان، یک فرمانده لشکر و 5 فرمانده تیپ، همچنین 2105 تن از افراد دشمن اسیر شدند و در میان اسیران، چندین سرهنگ، خلبان هواپیما و چرخبال و تعدادی درجه دار وجود داشت و در مجموع، 10 تیپ پیاده کماندویی و نیروی مخصوص و 2 تیپ زرهی، 4 گردان ضد هوایی، 10 گردان جیش الشعبی و 5‌ گردان توپخانه دشمن منهدم شد.

در جریان عملیات «والفجر 8» (فاو) همچنین بیش از 50 فروند هواپیما و چرخبال، صدها دستگاه تانک، نفر بر و خودرو نظامی، توپ صحرایی، توپ ضدهوایی و ناوچه موشک انداز منهدم شد و دهها دستگاه تانک و نفربر، 180 دستگاه خودرو، 20 عراده توپ صحرایی، 120 عراده توپ ضدهوایی، 3 دستگاه رادار موشک و 34 دستگاه مهندسی از میان تجهیزات ارتش عراق به غنیمت قوای ایران درآمد.

نبرد 75 روزه در فاو

در فرایند بیش از 75 روز نبرد گسترده که صحنه واقعی رویارویی نیروی نظامی و ماشین جنگی حزب بعث عراق با توان قوای ایرانی بود، ایران بر سواحل شمالی خورعبدالله در شبه جزیزه فاو (شهر فاطمیه) مسلط و راه ورود عراق به خلیج فارس بسته شد.

در واقع با فتح فاو و ظهور توانای سپاه در طرح ریزی فرماندهی، اجرا و پشتیبانی و پدافند فعال به مدت 78 روز حیات جدید سپاه آغاز شد.

نتایج حاصل از فتح فاو به تثبیت قرارداد 1957 الجزایر انجامید. با تکیه بر این منطقه تصرف شده امکان ادامه جنگ و بعدها رویارویی با امریکا در خلیج فارس نیز فراهم شد.

خاطرات سردار مرتضی قربانی فرمانده فاتح فاو 

بیستم بهمن سال 1364 برادر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران، نامه ای به برادر مرتضی قربانی فرمانده لشکر 25 کربلا می نویسد و به همراه آن پرچم عطرآگین گنبد حرم حضرت ثامن الحجج علی ابن موسی الرضا(ع) را برای وی می فرستد تا پس از پیروزی بر مناره ی مسجد شهر فاو نصب کند.

سردار پاسدار مرتضی قربانی در بیان چگونگی فتح بندر استراتژیک فاو گفت: سال 64 فرمانده کل سپاه، طراحی و برنامه ریزی عملیات جامع «والفجر 8» را در دستور کار سپاه قرار داد و اینجانب و تنی چند از فرماندهان یگان ها، با توکل برخداوند و توسل به حضرت زهرا(س) برای عملیات در منطقه عمومی فاو و تصرف شهر بندری فاو و پایگاه های موشکی آن اعلام آمادگی کردیم و بهترین شناسایی ها و بهترین برنامه ریزی برای آموزش نیروها، استفاده از آتش موثر و تدارکات لازم را انجام و بالغ بر چهارماه اقدامات موثر برای آمادگی منطقه قبل از عملیات را انجام دادیم.

مشاور رئیس ستاد کل نیروهای مسلح در امور حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس افزود: با توکل به خدا، همه کارها، عاشقانه پیش می رفت. قرار ما با فرمانده کل سپاه، برادر محسن رضایی، رمز عملیات، یا فاطمه الزهرا(س) بود.

«شامگاه 20 بهمن سال 64 ستون های غواص به اروند خروشان وارد شدند. فاصله بالغ بر دو کیلومتر بود که باید طی می شد. بیش از سه هزار نفر غواص و بعضا برادران قایقران در نهرها و اروند بودند. ناگهان صدای مهیب شلیک ادوات عراقی ها، در طول 15 کیلومتر در عرض رودخانه شروع شد. نفس ها در سینه حبس شده بود. سنگر من کنار اروند بود. گزارش صحنه تیراندازی را از طریق تلفنِ باسیم به آقا محسن دادم و کسب تکلیف کردم. 

