به گزارش خبرگزاری دفاع مقدس از قم، "سمیه شیخزاده" دانش آموخته دکترای ادبیات فارسی و از پژوهشگران نسل جدید در عرصه دفاع مقدس است. وی عضو بسیج اساتید استان قم نیز میباشد و در رساله خود، سیر تحول داستان کوتاه دفاع مقدس را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. به لحاظ بداعت و کم نظیر بودن موضوع، در این زمینه گفتگویی را با وی انجام دادهایم.
لطفاً خودتان را معرفی بفرمایید.
بسم الله الرحمن الرحیم.
سمیه شیخزاده هستم، متولد سال ۱۳۶۰ در قم و دانش آموختۀ دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه اصفهان.
مطلع شدیم که به تازگی پژوهشی در زمینۀ ادبیات دفاع مقدس انجام دادهاید، لطفاً در مورد موضوع و روند شکلگیری آن توضیح دهید.
پژوهش بنده در قالب رسالۀ مقطع دکتری بود که با محوریت جنگ و به طور خاص با موضوع جریانشناسی داستان کوتاه دفاع مقدس در فرایندی دو ساله به نگارش درآمد.
اصولاً منظور شما از جریان شناسی چیست؟
جریان شناسی به معنای شناسایی و معرفی جریانهای ادبی در یک بازۀ زمانی به کار میرود که به بررسی روند شکلگیری، اصول فکری و مبانی اندیشگانی، علل و عوامل گسترش و معرفی چهرههای تأثیرگذار در یک جریان میپردازد.
انجام این پژوهش تا چه حد ضرورت داشت؟ آیا تا به حال در مورد داستانهای کوتاه دفاع مقدس، کتاب یا رسالۀ مشابهای منتشر نشده است؟
البته برخی از پژوهشگران این حوزه، به صورت پراکنده و گذرا به تحولات داستان کوتاه در سالهای اخیر اشاره نمودهاند، اما پژوهشی که به صورت جامع، زوایای این جریانها را واکاوی نماید تاکنون صورت نگرفته و این رساله از این منظر تازگی دارد.
در این رساله چند داستان کوتاه را بررسی کردید؟
در روند این رساله، بیش از ۷۰۰ داستان کوتاه مطالعه شد که از بین آنها ۱۲۰ داستان برای تحلیل و بررسی دقیقتر انتخاب شد. سرانجام باتوجه به نگرش نویسندگان به مقولۀ جنگ، داستانهای کوتاه در سه دسته جای گرفتند: نگرش تبلیغی، نگرش تفسیری و نگرش تحلیلی.
هر یک از این نگرشها در جای خود قابل تأمل هستند و اگر با دیدی مبتنی بر تاریخ ادبیات به آنها بنگریم، بر یکدیگر ارجحیت ندارند. با این حال، هرچه از دوران جنگ فاصله میگیریم بر شمار آثاری که با دیدی هنری، به آفرینشهای عمیقتری دست یافتهاند، افزوده شده است.
در مورد محتوای این رساله بیشتر توضیح دهید.
از آغاز جنگ تاکنون آثار متعددی در قالب داستان کوتاه منتشر شده که البته ارزش ادبی و هنری آنها در یک سطح نیست. بخش عمدهای از داستانهای منتشر شده در زمان جنگ به سبب ضرورت و شرایط خاص آن دوران بسیار شتابزده و هیجانی هستند. این آثار بیشتر بر پیام داستان خود پافشاری میکنند و برآنند تا با ایجاد روحیۀ سلحشوری، مردم را به مقاومت و پایداری دعوت نمایند. عدم توجه به ظرافتهای ادبی و زبانی، ضعفی است که این آثار از آن رنج میبرند. از این رو، با تغییر شرایط، این داستانها به سرعت فضا را به آثار عمیقتر واگذار مینمایند.
این وضعیت داستان نویسی تا کی ادامه داشت؟
البته در همین دوران آثار انگشت شماری به چاپ میرسد که همچنان بعد از گذشت سالها تازگی خود را حفظ کردهاند. با این حال، تا پایان جنگ وضعیت چاپ و نشر آثار داستانی به همان صورت ادامه داشت. پس از پایان یافتن جنگ، با فروکش کردن هیجانات، نویسندگان به نوشتن داستانهایی روی آوردند که در آنها، پیامدهای روحی و روانی ناشی از جنگ، بیش از هر چیز دیگری مد نظر بود. آنها به بُعد زیبایی شناسی آثار خود نیز توجه نشان دادهاند و کوشیدهاند داستان خود را با شگردهای نوین داستان نویسی هماهنگ سازند.
