شاعری که شعرش را وقف انقلاب کرد

شاعری مبارز با شعری انقلابی

تیرماه سال 1304 هجری شمسی شاعری از نسل محمد جان قدسیِ مشهدی، شاعر برجستهی عصر صفویه، در مشهد مقدس متولد شد: غلامرضا میرزاجانی معروف به غلامرضا قدسی مشهدی. او در شانزدهسالگی اولین اشعارش را به دنیای واژهها آورد. اشعاری که در بطن خود، مژدهی ظهور چهرهای درخشان را به شعر فارسی میداد. پنج سال بعد از آغاز شاعری، یعنی سال 1325 بههمراه دوستانش بنای انجمن ادبی فردوسی را گذاشت تا به یکی از محافل پررونق شعر معاصر در مشهد تبدیل شود. شاعران انجمن ادبی فردوسی، دوستدار سبک هندی و نکتهپردازیهای صائب تبریزی بودند.

امیری اسفندقه، شاعر برجستهی کشورمان، دربارهی شعر قدسی که به اعتقاد او زبانی ساده و روان دارد، میگوید: شعر استاد قدسی در قالب غزل، آنهم نوعی خاص از غزل که به سبک هندی یا اصفهانی معروف است، زبانزد خاص و عام است. ایشان در کنار دوستان ارجمند خود، استاد محمد قهرمان و استاد ذبیحالله صاحبکار، تلاشهای بیشائبه و جوششهای نابی داشتند. در واقع میتوان گفت این مثلث در معرفی این قالب در عصر حاضر کاری کرد که از عهدهی کسی برنمیآمد.1

قدسی نه در کنار شعر، بلکه بههمراه و با شعر، به فعالیت سیاسی و حمایت از نهضتهای ملی و مذهبی پرداخت. او برای دفاع از سرزمین، هموطنان و اعتقاداتش، از شعر بهمثابه سلاحی کارا بهره گرفت. فعالیتهای او در حمایت از ملی شدن صنعت نفت و اشعار ضداستبدادیاش، از او شاعری مبارز ساخت.
 
 آشنایی با آیتالله خامنهای

آیتالله خامنهای در دوران نوجوانی، شعرخوانی قدسی را در میتینگهایی که بهمناسبت دفاع از نهضت ملی شدن صنعت نفت برگزار میشد، دیده بودند و شعر ضداستعماری قدسی را در حمایت از ملی شدن صنعت نفت پسندیده بودند. بعدها ایشان در اثنای آماده کردن مدرسهی نواب مشهد برای استقبال از علامه امینی، قدسی را دید و آن شعر را برایش خواندند:2
«شب با گل است و روز شود محو آفتاب/ خوشتر ز زندگانی شبنم ندیدهام»

و این سرآغاز دوستی رهبر انقلاب و مرحوم قدسی میشود که باعث شد ایشان با انجمن ادبی فردوسی در مشهد نیز آشنا شود. جلسات انجمن هفتهای یک شب و در منزل عبدالعلی نگارنده برگزار میشد. عدهی اعضای این جلسه هرچند اندک بود، اما تبحرشان در نقد و حلاجی شعر بیمانند بود.3 محدثی خراسانی از شاعران نامی مشهد درخصوص فعالیت ادبی رهبر انقلاب در آن دوران معتقد است: حضور آیتالله خامنهای در مجامع و محافل ادبی خراسان، حضوری پررنگ و تأثیرگذار بوده و بیشترین دوستان ایشان را در مشهد، شاعران شکل میدادهاند. تأثیر کلام و جهتدهیهای ایشان بهگونهای بوده که بسیاری از شعرهای انقلابی و مذهبی و آیینی سرودهشده توسط شاعران بلندآوازهی خراسان در سالهای قبل از پیروزی انقلاب، مرهون این هدایتهاست.4

امیری فیروزکوهی یکی از شاعران بزرگ معاصر همیشه از هوش آقای خامنهای در دریافت پیچیدگی و ظرایف و طرایف شعر (مخصوصاً شعر سبک هندی) با تحسین توأم با حیرت یاد میکرد و بارها به غلامرضا قدسی گفته بود: ایشان بزرگترین شعرشناس ایران است. رهبر انقلاب نیز درخصوص اشتیاق خود به این جلسات ادبی میگویند: «از قم که به مشهد میآمدم، برنامه را جوری ترتیب میدادم که جلسهی آن هفتهی انجمن ادبی [فردوسی] را درک کنم.»5

