گروه حماسه و جهاد
دفاع پرس: همزمان با سالروز ایام دهه فجر بازدید از اماکنی همچون کمیته مشترک ضد خرابکاری، زندان اوین، موزه قصر و... که مبارزین انقلابی برای برپایی حق، روزهای سختی را در آنجا گذراندند، بیشتر می‌شود. به همین مناسبت خبرنگار دفاع پرس با «محمود سیفی» راهنمای موزه قصر هم‌صحبت شد، تا وقایعی که در طول سال 1306 تا 1382 در این مکان رقم خورده است، را به تصویر بکشد.
زندان قصر متشکل از چند ساختمان است، که در ابتدای ورود به مجموعه، با مکانی به نام «زیر هشتی» روبه‌رو شدیم. سیفی در خصوص تاریخچه زندان و این مکان می‌گوید: «250 سال پیش در دوران فتحعلی شاه، این اراضی خارج از شهر تهران قرار داشت. به دستور فتحعلی شاه، قصری معروف به «تخت قصر» یا «قصر قاجار» ساخته می‌شود؛ اما از دوران ناصرالدین شاه از این مکان به عنوان پادگان استفاده شده و نیروهای قزاق ساکن می‌شوند. به مرور زمان این ساختمان رو به تخریب می‌رود.
در دوران احمد شاه، این ساختمان به طور کلی تخریب شده و اراضی قصر باقی می‌ماند. احمد شاه اراضی قصر را میان ارگان‌های دولتی تقسیم می‌کند. موقعیت این اراضی از خیابان پلیس تا زیر پل سید خندان فعلی و ساختمان قصر هم بالاتر از خیابان معلم تا چهار راه قصر فعلی است.
دوران پهلوی اول، قسمت جنوبی این اراضی به دستور رضا شاه به ساخت یک زندان مدرن اختصاص یافت. زندان قصر در تاریخ 11 آذرماه 1308 با حضور رضا شاه و هیات دولتش افتتاح شد.
نخستین زندانی، پیشنهاد دهنده تاسیس زندان قصر بود
سرتیپ محمد درگاهی رئیس شهربانی رضا شاه برای نخستین بار به جهت کمبود زندان در ایران، درخواست ساخت یک زندان مدرن را کرد. جالب است بدانید که نخستین زندانی این زندان هم درگاهی بوده است.
هنگام افتتاح این زندان، درگاهی از رضاه شاه و همراهانش درخواست می‌کند تا از درون سلول‌ها نیز بازدید کنند. عبدالحسین تیمورتاش که در دوران قاجاریه توسط درگاهی به حبس رفته بود، از او کینه به دل داشت. از این رو پس از پیشنهاد درگاهی برای بازدید از سلول‌ها، در گوش رضاشاه گفت که ممکن است نیت شومی پشت این پیشنهاد باشد و پس از ورود ما به سلول، درب بسته شده و درگاهی علیه رژیم کودتا کند.
درگاهی با این پیشنهاد 2 روز پس از افتتاح زندان، به مدت حدود سه ماه زندانی می‌شود. وی پس از آزادی، رئیس ثبت احوال می‌شود. تیمور تاش پس از مدتی در همین زندان توسط آمپول هوا کشته شد.
زندان قصر از سال 1308 تا 1382 در سه دوره پهلوی اول، پهلوی دوم و دوران انقلاب اسلامی به عنوان زندانی برای زندانیان سیاسی و عمومی استفاده می‌شد.
اصطلاحات زندانیان وارد زبان فارسی شد
در ادبیات فارسی اصطلاح «زیر هشتی» و «آب خنک خوردن» را شنیده‌اید. این اصطلاحات توسط زندانیان این زندان برای نخستین بار استفاده شد. شخصی که وارد زندان قصر شده و یا اشتباهی از وی صورت می‌گرفت، برای تنبیه به زیر هشتی آورده می‌شد. زمانی که زندانی بی‌هوش می‌شد و یا حال جسمی بدی می‌یافت، از آب قنات قصر که خنک نیز بوده، به وی داده می‌شد تا بنوشد و به هوش بیاید.
وقتی اینجا افتتاح شد، این جا زیر هشت بود. وقتی زندان ها تنبیه می شدند این جا آب خنک می خوردند. ضرب المثل «آب خنک خوردن» از همین قسمت وارد ادبیات ما شده است. وقتی اینجا قصر بوده 2 قنات بزرگ در محوطه قرار داشت. وقتی اراضی جنوبی تبدیل به زندان شد، پس از تنبیه زندانیها کمی به او آب خنک می دادند تا بخورد تا حالشان بهتر شود و دوباره وارد سلول شوند. بین خود زندانی ها این اصطلاح «آب خنک خوردن» رایج شد که یعنی آوردند اینجا تنبیه کنند یعنی آب خنک بخورند. بعدها اتاق‌های بازجویی یا شکنجه حتی بدون ظاهر هشت ضلعی به نام هشتی معروف شد.
