ارجاع کشف هویت شهدای گمنام به سازمان‌های اجرایی منطقی نیست/ آغاز تحقیقات ژن‌درمانی جانبازان شیمیایی

بحث کشف هویت شهدای گمنام موضوعی است که چند سالی توسط یکی از مراکز تحقیقاتی سپاه بی سرو صدا دنبال می شود و شاید کمتر کسی هم از وجود چنین مرکزی مطلع باشد به همین علت برای آگاهی از نحوه و چگونگی فعالیت این مرکز به سراغ دکتر محمود تولایی مسئول مرکز تحقیقات ژنتیک نور دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله(عج) می رویم و با وی درباره موضوعات ذیل به گفت و گو می نشینیم. لذا آنچه در ادامه آمده ماحصل  گفت و گوی دکتر تولایی با خبرنگار خبرگزاری دفاع مقدس است.

*چطور شد که این مرکز در کشورمان راه اندازی شد؟

در محدوده زمانی حادثه یازده سپتامبر در خارج از کشور مشغول به تحصیل بودم که به کار گیری این فناوری برای قربانیان حادثه مذکور، نظر مرا به خود جلب کرد تا بلکه از این فناوری بتوانیم در جهت شناسایی شهدای گمنام جنگ تحمیلی بهره بگیریم.

چرا که تا آن زمان در داخل کشور کاری در خصوص استفاده از این دانش در زمینه یاد شده تلاشی صورت نگرفته بود. در صورتی که همواره این را احساس می کردیم که اگر هم رزمان ما به شهادت رسیدند و باعث شدند اکنون در شرایط آرامی زندگی کنیم، شاید خداوند رسالتی را برای ما مقدر کرده تا به نوعی یاد و نام آن ها را زنده نگاه داریم. لذا تصمیم گرفتیم به هر نحو ممکن از این فناوری برای شناسایی شهدای گمنام استفاده کنیم.

بر این اساس در اواخر سال ۱۳۸۰ متوجه شدم تعدادی از شهدای گمنام قرار است بر روی دست های مردم تشییع شوند، به همین خاطر فرصت را مغتنم شمردم و با برقراری ارتباط با مسئولان وقت این اقدام، اعلام کردیم هرچند در حال حاضر تجربه شناسایی هویت مفقودان از طریق بررسی های DNA را نداریم اما از دانش لازم در این حوزه بر خور داریم، لذا تقاضا کردیم اجازه شناسایی هویت شهدای گمنام را از طریق بررسی های ژنتیکی به ما بدهند.

در ابتدا گفت و گوهای متعددی با سردار افشار معاون وقت فرهنگی ستاد کل نیروهای مسلح صورت گرفت تا زمینه فعالیت ما را فراهم کند چون تا آن زمان استفاده از چنین دانشی در کشور سابقه نداشت به همین علت پس از پیگیری های زیادی که انجام شد، ارتباط ما را با سردار باقر زاده فرمانده کمیته جستجوی مفقودان ستادکل نیروهای مسلح بر قرار ساخت.

در ملاقات با سردار باقر زاده، علی رغم تصور قبلی مبنی بر اینکه باید وقت زیادی را برای متقاعد ساختن وی بگذاریم، اما سردار باقر زاده پس از شنیدن توضیحات لازم استقبال خوبی از موضوع کرد و از اینکه مدت ها قبل منتظر چنین حرکتی از سوی متخصصان کشورمان بوده، سخن گفت.

در این جلسه اسنادی از مکاتبات صورت گرفته با دستگاه های مختلف از جمله وزارت بهداشت و سازمان پزشکی قانونی کشور را به ما نشان داد که در این مکاتبات دستگاه های مربوطه ابتدا عنوان کردند این کار امکان پذیر نیست ولی در مکاتبات بعدی با درخواست بودجه بسیار زیادی، از امکان انجام آن سخن گفتند. اما با وجود موافقت در تأمین بودجه مورد نظرشان، مجدد مطرح کردند که به دلیل فقدان دانش و تکنولوژی لازم در کشور، انجام آن میسر نیست.

بر این اساس سردار باقر زاده از کار ما استقبال کرد و قرار شد با در اختیار گرفتن تعدادی نمونه، بصورت آزمایشی کار خود را شروع کنیم؛ شروع به کار ما با مبادله پیکرهای تعدادی از خلبانان شهید کشورمان که در عراق بودند، هم زمان شد و این موجب غافلگیری ما شد زیرا بجای کار بر روی نمونه های آزمایشی، می بایست بر روی بافت های حقیقی کار می کردیم. همین امر موجب شد تا کار را بدین شکل آغاز کنیم.