آقا محسن گفت: هیچ حرکتی خارج از برنامه تنظیمی انجام نشود. رزمندگان، فقط ماموریت خود را انجام دهند و لاغیر. صبر داشته باشید. 12 دقیقه غرش تیربار ضدهوایی دوشکا، 106، تانک، رودخانه خروشان اروند و زمزمه یا فاطمه الزهرا(س)».

در همین اثنا گفتند برادر مرتضی، پیک قرارگاه آمده، با شما کار دارد. نامه ای به کلی سری آورده بود که رویش نوشته بود: «برادر مرتضی قربانی، شخصا ملاحظه شود». یک بسته بزرگ هم همراهش بود. نامه را باز کردم. با بسم الله بود و دستخط زیبا. آرم فرماندهی کل سپاه و امضای برادر محسن رضایی و داخل بسته، پرچم گنبد حضرت علی بن موسی الرضا(ع). پرچم را از پلاستیک خارج کردم. عطر حرم امام هشتم(ع)، مشام همه حاضرین در سنگر فرماندهی را گرفت. نوشته طلایی «السلام علیک یا علی بن موسی الرضا» اشک را از دیدگان همه جاری کرد و همه آن دلهره ها، به امید، شجاعت و استقامت تبدیل شد.

تماس گرفتم، غواص ها وسط رودخانه بودند. مطمئن شدم، خدا ملائکه خود که در قرآن به مجاهدین فی سبیل الله قول می دهد را فرستاده است. 

کم کم لحظات قرائت رمز رسید. تمام واحدها با بی سیم کنترل شدند. همه گوش به فرمان و یا الله گویان. ساعت 22 و 20 دقیقه فرا رسید. 

نیروهای همه لشکرها آماده حمله شدند. برادران شریعتی، رئوفی، قاسم سلیمانی، خرازی، اسدی، احمد کاظمی، قالیباف، علی زاهدی، کوثری، غلامرضا جعفری و ... آماده رمز شدند.

نیروهای غواص هم، با هم رسیدند. آقا محسن از پشت بی سیم رمز را با صدای رسا ابلاغ کرد: لاحول و لا قوه الا با الله العلی العظیم، یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا. قاسم، مرتضی، اسدی، رئوفی، قالیباف، کاظمی، خرازی، زاهدی، کوثری، غلامرضا جعفری و واحدهای پشتیبانی، یک به یک گفتیم: «گرفتم».

اینجانب، به نوبه خود، پس از دریافت فرمان حمله، آن را به فرماندهان گردان ها، گروهان های غواص لشکر 25 کربلا (مازندران) و کلیه گردان های پشتیبانی و خط شکن، ادوات، پدافند، زرهی لشکر قهرمان 25 کربلا ، ابلاغ کردم.

همه برنامه ها به خوبی جلو می رفت، الحاق با لشکر 31 عاشورا و 7 ولیعصر(عج) انجام شد. منطقه بسیار وسیع و موانع دشمن، فراوان بود. ساعت چهار بعد از نیمه شب، روز 21 بهمن سال 64 با قایق و بی سیم و پرسنل اطلاعات و عملیات و پیک های قهرمان لشکر ویژه 25 کربلا، از اروند که در حال جزر و پر تلاطم بود عبور کرده و وارد خاک عراق و شهر فاو شدیم. 

زمین را سجده کردم و شکر خدا را به جای آوردم. همه عزیزانِ همراه و رزمنده ها نیز سجده کردند. برادر کاظم حسینی مسوول مخابرات لشکر را فراخواندم و گفتم: دستور آقا محسن، نصب پرچم بر بالاترین مناره فاو است. پرچم را آماده کن.

