بحران اوکراین؛ رقابت یا تقابل روسیه و غرب

به گزارش خبرگزاری دفاع مقدس، بحران اوکراین و انضمام شبه جزیره کریمه از سوی روسیه اگر آغازگر جنگ سرد تازه ای نباشد، نقطه پایانی است به دوران پسا جنگ سرد که بر محاسبات استراتژیک میان آمریکا، اتحادیه اروپا و روسیه سایه خواهد انداخت. این بحران روزبهروز وارد مراحل جدیدی میشود.

در حال حاضر، جدال روسیه به نمایندگی از شرق و اتحادیهی اروپا و ایالات متحده به نمایندگی از غرب در اوکراین به مراحل حساسی رسیده است. اگر چه داستان رویارویی غرب با روسیه که یک بار در پرونده گرجستان ثبت شد در چند هفته اخیر در اوکراین تکرار شده است. اوکراین بهمن ماه سال گذشته با موج گستردهای از اعتراضات ضد دولتی داخلی مواجه شد که در نهایت به فرار «ویکتور یانکویچ» رئیس جمهور متمایل به روسیه این کشور و آزادی «یولیا تیموشینکو» رهبر معترضان دربند اوکراین انجامید.

تغییر حاکمیت در اوکراین با تنشهای بسیاری میان غرب و مسکو همراه بود تا جایی که جزیره کریمه با برگزاری رفراندومی از اوکراین جدا شد و به روسیه پیوست. در ادامه بحران میان روسیه و آمریکا که با لفاظیهای شدید رهبران دو کشور همراه بود منجر به اعمال برخی تحریمهای اقتصادی علیه روسیه شد، و از طرف دیگر روسیه تهدید به قطع گاز اوکراین کرده است، حرکتی که میتواند روبط غرب و روسیه را متشنجتر کند.

بحران اوکراین

اوکراین، از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، نتوانسته بر اختلافات داخلی خود فائق آید و یا نهادهای موثر سیاسی بر پا کند، از این جهت توانایی لازم را برای اجرای اصلاحات اقتصادی، مبارزه با فساد و رویارویی با الیگارشی موجود در کشور از دست داده است. در ۲۳ سال گذشته، رؤسای جمهور این کشور یکی پس از دیگری دست صاحبان نفوذ و اشرافسالاران را برای کنترل اقتصاد کشور باز گذاشتند و به موازات آن مخالفان سیاسی را به شدت سرکوب کردند.

در سال ۲۰۰۴، انتظار میرفت که اوکراین در سایه «انقلاب نارنجی» و ریاست جمهوری ویکتور یُوشچِنکو به سوی اصلاحات گام بردارد، ولی اختلافات نخبگان کشور توأم با مشکلات حاد اقتصادی نشأت گرفته از بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ جهان، سبب شد که اصلاحات راه به جایی نبرد. این انقلاب همچنین شکاف میان مناطق غربی و مرکزی غربگرای اوکراین را با مناطق شرقی و جنوبی روسگرای این کشور از نظر پنهان کرد، شکافی که اکنون یکی از مهمترین سازههای بحران کنونی اوکراین است.

این بحران وقتی شروع شد که شورش ۲۲ فوریه ۲۰۱۳ و یورش مخالفان به کاخ ریاستجمهوری اوکراین، برخلاف توافق شب قبل یعنی ۲۱ فوریه بین دولت ویکتور یانوکوویچ و اتحادیه اروپا و مخالفان، به سرنگونی دولت منجر شد، اعتراضات در شهرهای دونتسک و خارکوف شرق اوکراین و شبه جزیره کریمه علیه کیِف آغاز شد. چون مردم این مناطق یانوکوویچ را نماد رای خود می دیدند. در پی این اعتراضات کریمه با تصویب و برگزاری همهپرسی ۱۶ مارس با اکثریت قاطع به جدایی از اوکراین و الحاق به روسیه رای داد. این موضوع موجب شکلگیری جنگ دیپلماتیک و اقتصادی بین روسیه و امریکا و غرب شد که با وجود مذاکرات تلفنی رؤسای جمهور دو طرف و مذاکرات رو در روی وزرای خارجه روسیه و امریکا، راهی به جایی نبرد و اینک اوکراین به محل رقابت و تقابل روسیه و غرب تبدیل شده است.