*با توجه به تحریم هایی که علیه ایران وضع شده، چطور توانستید به چنین موفقیتی دست یابید؟

زمانی که کار را شروع کردیم بعضا نیاز داشتیم تا از افرادی که در سایر کشورها مقالاتی در این زمینه نوشته بودند، سئوالاتی را برای پیشرفت در کار مطرح کنیم اما چون پروتکل های این دانش انحصارا در اختیار     FBI بود، اطلاعات مورد نظر را به ما نمی دادند. لذا در چنین شرایطی تصمیم گرفتیم با تکیه بر دانش متخصصان کشورمان کار را به پیش ببریم.

به همین علت با راه اندازی رشته کارشناسی ارشد بیو لوژی مولکولی در دانشگاه امام حسین(ع) توانستیم از ظرفیت بوجود آمده بهره لازم را ببریم. بنابر این بعد از گذشت چهار سال کار پژوهشی توانستیم با استفاده از همین دانشجویان به توانایی تشخیص هویت از روی DNA، دست یابیم.

البته اگرچه متقاعد کردن مسئولان برای حمایت از کاری که انجام می دادیم و پشتیبانی های مالی از چنین حرکتی با سختی صورت می گرفت ولی به هر حال در سال ۱۳۸۵ توانستیم با استفاده از چنین خدمتی، هویت تعدادی از شهدای گمنام را مشخص کنیم.

 به همین جهت تا سال ۸۶ از انعکاس رسانه ای این فعالیت اجتناب می کردیم تا اطمینان بیشتری از کاری که انجام می دادیم، حاصل شود اما بالاخره فعالیت های این گروه برای اولین بار در یکی از برنامه های تلوزیونی در سال ۸۶ مطرح شد.

بعد از پخش این برنامه و انبوه تماس های خانواده های شهدا، اهمیت این کار را برای ما دو چندان کرد؛ به نحوی که توانستیم با ادامه کار، هویت تعداد دیگری از شهدای گمنام کشورمان را با توجه به امکانات و مقدورات مان شناسایی کنیم.

در فراز و نشیب های کار، هر گاه به بن بست می خوردیم، چند تا از همین نامه های خانواده های چشم انتظار را می خواندیم و بعد از آن با جدیت بیشتری کار را دنبال می کردیم تا اینکه به نتیجه مورد نظر دست می یافتیم.

*با توجه به وجود سازمان پزشکی قانونی کشور، آیا این سازمان هم توانایی انجام چنین کاری را نداشت؟

پیشرفت دستگاه های قانونی و اجرایی کشور مانند پزشکی قانونی و تشخیص هویت ناجا در ارتباط با کشف هویت بر اساس DNA، مدیون کشف هویت شهدای گمنام است. به عبارت دیگر زمانی که ما این کار را می خواستیم شروع کنیم هیچ دستگاهی حتی سازمان پزشکی قانونی کشور چنین توانمندی را نداشتند و سند این ادعا هم نامه فرمانده کمیته مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح است که در نامه ای در تاریخ ۱۱آبان۱۳۸۱ به رئیس ستاد کل نیروهای مسلح از اعلام ناتوانی سازمان پزشکی قانونی کشور و سایر مراکز برای کشف هویت شهدای گمنام با کمک علم ژنتیک، خبر می دهد.

ولی اکنون بواسطه فعالیت های گروه کشف هویت شهدای گمنام، این ظرفیت ها ایجاد شده به نحوی که تعدادی از مسئولان کشف هویت ناجا و برخی دستگاه های دیگر جزو دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی این رشته بودند که در دانشگاه امام حسین(ع) تدریس می شد.

بعد از سال ۱۳۸۶هم که فعالیت این گروه از دانشگاه امام حسین(ع) به دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله(عج) منتقل شد،  علاوه بر برگزاری دوره های ارشد و تحصیلات تکمیلی این رشته، برای کمک به سایر دستگاه های کشور هم بورسیه داریم و هم برای برگزای دوره های آموزشی آتی برای آنها اعلام آمادگی می کنیم.

*نمونه ای از فعالیت های اخیر این مرکز را می توانید ذکر کنید؟

یکی از مواردی که به دلیل عمق حادثه پیکرهای شهدا بعضا قابل شناسایی نبود، حادثه انفجار مرکز تحقیقاتی سپاه در منطقه ملارد بود؛ در این حادثه که منجر به شهادت سردار طهرانی مقدم شد، شدت انفجار به حدی بود که پیکرهای شهدا به روش معمولی قابل شناسایی نبود، لذا در این حادثه برای کمک به کشف هویت شهدا با انجام کارهای لازم ظرف مدت ۷۲ ساعت توانستیم پیکر تمام شهدا را مورد شناسایی قرار دهیم.