با خودروهای عراقی که غنیمت گرفته شده بود، تمام مناطق درگیری را سرکشی کردم. بعد از عبور لشکر 17 و لشکر 27 و رسیدن به جاده ام القصر، دستور حرکت به پایگاه اصلی موشکی عراق جنب خور عبدالله داده شد. برادران به فرماندهی بهنام شریعتی حرکت کردند، تمام توجه اینجانب و برادران لشکر 25 کربلا، الحاق و پاکسازی، رسیدن به پایگاه موشکی رژیم بعث بود و ساعت 9 صبح بود که پرچم نورانی گنبد حرم امام هشتم(ع) را به مسجد شیعیان فاو بردم.

صدای شلیک توپخانه و ادوات و درگیری های پراکنده در شهر به گوش می رسید. 

هواپیماهای عراقی با شدت بمباران را شروع کردند. به عظمت خداوند و 14 معصوم و با یاد حضرت امام خمینی و شهدای عزیز انقلاب و دفاع مقدس و رزمندگان سپاهی، ارتشی، جهاد و ملت قهرمان ایران اسلامی، پرچم را بر بالای مناره مسجد شهرفاو به اهتزاز درآوردیم.

سرلشکر محسن رضایی در بیان خاطرات خود در عملیات «والفجر 8» گفته است:

«در سال های دفاع مقدس ما باید تکیه گاههای معنوی را بیشتر و ثبات قدم هایمان را بالاتر می بردیم. در عملیات فاو به ذهنم آمد که از حضرت رضا(ع) کمک بگیریم. بنابراین از خط مقدم با (مرحوم) آیت الله طبسی در آستان قدس، تماس تلفنی گرفتم و از ایشان خواستم هر چه سریع تر پرچم مقدس گنبد حرم حضرت امام رضا(ع) به خط مقدم ارسال فرمایند. همینطور هم شد. پرچم را برای ما آوردند. من هم نامه ای نوشتم و برای برادر مرتضی قربانی که فرمانده لشکر 25 کربلا بود، فرستادم. به برادر قربانی گفتم: تا قبل از ظهر باید این پرچم روی بلند ترین مناره مسجد فاو نصب شود. (همان مسجد معروفی که کنار اروند است.) این کار را انجام دهید تا ظهر که بقیه نیروها می رسند بالای سرشان، پرچم گنبد امام رضا (ع) باشد،تا با این کار، رزمندگان، نیروی مضاعفی پیدا کنند که در مقابل سختی و خستگی، انرژی بگیرند و مقاومت کنند. لشکر 25 کربلا زودتر از سایر یگان ها توانست خط را بشکند و طبق دستور، پرچم را بالای مناره مسجد نصب کردند. 

من در بی سیم به بچه ها می گفتم: پرچم امام رضا(ع) بالای سرتان است، نگاه کنید و با استمداد از حضرت ایشان به اهدافتان برسید. این لحظات، از بهترین لحظه های عملیات والفجر 8 بود.»

بازتاب عملیات ایران در گزارش رسانه‌های خارجی 

1- خبرگزاری فرانسه: امام خمینی تمام قدرت خود را برای جنگ به کار گرفته است.

2- شبکه دوم تلویزیون آلمان: تهران به تهدید‌های خود عمل کرد و جنگ وارد مرحله جدید شد.

3- معاون وزیر خارجه انگلیس: عراق از سلاح‌‌های شیمیایی استفاده کرده است و تسهیلات کاملی برای تولید صدها تن گاز خردل و اعصاب (تابون) دارد.

4- بی.بی.سی: ایرانیان احساس می‌کنند اگر نتوانند در این سال جنگ را خاتمه دهند، هیچ‌وقت نخواهد توانست.

5- گاردین: کاهش قیمت نفت، طرز فکر رهبران ایران را دگرگون کرده است.

6- مجله ساوت به نقل از فرمانده وقت سپاه: ایران تاکنون فقط 2 درصد نیروی انسانی و کمتر از 8 درصد توان اقتصادی را به خدمت جنگ گرفته است.

منبع: ایرنا