روسیه و بحران اوکراین  

در کنار تحولات اوکراین یک نکته قابل توجه است و آن نوع نگاه روسیه به این حوادث است. مسکو سقوط دولت یانوکوویچ را متوجه غرب میداند، رویدادی که غایت آن روسیه است. لذا پوتین از اساس بحران اوکراین را یک کودتا از سوی غربیها قلمداد می کند و از سوی دیگر معتقد است که اوکراین بهانه است تا آمریکا به طور عملی روسیه را در دریای سیاه محاصره کرده و سیستم امنیتی ـ ارتباطی روسیه از طریق دریای سیاه را منهدم کند. به این ترتیب، استراتژی نظامی ۶۰ سالۀ روسیه در دریای سیاه و آرزوی صدساله رسیدن به آبهای گرم از دریای سیاه تا مدیترانه چنان به هم میخورد که قدرت مانور استراتژیک روسیه را نابود خواهد کرد.

مسکو در این موضوع نیز دو خطر را جدی و استراتژیک ارزیابی می کند؛ نخست، بسته شدن شاهراه حیاتی ـ آبی مسکو در دریای سیاه و قدرت بزرگ نظامی روسیه در آن. دوم، دیوار به دیوار شدن با ناتو با عنایت به فاصله اندک کیف تا مسکو. در این میان «کریمه» مرکز استراتژیک بحران شده است. لذا مسکو اما در پاسخ به سرنگونی دولت یانوکوویچ و قدرت گرفتن راستهای افراطی در اوکراین، کنترل منطقه خودمختار کریمه در جنوب اوکراین را در دست گرفت. پارلمان کریمه که دولت موقت اوکراین در کیف را به رسمیت نمیشناسد، عملاً طرح الحاق کریمه به خاک روسیه را تصویب کرد و در روز 25 اسفند پیوستن کریمه به روسیه در این منطقه به همهپرسی گذاشته شد.

غرب و بحران اوکراین

قطب دیگر در بحران اوکراین، غرب (آمریکا و اروپا) است که فعلاً دو سیاست را ظاهر ساخته است. اول، تهدید ناتو به پاسخ نظامی در صورت بروز حمله نظامی روسیه به اوکراین و دوم، سیاست تحریم و محاصره اقتصادی و انزواسازی سیاسی مسکو در مجامع بینالمللی و غربی است. بحران اوکراین اتحادیه اروپا را آشفته کرده و تأثیر مستقیم بر کشورهای عمده عضو اتحادیه گذاشته است.

در اتحادیه اروپا اغلب دولتها از پذیرش هزینههای سنگین مدیریت این بحران فرار میکنند به خصوص ورود مرحله به مرحله ناتو آنهم با درخواست هزینههای سنگین مالی از دولتهای اروپایی، تردیدهای بسیاری ایجاد کرده است. خانم مرکل صدراعظم آلمان به طور آشکار گفته است از ورود نظامی ناتو به این بحران حمایت نمیکند. انگلیس و فرانسه اگرچه در اعلام مواضع سیاسی دولت پوتین را محکوم میکنند اما مورد اعتراض دبیرکل ناتو شدهاند که برای مهار روسیه باید هزینههای دفاعی ناتو را افزایش دهند.

رفتارهای غرب نشان می دهد که آنها به دنبال گرفتارسازی روسیه در بحرانهای امنیتی و نظامی در حوزه پیرامونی برای دور ساختن آن از محیط فراپیرامونی می باشند. پیروزی روسیه در عرصه سوریه، توافقات روسیه با عراق، لیبی، مصر، روابط گسترده روسیه با ایران و چین و کشورهای آمریکای لاتین و... عملا تهدیدی برای منافع غرب می باشد. آنها با گرفتارسازی روسیه در تحولاتی نظیر جنگ با اوکراین به دنبال تضعیف قوای سیاسی و حتی نظامی با این کشور می باشند چنانکه در دهه ۱۹۸۰ در جنگ افغانستان این سناریو را در قبال شوروی پیاده کردند. لذا روسیه را متهم به تلاش برای جدا کردن مناطق شرقی از اوکراین کرده و در این راه تحریم هایی را علیه مسکو اعمال کرده اند.

بحران اوکراین نماد رقابت/تقابل روسیه و غرب

درحال حاضر، مسکو و غرب در مناطق مختلف رقابت/تقابل خود را به بیشترین حد ممکن افزایش دادهاند. تنش در بحران سوریه و در ماههای اخیر در اوکراین نهایت رقابت بین دو طرف را نشان می دهد. آنچه در شرایط کنونی مهم به نظر می رسد، این است که آیا رقابت غرب با مسکو پس از اوکراین فروکش خواهد کرد یا این رقابت در مناطق مختلف نیز خود را به گونهای دیگر نشان خواهد داد.