به هر حال اکنون به چنان توانایی رسیدیم که آمادگی لازم برای ارایه چنین خدماتی به کشورهای همسایه را هم داریم البته برخی کشورها در موارد محدود، نمونه هایی را برای کشف هویت برای ما ارسال کردند که ما هم پس از انجام آزمایش های لازم پاسخ را کشور مبدا ارسال کردیم.

*آیا اکنون که سایر دستگاه ها به پیشرفت هایی در این زمینه دست یافته اند، امکان واگذاری شناسایی هویت شهدای گمنام به آن ها وجود دارد؟

علی رغم پیشرفت هایی که سال های اخیر سایر دستگاه ها در این زمینه داشتند، به دلیل اینکه حجم مراجعین دستگاه قضایی و هم حوادث متعددی که در حوزه جنایی رخ می دهد، باعث شده تا جمعیت بسیاری پشت درب های این سازمان ها منتظر دریافت جواب آزمایش های مربوطه بمانند. لذا وقوع چنین موضوعی ایجاب می کند تا کار شناسایی هویت شهدای گمنام را نتوان به آن ها سپرد.

بنابر این ارجاع کار سنگین و زمان بر کشف هویت شهدای گمنام به چنین سازمان های اجرایی، چندان کار منطقی به نظر نمی رسد. پس هم شأن شهدا و هم تمرکز بر روی چنین کاری به جهت سرعت بخشیدن به کار، ایجاب می کند که این قبیل فعالیت ها در جایگاهی متفاوت از مراکز اجرایی مربوط به رسیدگی به جرم و جنایت مانند تشخیص هویت ناجا و قضایی مانند سازمان پزشکی قانونی، در فضایی متناسب با جایگاه شهدا دنبال شود.

خبرگزاری دفاع مقدس: نحوه شناسایی شهدای گمنام چگونه صورت می گیرد؟

پیکرهایی که توسط کمیته جستجوی مفقودین کشف می شود و فاقد هویت شناسایی هستند، برای انجام کارهای شناسایی آنها، به این مرکز انتقال می یابد و در این مرکز توسط متخصصان آناتومی و پیکر شناسی به دقت مورد ارزیابی قرار می گیرند و نتایج تمام مراحل ثبت و ضبط می شود و پس از تکمیل پرونده پیکر شناسی، با انجام نمونه گیری از یک بافت کوچک پیکر و تعیین مشخصات ژنتیکی آن، این مشخصات به صورت یک کد در پرونده شهید ثبت شده و به همراه پیکر به معراج شهدا تحویل داده می شود.

به هر حال پس از انجام آزمایش های لازم و به دست آمدن «طرح واره» ژنتیکی، آن را در بانک نرم افزاری ویژه ای ثبت می کنیم؛ به موازات این فعالیت ها از خانواده های شهدایی که از طریق معراج شهدا به ما معرفی می شوند، نمونه گیری خون انجام می دهیم و نتایج این آزمایش ها نیز در بانک مورد اشاره ثبت می شود و چنانچه با نمونه های موجود در این بانک تطبیق داشته باشد، فعالیت های تکمیلی احراز هویت برای نمونه های تطبیق یافته، ادامه می یابد.

البته مشابه این نرم افزار سال ها قبل توسط FBI تولید شده که در بستر اینترنتی بوده و صورت استفاده، شکل بافت جمعیتی و اطلاعات ژنتیکی مردم کشور استفاده کننده در اختیارشان قرار می گیرد. به همین علت چون نمی خواستیم چنین اطلاعاتی را در اختیارشان قرار دهیم، با کمک متخصصان کشورمان، نمونه کامل تر این نرم افزار را به صورت صد در صد بومی در داخل تولید کردیم.

لذا با استفاده از این نرم افزار که در سال 1391 در چهارمین همایش ملی بیوانفورماتیک رونمایی شد، سرعت و دقت تطبیق نمونه های مجهول (شهدای گمنام) با نمونه های معلوم(خانواده های شهدا) افزایش یافته است. 

