بسطام؛ شهری با پیشینه پیشا اسلامی

 به گزارش گروه سایر رسانه های دفاع پرس، شهر بسطام در 6 کیلومتری شمال شاهرود واقع شده و در گذشته از شهرهای مهم ایالت قومس بوده و در کتاب‌ها و سفرنامه‌های زیادی به آن اشاره شده است. در خصوص پیدایش شهر بسطام، صنیع الدوله در کتاب مطلع الشمس جلد اول سال 1302 هجری چنین می نویسد: شهر بسطام از بلاد قبل از اسلام است و چنین می نماید که بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بود. برخی دیگر از مورخین بسطام را از بناهای (بسطام) سردار معروف خسروپرویز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن 6 میلادی می‌دانند.

اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی بسطام در کنار حرم امامزاده محمد(ع)(فرزند امام جعفر صادق) و عارف بزرگ ایرانی بایزید بسطامی باعث گسترش مجموعه تاریخی بسطام طی قرون متمادی (قرن اول تا دورۀ معاصر) شد. این مجموعه دارای بناهای تاریخی متعددی است که به دلیل ارزش معماری بالای آن در کشور، کار مرمت اصولی و اقدامات اولیه برای ثبت آن در فهرست آثار جهانی یونسکو در حال انجام است.

معرفی بناهای مجموعه:

مزار بایزید: در گوشه جنوب غربی صحن قرار دارد. سنگ مرمری متشکل از 4 قطعه روی آرامگاه بایزید قرار دارد که متعلق به شخصی به نام قاضی ملک بوده است و در آن مناجاتی از حضرت علی(ع) نوشته شده و مشخص نیست به چه دلیل روی آرامگاه بایزید قرار دارد.

گنبدغازان خان: بنای آرامگاه را به غازان خان (703-670هـ. ق) نسبت می دهند. طبق نوشته کتب مختلف، غازان خان گنبدی برآرامگاه امام زاده محمد(ع) و گنبدی نیز برآرامگاه بایزید بنا کرده و در نظر داشته که جسد بایزید را آنجا منتقل کند که گویا چون بایزید را در خواب از این کار ناراضی می‌بیند از تصمیم خود منصرف می‌شود. گنبد غازان خان مربع و به ضلع 5/7 متر است. بر فراز بنا گنبد مخروطی شکل قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فیروزه‌ای است.

ایوان غربی: این ایوان که متعلق به دوره ایلخانی است در غرب صحن مجموعه درحد فاصل بین صومعه بایزید و گنبد غازان خان واقع شده است، ارتفاع ایوان 5/17متر است و در سال 717هـ. ق در زمان سلطنت محمد خدا بنده «اولجایتو» ساخته شده است.

صومعه بایزید: این صومعه یا چله خانه یا زاویه، متشکل از سه اتاقک بسیار کوچک است، ابعاد اتاق اول 5/1×2 متر، اتاق دوم 2×2 متر و اتاق سوم نیز 2×2 متر. سقف این اتاقک‌های موسوم به معتکف گاه بسیار کوتاه می باشد. دیوارها وسقف های این اتاقک ها دارای گچبری های بسیار زیبا و هنرمندانه ایست که توسط معماران خاندان دامغانی در سال 702 هـ. ق گچبری شده است و اصل بنا احتمالاً مربوط به زمان حیات بایزید بوده است.

حرم امام زاده محمد(ع): بقعه زیبای امام زاده محمد فرزند امام جعفر صادق(ع) است. بنای امام زاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن است. بنای اولیه بقعه از غازان خان (703 – 670 هـ. ق) است که در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو تعمیر شده است، حرم امام زاده به صورت اتاق مربع به اضلاع 5/4×5/4 متر است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل می‌کند که این دایره پایه گنبد را تشکیل می‌دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی‌های زیبایی تزئین شده است، حرم از کاشی‌های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه‌ای با حاشیه‌ای از کاشی‌های گلدار پوشیده شده است.

ایوان جنوبی: این ایوان که درشرق مقبره امام زاده قرار دارد در حقیقت سال‌ها بعد از احداث بنای امام زاده احداث شده است و رو به شمال قرار گرفته و از سمت جنوب به رواق مرتبط می‌گردد.