اما ایشان 24 سال داشتند که فعالیتهای ادبیشان کمرنگ شد؛ چنانکه میفرمایند این جلسات را بهکل کنار گذاشتند: «ارتباطم با رفقای شاعر، منحصر به رفقایی مثل مرحوم قدسی و امثال او شد که در مقولهی ما وارد بودند. یعنی بهکل وضع زندگی ما عوض شد. آنوقت از جمله ورود در مباحث فلسفی، بهخصوص مربوط به مارکسیسم و سوسیالیسم آغاز شد. کتابها و نقدها را میخواندم و مسائل را مداقه میکردم.»6 به این ترتیب، دوستی غلامرضا قدسی و آیتالله خامنهای با مبارزات سیاسی و در کنار یکدیگر بودن در جبههی طرفداران امام خمینی رحمةاللهعلیه عمیقتر از گذشته شد.
 
 شاعری مبارز، شعر انقلابی

فعالیتهای سیاسی و مبارزات مرحوم قدسی، که از زمان مصدق آغاز شده بود، ادامه داشت تا اینکه سرانجام در سال 1342 دستگیر و زندانی شد. او پس از آزادی و تحمل یک سال اسارت، با شور بیشتری به مبارزات خود ادامه داد. اگرچه حاکمان ستمکار وقت سعی کردند او را با تهدید و تطمیع از هدفش بازدارند. محدثی خراسانی نام استاد قدسی را اولینبار با عظمت و بزرگی از پدرش که از اعضای انجمن فرخ مشهد بود، شنیده است؛ اینگونه که حماسهسازان این مردم کسانیاند که مثل قدسی در زندان هستند. محدثی خراسانی در اینباره میگوید: «بسیاری از شاعران آن زمان خراسان عضو جریان روشنفکری مسلمان بودند، اما بعضی روحیهی حماسی داشتند و عقیدهی خودشان را فریاد میزدند. پدرم و قدسی از آن دسته بودند. اما بیپرواتر و پرشورتر از همهی آنها، غلامرضا قدسی بود. بهگونهای که بسیاری از شاعران و اهل هنر دیگر تحتتأثیر روحیهی انقلابی و بیباکی او، برای فعالیتهای انقلابی انگیزه پیدا میکردند. مبارزات ایشان و دوستانشان انفرادی و صرفاً گوشهوکنایهی شعری نبود. مردان مبارزی بودند که در عرصه بودند و در این میان بیش از همه، استاد قدسی از سوی طاغوت تحت فشار بود.»7

بهواسطهی همین فعالیتهای سیاسی بود که او بار دیگر از سوی رژیم پهلوی دستگیر و زندانی شد. مهرداد اوستا در مقدمهی کتاب «نغمههای قدسی» مینویسد: قدسی از این زندان بدان زندان و از این شهر بدان شهر گرفتار میبود. هیچکس بهجز درد و اندوهی که گاه در پردهی غزلی جانسوز به گوش میرسید، خبر نداشت.8
«بوی گلهای چیده میآید
خونم از دل به دیده میآید
در عدم هم ز عشق بویی هست
گل گریباندریده میآید...»9

همچنین علی باقرزاده (بقا)، شاعر و از دوستان غلامرضا قدسی در انجمن فردوسی مشهد، مینویسد: «قدسی شاعری اجتماعی و متعهد و وطنپرست بود و همواره سعی میکرد بهنحوی میراث مذهبی، فرهنگی، ادبی و هنری ایران را پاس دارد. خوشمحضر، هوشمند و رازدار بود. مناعت طبع و استغنای بسیار و دستی گشاده داشت و هرگز در برابر مصائب و مشکلات خود را نمیباخت. او دیگران را بر خود مقدم میشمرد و در کمک به دیگران، آشنا از غیر نمیشناخت.»10

 شعر پارسی، شاعری پارسا
اسفندقه نیز از غلامرضا قدسی اینگونه یاد میکند: استاد سخاوت طبع داشت. شاعری دستودلباز بود؛ هم در ظاهر، هم در باطن. در دورترین نقطهی ایران اسلامی اگر انجمن ادبی یا نشست و شب شعری از سوی جوانان برگزار میشد، به احترام شعر و انقلاب حضور پیدا میکرد. او متعلق به خانواده و خاندانی فرهنگی و فرهیخته بود. ریشه در اصالتها داشت. ریشهای که از هوشیاری آب خورده بود و در نهایت اینکه پاسدار حریم شعر پارسی و پارسایی بود.11