آیا همین وضعیت ادامه پیدا کرد یا دگرگون شدن داستانها باز هم ادامه یافت؟
این وضعیت تا رسیدن به مرحله جدیدی ادامه یافت که از آن به نگرش سوم یاد میکنیم. نگرش سوم که به ویژه در دهۀ اخیر طرفداران فراوانی پیدا کرده، داستانهایی را در بر دارد که علاوه بر توجه به فرم و ساختار، به جنگ از زاویۀ تازه ای نگریسته اند. به بیان دیگر، در داستانهای نگرش اول بر اساس کلیشه هایی از پیش تعیین شده، مضامینی به شکل آزاردهنده تکرار میشد که نویسندگان نگرش دوم، عزم خود را برای شکستن این قالب ها و گریز از این کلیشه ها جزم نمودند. اما این هنرمندان گروه سوم بودند که از این تغییرات درگذشتند و با هنجارگریزی و آشنایی زدایی، خون تازه ای در این کالبد جاری ساختند. این گروه از نویسندگان کوشیدند با نزدیک شدن به واقعیت های جنگ، مطلق گراییهای گذشته را کنار بگذارند و از دیدی انسانی پدیدۀ جنگ را از نظر بگذرانند. به این ترتیب، آثاری به وجود آمد که در آنها سربازان دشمن مانند گذشته، افرادی گیج و منگ و یا جانیان بالفطره نبودند. آنها نیز سربازانی بودند که خانوادههایشان با نگرانی برای بازگشتشان دعا میکردند. بیرون آمدن از پوستۀ شعارزدگی به نگارش داستانهایی منجر شد که از باورپذیری و حقیقت نمایی بیشتری برخوردار بود.
با توجه به بررسیهایی که انجام دادهاید، به نظر شما چه آسیب هایی ادبیات دفاع مقدس را تهدید می کند؟
متأسفانه با وجود انتشار انبوهی از آثار، همچنان با ضعف شدیدی در زمینۀ تحقیقات زیربنایی و بنیادی در حوزۀ ادبیات دفاع مقدس مواجهیم. به نظر می رسد تا زمانی که این مسیر به دور از جانبداری و تعصب، شناسایی و معرفی نشود، نمی توان انتظار داشت که آثار خلق شده، پاسخگوی نیازهای جامعه باشند و حتی به عنوان یک کالای فرهنگی، قابلیت صدور به کشورهای دیگر را پیدا کنند.
البته این گفته بدان معنا نیست که تاکنون تلاش مؤثری صورت نگرفته است، بلکه نشان از ضرورت گسترش این گونه پژوهشها دارد. تا همین جا هم فرصتهای زیادی از دست رفته است؛ چرا که با گذشت دو دهه از پایان جنگ، متأسفانه شمار زیادی از بهترین منابع تاریخ شفاهی، یعنی جانبازان سرافراز و ایثارگران عزیز را از دست دادهایم. اگر بیش از این غفلت کنیم، مسلماً در سالهای آینده روایتهایی از جنگ را از زبان افرادی خواهیم شنید که حتی لحظه ای حضور در جبهه را درک نکرده اند.
پژوهشهایی که در این زمینه انجام شده را چگونه دیدید؟
به نظر میرسد مشکل اساسی ادبیات دفاع مقدس در سالهای اخیر، عدم انجام پژوهش های متمرکز و هدفمند در این زمینه است. متأسفانه بسیاری از تحقیقات صورت گرفته، با دیدی جزئی نگر به پدیدۀ جنگ نگریسته اند و این پراکندگی و عدم انسجام، سبب شده که پژوهش های سرگردان، بیهدف و تکراری فراوانی انجام شود که قادر نیستند در پیشبرد این گونۀ ادبی، گامی بردارند. مطلب مهم دیگر آنکه با توجه به رشد سریع علم و فنآوری در روزگار ما، پژوهشگران باید از جدیدترین دستاوردهای علمی بهرهمند شوند و فاصلۀ خود را با مخاطبان حرفه ای خود به حداقل برسانند. چراکه بخشی از مخاطبان ما جوانان و نوجوانانی هستند که دوران جنگ را درک نکردهاند و با منطق خاص خود به این موضوع نگاه می کنند و اصولاً باید طوری با آنها حرف زد که حوصلۀ شنیدنش را داشته باشند. برای آشناسازی این دسته از مخاطبان با مقوله دفاع مقدس، باید به دنبال راههای تازه تری بود که با زبانی غیر مستقیم، غیر شعاری و غیر تعلیمی، ارزش های متعالی حماسه ماندگار ان دوران را برای آنها تبیین نماید.
پیشنهاد شما برای مقابله با این آسیبها چیست؟
یکی از راه هایی که به ادبیات دفاع مقدس برای بیرون آمدن از شرایط فعلی یاری می رساند این است که نهادهای دولتی در وهلۀ نخست از پژوهش های زیربنایی و بنیادی در سطوح دانشگاهی حمایت کنند تا در کنار انتشار آثار مبتنی بر تجربه و ذوق ورزی، آثاری مطابق با ضوابط علمی روزآمد نیز در اختیار مخاطبان قرار گیرد.
