غرور؛ عامل عدم موفقیت کامل در عملیات رمضان

به گزارش خبرگزاری دفاع مقدس؛  با آزادسازی خرمشهر و عقب نشینی نیروهای بعثی به پشت مرزهای تصویب شده بین المللی ، مقامات لشکری و کشوری جمهوری اسلامی به فکر استراتژی تنبیه متجاوز ، بوسیله نفوذ به خاک دشمن افتادند تا با این کار و تحت فشار قرار دادن نیروهای بعثی و مجامع بین المللی، هم حقوق از دست رفته کشور را تا حدودی جبران و هم با انتقال خطوط مقدم جبهه به خاک عراق پوشش امنیتی برای شهرهای مرزی ایران ایجاد کنند. برایدستیابی به این مهم عملیات کربلای 4 که بعد به دلیل مصادف شدن با ماه مبارک رمضان  به رمضان تغییر نام داد، تدارک دیده شد.

عملیات رمضان در تاریخ 23/04/1361 و با رمز «یا صاحب الزمان ادرکنی »با فرماندهی مشترک ارتش و سپاه ، در یک زمین مثلث شکلی به وسعت 1600 کیلومتر مربع آغاز شد . منطقه عملیاتی از شمال ، به کوشک و طلائیه و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول 50 کیلومتر و از غرب، به رودخانه اروند به طول 80 کیلومتر و از شرق، به خط مرزی شمالی - جنوبی از کوشک تا جبهه جنوب محدود می شد. در جنوب منطقه عملیاتی شهر صنعتی و استراتژیک بصره با یک میلیون جمعیت ، دارای پالایشگاه ها و واحدهای صنعتی مختلف واقع شده بود. در جنوب بصره هم جاده بغداد به کویت با نام صفران که از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و تدارکات اصلی و تهیه تسلیحات عراق از آن صورت می گرفت قرارداشت .

ویژگی های منحصربه فرد عملیات رمضان

این عملیات نظامی برخلاف سایر عملیات های ایران که بر پایه اصل غافلگیری و استفاده از نقاط ضعف دشمن انجام میشدند یک نبرد جبهه ای تمام عیار بود . در این عملیات برای اولین بار بود که نیرو های زرهی به صورت وسیع وارد یک عملیات نظامی می شدند همچنین برای نخستین بار نظامیان ایران روش عملیات سوار - زرهیرا تجربه می کردند این درحالی بود که عراق از ابتدای جنگ بسیاری از مناطق ایران را با همین روش اشغال کرده بود.

از سخنان فرماندهان این گونه استنباط می شد که روش سوار- زرهی برای ایجاد یک درگیری سنگین و رعب و وحشت در میان نیروهای دشمن اتخاذ نشده بود، بلکه بُعد مسافت بین خطوط تماس خودی و دشمن و نیاز به حضور سریع نیروهای موج دوم، ایرانی ها را به استفاده از وسایلی ملزم می کرد تا این نیروها بتوانند به سرعت وارد منطقه درگیری شوند. در این راستا، هیچ وسیله ای بهتر از تانک و نفربر وجود نداشت. البته، بحث استفاده از هلی برن نیروها نیز مطرح گردید، اما با توجه به مشکلات کار و ابهام در موفقیت آن، این پیشنهاد رد شد.

اهداف عملیات رمضان چه بود

جمهوری اسلامی قصد داشت در یک عملیات 5 مرحله ای با فتح منطقهای از خاک دشمن ، عراق و مجامع جهانی را تحت فشار بگذارد تا برای پایان عادلانه جنگ دو ساله و اعلام متجاوز و تنبیه او ، تلاش کنند .

هدف کلی عملیات، پیشروی در خاک عراق و پدافند در کنار اروند از شمال تا جنوب، یعنی از نشوه تا خرمشهر( که ما را به بصره نزدیک می کرد ) بود. با موفقیت در این طرح، نیروهای سپاه سوم عراق، که لشکرهای 5 و 6 را شامل می شد و وظیفه پدافند بصره را بر عهده داشتند، به طور کامل در محاصره قرار می گرفتند و علاوه بر تصرف بخش وسیعی از حساس ترین زمین منطقه، شمار بسیاری از نیروهای دشمن نیز به اسارت درمی آمدند. ضرورت هماهنگی در پیشروی قرارگاهها از محورهای مختلف و اطمینان از الحاق آنها با هم ( با توجه به زمان حرکت از خط خودی ) و حفظ جناحها مهم ترین مسئله در طرح مانور بود که تحقق آن با کوششهای مهندسی ممکن می شد.