راهنمای زندان به مکانی هشت ضلعی با هشت درب وارد شد. وی ادامه می دهد: «سال 1329 مقارن با ملی شدن صنعت نفت، آمار زندانیان زیاد شد. زندان دیگر جوابگوی این تعداد زندانی نبود. در دوران پهلوی دوم زندانی مجزا، به نام ساختمان شماره یک در کنار زندان قصر ساخته شد. سال 1357 اکثر زندانی‌های سیاسی پس از شکنجه در کمیته ضد خرابکاری و مشخص شدن دوران محکومیت، به آنجا می‌آمدند. شخصیت‌های بزرگی همچون آیت الله طالقانی، شهید نواب صفوی، مهدی عراقی، دکتر شیبانی، مرحوم آیت الله رفسنجانی و دیگر شخصیت‌های علمی و مذهبی، در آن جا زندانی بودند. زندانیها زمانی که از شرایط بد دیگر زندان‌ها به زندان شماره یک می‌آمدند، آنجا را بهشت می نامیدند.»
سیفی با اشاره به تعطیلی زندان، می‌گوید: «این زندان از نظر وضعیت بهداشتی، بسیار ضعیف بوده است، از این رو برخی زندانیها بر اثر بیماری‌های انگلی فوت می کردند. زمانی که این زندان تاسیس شد، در خارج از شهر قرار داشت، اما امروزه در مرکز شهر قرار گرفته است. از این رو با اعتراض اهالی محل، مبنی بر آزار دهنده بودن بوی فاضلاب و رفت و آمد زندانیان، زندان تعطیل شد. سال 86 زندان برای تبدیل به موزه در اختیار شهرداری قرار گرفت. در این مدت بازسازی‌هایی صورت گرفت.»
راهنمای موزه با اشاره به سلول‌های زندان، می‌گوید: «پروفسور جانسون، قوام السلطنه، صارم الدوله، تیمورتاش، بزرگ علوی، علیمردان خان بختیاری، گروه معروف به 53 نفر، محمد فرخی یزدی و دکتر تقی آرانی از زندانیان معروف این زندان در دوران پهلوی اول و دوم به شمار می‌روند. پس از انقلاب نیز «امیر عباس هویدا» و اغلب اعدام شدگان رژیم پهلوی در این زندان حضور داشتند.»
با ورود به مکانی که صدای نوجوانی از پشت بلندگو پخش می‌شد، سیفی ادامه می دهد: «در دوران پهلوی دوم، فرم سلول‌های زندان تغییر کرد. نرده جای خود را به دیوار داد و زندانیان برای نخستین بار دارای تخت شدند. چند سلول را به یاد زندانیان برجسته زندان، نام گذاری و مجسمه آن‌ها ساخته شده است. همچنین چندین جلد کتاب در این زندان توسط زندانیان نوشته شد.
به یاد زندانی‌های اهل قلم، همچون آیت الله طالقانی، اخوان ثالث، موسوی گرمارودی، احمد شاملو، دولت آبادی و نجف دریابندری سلولی برای کتاب‌ها تعبیه شد.
صدای پخش شده از بلندگو از یک زندانی دهه 50 توسط یکی از نگهبانان که از صدای یک نوجوان زندانی لذت می‌برد، ضبط شده و در رادیو پخش شد. این صوت از آرشیو رادیو بدست ما رسیده است.»
وی ادامه می‌دهد: «یکی از بخش‌های اصلی، موزه تاریخ انقلاب اسلامی ایران است. این موزه تصویری از مبارزات مردم در دوران پهلوی و بخش دیگر «موزه زندان» است که بازسازی شده است. محلی نیز برای لوکیشن سینمایی تعبیه شده که فیلم هایی همچون معمای شاه، شهرزاد و پریا در این ساختمان فیلمبرداری شده است.
از دیگر بخش‌های این باغ موزه می‌توان به مسجد، زورخانه قصر، باغ های ایرانی، کتابخانه مرکز تحقیقات، گالری های مختلف، فضاهای نمایشگاهی و فرهنگی چایخانه و سفره خانه سنتی، مراکز عرصه محصولات فرهنگی، بازارچه محصولات هنری و صنایع دستی اشاره کرد.
هواپیمای روسی، نماد توپی که به مجلس شورای اسلامی شلیک شد، وسایل حفر قنات، وسیله ستاره شناسی و هر آنچه که به نوعی در تاریخ به زندان قصر مربوط می‌شد، به طور نمادین در زندان قرار داده شده است.»
انتهای پیام/ 131