گسترش همکاری های پژوهشی بین دانشگاه ها و مؤسسات متولی امر دفاع مقدس نیز می تواند در بسترسازی مسیر آیندۀ بسیار مؤثر باشد. ضمن اینکه بهره گیری از تجربیات دیگر کشورها در این زمینه قطعاً میتواند به گسترش افق دید نویسندگان و پژوهشگران کمک نماید.
آیا در مسیر نگارش این رساله، مشکلات و موانعی هم برای شما به وجود آمد؟
همانطور که میدانید انجام فعالیت های پژوهشی نیازمند صرف انرژی و هزینه های مادی و غیرمادی فراوان است. به نظر من مهم ترین دغدغۀ پژوهش هایی از این قبیل، عدم دسترسی آسان به منابع و نیز نگرانی از سرانجام آنهاست؛ چراکه در صورت عدم حمایت ارگانهای مرتبط از این تحقیقات، نهایتاً این آثار به کتابهایی تبدیل میشوند که در کتابخانهها جنبۀ زینتی پیدا میکنند.
در این زمینه چه توصیهای به فضاهای دانشگاهی دارید؟
به نظر میرسد وقت آن فرارسیده که جامعۀ دانشگاهی به صورت جدی تری در این حوزه وارد شوند و دفاع مقدس را به عنوان موضوعی که با زندگی چند نسل مرتبط شده، از زوایای مختلف مورد بررسی قرار دهند.
آیا تجربهای از ارائه مقالات مشابه در کنفرانسهای داخلی یا خارجی دارید؟ با چه بازخوردی مواجه شدید؟
بلی. تجربۀ حضور در کنفرانس بین المللی مطالعات انگلو ـ پرتغالی که در سال ۲۰۱۱ در لیسبون، پایتخت پرتغال برگزار شد، در انتخاب این مسیر به من یاری رساند. بنده با ارائۀ مقاله ای تحت عنوان «بازتاب اندیشه های بکت و برشت در رمان آدم ها و خرچنگ ها» در این کنفرانس شرکت داشتم. اگرچه این مقاله ارتباط مستقیمی با مسألۀ جنگ نداشت، اما یکی از نکات بسیار جالب توجه در این سفر برای من این بود که جنگ همچنان یکی از دغدغههای مهم مردم در سراسر جهان است و کشورهای مختلف برای پژوهش در این زمینه، هزینههای زیادی صرف می کنند و برای پیشگیری از وقوع جنگ های احتمالی، به بررسی شرایط زمینه ساز جنگ هایپیشین میپردازند.
آیا تمایل دارید فعالیتهای پژوهشی خود را در این حیطه ادامه دهید؟
رهبر معظم انقلاب فرمودند دفاع مقدس یک گنجینه است و به نظر بنده، این حیطه به سبب جذابیتهایی که دارد می تواند عرصۀ مناسبی برای فعالیتهای پژوهشی باشد و هر آن، گوهر باارزشی از این گنجینه استخراج گردد.
البته رایزییهایی هم با اداره کل حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس استان قم انجام شده که امیدوارم در صورت فراهم بودن شرایط بتوانم مطالعات خود را در این زمینه با طیب خاطر ادامه دهم.
برای اولین گام، قصد دارم این رساله را به صورت کتاب منتشر کنم تا علاقه مندان بیشتری به آن دسترسی داشته باشند. همزمان به فکر ترجمۀ این اثر نیز هستم؛ چراکه موضوع جنگ، یک موضوع جهانی است و طبق اطلاعات که به دست آمده، آثار ادبی برگرفته از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در کشورهای دیگر نیز طرفداران فراوانی دارد.
در پایان، پیشنهاد شما برای آشنایی بیشتر مخاطبان به ویژه نسل جدید با ادبیات دفاع مقدس چیست؟
حضرت علی (ع) میفرمایند: "هیچ راهی بهتر از تحقیق نیست" و برای درک هر پدیده، چاره ای جز پژوهش و تحقیق در آن زمینه وجود ندارد. پیشنهاد من به دوستان جوان این است که با مطالعۀ این داستان ها، به برداشت های مستقیمی از این آثار دست پیدا کنند. مطالعۀ آثار نویسندگان چیره دست این حوزه را به همۀ علاقه مندان توصیه می کنم. چنانچه دوستان و علاقمندان به فرهنگ و ادبیات پایداری در زمینه داستان کوتاه دفاع مقدس سؤال یا پیشنهادی داشته باشند، میتوانند با نشانی smsheikhzade@gmail. com مکاتبه نمایند. با افتخار پذیرای آن خواهم بود.