آرایش و وضعیت نظامی ایران

در این عملیات ، قرارگاه مرکزی کربلا با چهار قرار گاه فرعی هدایت نیروها را برعهده داشت . قرار گاه فرعی اول قرارگاه قدس، شامل لشکر  16 زرهی و تیپ مستقل پیاده 40 از ارتش و لشکر 1 سپاه شامل تیپ های مستقل 37 نور یا بعثت (5 گردان) و 41 ثارالله (7گردان) بود . قرارگاه فرعی دوم، قرارگاه فتح  بود که شامل لشکر 92 زرهی از ارتش و لشکر 3 سپاه پاسداران  شامل تیپ های مستقل 14 امام حسین علیه السلام (18 گردان) 25 کربلا (17گردان) و 17 علی بن ابی طالبعلیه السلام (13 گردان) می شد . قرارگاه فرعی سوم، قرارگاه نصر شامل لشکر 21 پیاده از ارتش و تیپ های مستقل 7 دزفول ولی عصر ،8 نجف اشرف ،21 امام رضا علیه السلام و 31 عاشورا از سپاه بود .

قرارگاه فرعی چهارم که فجر نام داشت شامل لشکر 77 پیاده از ارتش و 7 سپاه تیپ 33 المهدی 35 امام سجاد علیه السلام 18 جواد الائمه علیه السلام همچنین لشکر 30 زرهی سپاه و 9 گردان توپخانه ای از ارتش می شد.

در عملیات رمضان نیروی هوایی ارتش هم حضور داشت . هوانیروز اعلام آمادگی کرد تا به مدت 9 روز و روزانه 20 بار پرواز پوشش هوایی و 5 پرواز پشتیبانی نزدیک هوایی و بیش از 20 پرواز پشتیبانی لجستیکی هوایی یگانهای زمینی را پشتیبانی کند . در این عملیات یگانهای مهندسی و مخابرات ، پشتیبانی و خدمات رزمی هم حضور داشتند.

وضعیت عراق پیش از عملیات رمضان

عراقی ها هیچگاه فکر نمی کردند روزی خرمشهر را که آن را کلید بصره می دانستد ، از دست بدهند . به همین دلیل مواضع دفاعی مستحکمی در شرق بصره ایجاد نکرده بودند اما در وقفه ای که به دلیل حضور نیروهای ایرانی در لبنان و تاخیر در انجام عملیات رمضان رخ داد ، نیروهای بعثی فرصت این را پیدا کردند که با احداث مواضع و خاکریز های مثلثی شکل ، خطوط پدافندی مناسبی را که مبتکر آن در گذشته اسرائیلی ها بودند، احداث کنند و به تقویت مواضع دفاعی خود در شرق بصره بپردازند .

آنها با حفر کانال پرورش ماهی، به طول 30 کیلومتر و عرض یک کیلومتری و پمپاژ آب به آن و قراردادن تیربار و کمین در حاشیه این کانال موانع بازدارنده مهمی را ایجاد کردند . نیروهای بعثی در ادامه اقدامات دفاعی خود در قسمت جنوبی منطقه در مقابل شلمچه آب را رها کردند.

وضعیت نیروهای عراقی به شرح زیر بود :

لشکر 6 زرهی تقویت شده شامل 9 گردان پیاده ؛ 2 گردان تانک ، 2 گردان مکانیزه که از طلائیه قدیم تا پاسگاه کوشک که در خط شمالی جبهه نبرد بود گسترش داد.

لشکر 5 مکانیزه تقویت شده شامل : 10 گردان پیاده ، 4 گردان تانک ، 7 گردان مکانیزه ، 4 گردان توپخانه که بین پاسگاه کوشک تا پاسگاه کیلومتر 25 مستقر بودند.

لشکر 3 رزمی تقویت شده شامل : 7 گردان پیاده ، 7 گردان تانک و یک گردان مکانیزه با پشتیبانی 7 گردان توپخانه مواضع پدافندی را از پاسگاه کیلومتر 25 تا شلمچه اشغال کرده بود.