رواق: از اقدامات دیگری که در دوره صفویه و در زمان حکومت امیرغیب ابن استاجلو در مجموعۀ تاریخی بسطام صورت گرفته است، تبدیل حیاط مابین مسجد دوم بایزید از یک طرف و آرامگاه امامزاده محمد از طرف دیگر به یک فضای مسقف است که رواق نامیده شد.

مسجد اول بایزید: بنای کنونی مسجد اول بایزید بشکل یک مربع مستطیل بوده و حاوی کهن ترین آثاریست که تا بحال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقریباً یک متر پایین تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال 1353 پدیدار گردید. در قسمتی از دیوارهای خشتی که برروی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از یک نقاشی دیواری نیز هویداست، می‌توان به زمانی کهن تر نسبت داد. مسجد اول فضایی کوچک و دارای محراب بوده که بایزید در آن نماز می‌گذارده است.

مسجد دوم بایزید: در سال 514 هـ. ق توسط شخصی بنام رضی الدین محمد عیسی که هشتمین وارث و جانشین بایزید بوده ساخته شده، با این توصیف که محل اضلاع شمالی و شرقی و غربی و همچنین دیوار بین دو مسجد اول در جای اولیه خود باقی می‌ماند و فقط ضلع جنوبی که محراب‌ها بر آن قرار داشته‌اند، تخریب و به اندازه حدود یک متر به سمت جنوب منتقل می‌گردد.

مسجد ایلخانی: این مسجد نیز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتیبه معروف مسجد بایزید هستند، ایجاد و یا تزئین شده است. ضلع شرقی این مسجد با مسجد بایزید مشترک است و قسمتی از گچبری‌های ایلخانی آن که در قسمت شمال دیوار شرقی زیر گچ پنهان بود، بیرون آورده شد.

منار: منار آجری بسیار زیبای مجموعه بسطام در سمت شرق مسجد بایزید و متصل به آن واقع شده است. بر طبق کتیبه کوفی آجری منار، منار در سال 514 هـ. ق ساخته شده است. ارتفاع منار 5/14 متر است.

پلکان‌های منار که بصورت مارپیچ درمیان آن قرار گرفته، به وسیله سوراخ‌هایی که در بدنه منار تعبیه شده نور داخل آن را تأمین می‌کند. قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد. در زیرنویس یکی از عکس‌های قدیمی نوشته شده است: آدم که بالای منار می‌رود و به قوت تکان می‌دهد، منار حرکت می‌کند.

دالان و ایوان اولجایتو: این دالان و ایوان در سال 713 هـ. ق در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو توسط خاندان معماران دامغانی که آثار ارزشمند آنان در بخش های مختلف مجموعه موجود می باشد ایجاد و یا لااقل تزئین شده است. تمام سطوح بدنه بجز مقرنس کاری های گچی سقف ایوان با طرح های سفالی لعابدار پوشیده شده است، ایوان حدود 10 متر ارتفاع دارد و از دو بخش متمایز تشکیل شده که هرکدام در حد خود واجد ارزش های بسیاری هستند و در گذشته ورودی اصلی مجموعه بوده است که به علت تغییراتی که در محوطه داده شده، امروز تقریباً عملکرد خود را از دست داده است.

مسجد جامع: در جنوب مجموعه بایزید قرار دارد و از بناهای غازان خان بوده و بین سال های 700 تا 706 هجری ساخته شده و شامل صحن مستطیل شکل به ابعاد 5/18×17 متر می باشد. شبستان های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. محراب مسجد با گچ بری های بسیار ممتاز و زیبا تزئین شده است. این محراب دارای چندین کتیبه می باشد که در اطراف آن قرار گرفته‌اند.

برج کاشانه: در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع این شهر واقع است. براساس کتیبه سر در ورودی تاریخ بنای برج به سال 700 هـ. ق بر می گردد. درب آن از داخل مسجد جامع است که در آن آیت الکرسی و حدیثی از پیامبر(ص) گچبری شده است. درقسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام اولجایتو و سال 723 هـ. ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقریباً 20 متر و نمای خارجی آن، لبه دار و سی ترک است و هر ترک آن به شکل قائم الزاویه است و تا زیر گنبد ادامه پیدا می‌کند.

منبع:ایسنا