*ضریب خطا در روش تطبیق نمونه های مجهول با نمونه های معلوم چقدر است؟     

روش تطبیق و میزان دقت آزمایش ها نیز به این صورت است که وقتی دو نمونه مورد آزمایش مجهول(شهدای گمنام) و معلوم(خانواده شهدا) در۱۰ نقطه ژنتیکی انجام شود، ضریب خطا یک بر روی ۵۰۰ میلیون خواهد بود یعنی وقتی در۱۰ نقطه ژنتیکی دو نمونه مشابه باشند، ضریب احتمال اینکه دو نمونه برای یک خانواده نباشد بسیار ضعیف و غیر محتمل است.

اما برای به دست آوردن نمونه معلوم ابتدا از والدین شهدا نمونه گیری می کنیم ولی چنانچه والدین شهدا در قید حیات نباشند از نمونه های خواهر و برادر شهدا و در صورتی که ازدواج کرده و دارای فرزند باشد از نمونه همسر شهید نیز برای تشخیص استفاده می کنیم.

*چرا برای دریافت نمونه های معلوم فراخوان اعلام نمی کنید؟

اولین دغدغه ما برای اعلام فراخوان دریافت نمونه از خانواده های شهدا این است که در صورت مراجعه به والدین چشم انتظار باعث شعله ور شدن آتش انتظار این عزیزان شویم چون از فردای روزی که نمونه گیری صورت بگیرد آنها هر لحظه انتظار دارند جوابی مبنی بر یافتن فرزندشان دریافت کنند در صورتی پاسخ سریع به انتظار آنها امکان پذیر نیست و این هم دلایل متعددی دارد که اولین آن مربوط به شهدایی است که سال ها قبل از شروع به کار این مرکز به صورت گمنام دفن شده اند لذا نمونه ای از آنها در دسترس نیست.

علت بعدی این است که هنوز حدود شش هزار شهید در مناطق مرزی مشترک و حتی برون مرزی کشف نشده باقی مانده اند پس تا زمانی که تمام این پیکرها کشف نشوند نمی توان نمونه ای از آنها به دست آورد و این کار هم مشخص نیست تا کی به طول می انجامد به عنوان مثال زمانی که آمریکایی ها در عراق بودند کار تفحص شهدا در عراق به دلیل کارشکنی آمریکایی ها متوقف شده بود اما بعد از خروج آنها فعالیت ها مجدد آغاز شده است.

بر این اساس فراخوان عمومی ما بیشتر منجر به افزایش استرس ها و آسیب دیدن سلامت والدین و خانواده های شهدا از بابت چشم انتظاری می شود. به همین خاطر تأکید ما همواره بر این بوده که باید سازمان هایی مانند بنیاد شهید یا ایثارگران نیروهای مسلح بدون اینکه چنین موضوعی را مطرح کنند در قالب طرح پایش سلامت از خانواده های شهدا دعوت به عمل آورند تا با نمونه گیری هایی که انجام می دهند، نمونه ها را برای انجام آزمایش های مورد نظر به این مرکز هم ارسال کنند.

برخی شناسایی ها هم بدین گونه است که به عنوان مثال در یک محدوده مکانی، پیکرهایی کشف می شوند که در شناسایی های اولیه مشخص می شود آن محدوده، محدوده فعالیتی یکی از گردان های عملیاتی بوده لذا با ایثارگران یگان مربوطه تماس گرفته می شود تا در همایش ها و برنامه های مناسبتی که دارند از خانواده های دارای شهید گمنام و مفقود، نمونه های آزمایشگاهی را دریافت کرده و برای ما ارسال کنند.

* نمونه های ژنتیکی چند خانواده شهید را در اختیار دارید؟

تاکنون از ۲۰۰۰ خانواده شهید نمونه هایی از آنها در این مرکز موجود است در حالی که ۱۴هزار الی ۱۵هزار خانواده شهید گمنام در کشور داریم به همین خاطر برای سرعت بخشیدن به کار، نیازمند همراهی دستگاه های مورد اشاره در گرفتن نمونه هایی از این خانواده های شهدا هستیم. به هر حال از زمان شروع به کار این مرکز تاکنون هویت حدود ۱۵۰ شهید گمنام مورد شناسایی قرار گرفته است.

*خدمات این مرکز فقط شامل خانواده های شهدای پاسدار و بسیجی می شود؟

خدمات این مرکز تمام خانواده هایی که در دوران دفاع مقدس فرزند یا همسرشان به شهادت رسیده و گمنام و مفقود است را در بر می گیرد و هیچ فرقی بین نیروهای مسلح یا مردم ساکن در نقاط مرزی که مورد هجوم واقع شدند، وجود ندارد. به عبارت دیگر هر پیکری که از سوی کمیته مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح در اختیار ما قرار داده شود، فعالیت های احراز هویت آن را صرف نظر از وابستگی های نظامی و غیرنظامی شهدا، انجام می دهیم.