اکنون اوکراین عرصه قدرتنمایی مسکو و غرب تبدیل شده است و هیچ کدام سعی ندارند تا در این رقابت کوتاه بیایند. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه که برای احیای قدرت روسها در نظام بینالملل تلاش می کند اینک غرب را پشت دروازههای کشور خود می بیند و از این رو سعی دارد با سیاستهای مختلف نسبت به پیشروی آن جلوگیری کند.

روسیه یکبار توانست با سیاست مشت آهنین ناآرامی های گرجستان را به نفع خود به پایان برساند، اما اوکراین وضعیت متفاوتتری از گرجستان دارد و به همین خاطر، به نظر میرسد که روسیه باید موارد بسیاری را در این زمینه بسنجد، زیرا غرب در بحران گرجستان، به دلیل اینکه این کشور در کنار مرزهای مسکو قرار داشت و از نظر اقتصادی و سیاسی همخوانی چندانی با غرب نداشت واکنش چندانی نشان نداد، اما در اوکراین اوضاع به گونهای دیگر است و غرب این کشور را جزئی از خاک اروپا می داند که در سودای دوری از مسکو و عضویت در اردوگاه غرب است. به همین خاطر است که غرب حساسیت بیشتری را به حوادث اوکراین داشته است و در صورت پیروزی غرب در رقابت با کرملین، می تواند اروپای بدون نفوذ روسیه را تکمیل کند. سیاستی که آرزوی امریکا و اتحادیه اروپا در دهه های اخیر بوده است.

نتیجه گیری

بحران اوکراین در هفتههای اخیر توجه بسیاری از افراد را در تمامی نقاط کره خاکی به خود جلب کرده است. این بحران همچنان ادامه دارد و حالا جداسازی منطقه وسیع از شرق اوکراین و پیوستن آن به خاک روسیه، بحران را وارد فاز جدید کرده است. پوتین رئیس جمهور روسیه تغییر دولت در اوکراین را کودتا با حمایت آمریکا و همراهان آن در اتحادیه اروپا میداند. در حالیکه واشنگتن و اتحادیه اروپا دولت جدید اوکراین را به رسمیت شناختهاند و آن را برآمده از استقلالطلبی مردم این کشور از روسیه میخوانند. پوتین سیاستی را تنظیم کرده است تا از ایجاد چنین بحرانی، غرب (آمریکا و اروپا) هزینه سیاسی و مالی سنگین بپردازد.

لذا پوتین طراحی سیاسی خود در مقابله با این بحران را تا اینجای کار موفق میبیند و گام به گام پیش میرود، در حالیکه غرب (آمریکا و اروپا) هنوز نمیداند برای پایان بخشیدن به آن چه کاری باید انجام دهد و یا چه میتواند انجام دهد. بازگشت به دوران جنگ سرد برای دولتهای غربی فاجعهبار است، زیرا چنین بازگشتی دیگر «جنگ سرد» نیست بلکه شعلهور شدن آتش بحران است که تا جنگ دو قطب قدرتمند سر خواهد کشید و بحران اوکراین را در عمل، تهدید صلح جهانی خواهد کرد. اوکراین خطرناکترین کشور در مناسبات منطقهای و بینالمللی شده است.

فهرست منابع؛
- اوکراین در سهراهی تجزیه، جنگ یا مذاکره(1393)، قابل دسترسی در:
http://alef.ir/vdcai6nue49nuo1.k5k4.html?221963
- بحران مسکو و واشنگتن بر سر اوکراین وارد مرحله تازهای شد/ دوئل گازی روسیه و غرب(1393)، قابل دسترسی در:
http://namehnews.ir/News/Item/125326/8/125326.html
- رضایی، مسعود(1393)، فهم نگرانی و قدرت طلبی روسیه در اوکراین، قابل دسترسی در:
http://www.tisri.org/default-1530.aspx
- شهبازی، حامد(1393)، چرا بحران اوکراین نظم جهانی مورد نظر غرب را به شکست کشاند؟، قابل دسترسی در:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930120000689
- طراحی آمریکا و اروپا برای تحریک مسکو به اقدام نظامی در اوکراین(1392)، قابل دسترسی در:
http://www.siasatrooz.ir/vdcizrav.t1aqr2bcct.html
- قاسم زاده، ابوالقاسم(1393)، بحران دوقطبی اوکراین، قابل دسترسی در:
http://www.ettelaat.com/etiran/?p=46064

مصطفی محمدی