بنابر این در آخرین گروه از شهدایی که از مرز شلمچه وارد کشور شدند و متعلق به مناطق عملیاتی فاو و جزیره مجنون بودند، پیکرهای ۴۵ نفر از آن ها تاکنون برای انجام مراحل نمونه گیری به این مرکز ارسال شده است.

خبرگزاری دفاع مقدس:آیا سایر دستگاه ها تکلیفی برای پشتیبانی از چنین اقداماتی دارند؟

در اینجا ذکر این نکته را لازم می دانم که ادامه فعالیت این مرکز نیازمند حمایت و پشتیبانی است زیرا انجام چنین کاری در برنامه های تکلیفی هیچ دستگاه، سازمان یا وزارتخانه ای گنجانده نشده است به همین خاطر تأمین منابع و اعتبارات مورد نیاز این مرکز، نیازمند سهولت و اقدام برنامه ای است تا امکان گسترش و افزایش سرعت آن فراهم شود.

*چه فعالیت های دیگری در این مرکز صورت می گیرد؟

از سایر فعالیت هایی که در مرکز تحقیقات ژنتیکی نور انجام می شود می توان به تحقیقاتی که به امید دست یافتن برای شیوه های جدید درمان جانبازان شیمیایی آغاز شده، اشاره کرد. زیرا علی رغم همه پیشرفت هایی که در درمان جانبازان شیمیایی کشور به دست آمده، باز می بینیم که تعدادی از این جانبازان بعد از تحمل سال ها رنج ناشی از شیمیایی شدن، به شهادت می رسند.

علت این امر بیانگر آن است که عوامل شیمیایی بر «ژنوم» فرد اثر گذاشته لذا در تکثیر سلولی ناشی از نوزایش بافتی و ترمیم که سلول های جدید جای سلول های فرسوده را می گیرد، باز هم آسیب مشاهده می شود و بدین ترتیب باز هم ژن و بافت های نو به صورت آسیب دیده به وجود می آیند. پس بافت آسب دیده ترمیم نمی شود. بنابر این چنانچه بتوانیم محل «ژنوم» آسیب دیده فرد را شناسایی کنیم، این امکان برای ژن درمانی فراهم می شود.

علاوه بر این چون فعالیت های مرکز بر روی شاخص های«ژنی» صورت می گیرد، از این طریق برای تشخیص زود هنگام سرطان ها هم تلاش هایی را آغاز کرده ایم که در صورت کسب موفقیت در نتایج مورد انتظار، می توانیم چند سال قبل از بروز علایم بالینی، وقوع سرطان را پیش بینی کرده و از پیشرفت آن جلوگیری به عمل آوریم.

نتایج این تحقیقات می تواند برای کشور که مسئولان آن با سونامی سرطان های ناشی از عادت های بدی مانند استفاده از قلیان، استعمال دخانیات یا آلودگی هوا براثر مصرف بی رویه انواع سوخت های فسیلی و سایر آلاینده ها مواجه هستند، بسیار حایز اهمیت باشد.

*همکارن شما در این مرکز چند نفر هستند؟

همکاران مستقیم ما در این مرکز۲۰ نفر هستند اما تعداد نفراتی که به صورت غیر مستقیم ما را در انجام تحقیقات یاری می کنند بیش از این تعداد هستند.

*مهم ترین دغدغه های فعالیتی این مرکز چیست؟

محدودیت فضای فیزیکی مرکز یکی از مهم ترین دغدغه های فعالیتی ما را شامل می شود لذا امیدواریم چنانچه سایر دستگاه ها، سپاه را در تجهیز منابع، امکانات و فضای مناسب تر این مرکز یاری کنند، بتوانیم خدمات خود را با سرعت و فراگیری بیشتری به جامعه هدف مان یعنی خانواده های شهدا و جانبازان ارایه دهیم و علاوه بر این بتوانیم برای شاغلین در مشاغل پر خطر مثل خلبانان، گروه های امدادی و خبرنگاران هم کارت هویت ژنتیک، صادر کنیم.

*در پایان

در پایان همه موفقیت های خود را مرهون دعای خانواده های شهدا و بویژه مادران چشم انتظار و عنایت خداوند متعال می دانیم و امید است در دهه پیشرفت و عدالت، تلاش ما به جهاد علمی کشورمان کمک کند.

*گفت و گو از رحیم محمدی