همچنین لشکر 11 پیاده و یک گردان تانک با پشتیبانی 4 گردان توپخانه در کرانه نهرخین و حاشیه جنوبی منطقه نبرد پدافندی می کردند  لشکر 15 پیاده هم در کرانه جنوبی اروند از بصره تا فاو گسترش داشت .

چگونگی اجرای عملیات رمضان

عملیات رمضان در پنج مرحله اجرا شد و تا تاریخ 7 مرداد ماه سال 1361 به طول انجامید.

مرحله نخست این عملیاتراس ساعت 30:21 روز 23 تیر ماه سال 1361 آغاز شد و یگانهای قرارگاههای قدس، فجر و فتح به ترتیب از شمال به جنوب به سمت دشمن پیشروی کردند.

این مرحله ، در سه محور انجام شد . به علت وجود موانع و استحکامات پدافند مثلثی شکل و میادین مین فراوان، نیروهای ایرانی نتوانستند با سرعت عمل به تمامی اهداف مورد نظر دست پیدا کنند، بنابراین با روشن شدن هوا از ادامه پیشروی خودداری شد. اما در محور جنوبی ( جنوب پاسگاه زید ) چهار تیپ از سپاه و دو تیپ از ارتش توانستند با سرعت عمل چشمگیری همه مواضع دشمن را در هم بکوبند و تا عمق 30 کیلومتری مواضع عراقیها نفوذکرده و خود را به نهر کتیبان در شرق اروند و کانال ماهیگیری برسانند، به گونهای که به قرارگاه لشکر 9 زرهی عراق دست یابند و قرارگاه را منهدم نمایند. علیرغم این موفقیت، جناح راست نیروها باز مانده بود و با روشن شدن هوا عراقیها با یک لشکر زرهی فشار اصلی را معطوف به این منطقه کرده و از تأمین نیروهای پیشروی ایرانی ممانعت به عمل آوردند.

در مرحله نخست از عملیات 85 دستگاه تانک و نفربر و 12 توپ دشمن منهدم و 71 دستگاه تانک و نفربر به غنیمت گرفته شد .

بعد از مرحله اول عملیات که نیروهای ایرانی با وارد کردن ضربه ای به دشمن به مواضع قبلی خود بازگشتند، قرار بود مرحله بعدی در قسمت شلمچه انجام شود اما ناموفق بود چون با توجه به محدود بودن منطقه عملیاتی ، عراقی ها آنجا را زیر آتش توپخانه خود قرار دادند بطوری که گلوله هایی که شلیک میشد گاهی دقیقا روی محل اثابت گلوله قبلی مینشست.

بنابراین مرحله دوم نیز در محور میانی (جنوب پاسگاه زید) و با همان یگانها و با تقویت دو تیپ دیگر در تاریخ 25 تیر ماه 1361 صورت گرفت، که چندان موفقیتآمیز نبود و تنها مقدار کم خسارت وارده به دشمن کم بود و شماری از آنان کشته و زخمی و اسیر شدند.

در مرحله سوم احتمال میرفت که دشمن با تجمع نیروهای زرهی و آرایش وسیع آنان قصد پاتک داشته باشد، لذا در تاریخ 30 تیر ماه 1361 از شرکت نیروهای زرهی خودی صرفنظر شد تا نیروهای پیاده بتوانند به انهدام تانکها و نفربرها بپردازند. بنابراین مرحله سوم عملیات از جنوب پاسگاه زید آغاز شد و نیروهای ایرانی بطور خیرهکنندهای به درهم شکستن و تصرف مواضع دشمن پرداختند . در این مرحله رزمندگان اسلام توانستند در زمینی به وسعت 180 کیلومتر مربع، نزدیک به 700 دستگاه تانک و نفربر را منهدم و 14 دستگاه تانک و نفربر دشمن را که 4 دستگاه آن از نوع پیشرفته «تی 72» بود را به غنیمت بگیرند.

مرحله چهارم عملیات در یکم مرداد ماه 1361 از محور جنوبی منطقه عملیاتی شلمچه شروع شد اما به دلیل هوشیاری و آمادگی عراقیها و استحکامات و مواضعی که تعبیه شده بود، از خط نخست دشمن ، راهی به روی رزمندگان اسلام باز نشد.

مرحله پنجم و پایانی که تلاش نهایی و اصلی این عملیات سیاسی ـ نظامی بود، در تاریخ 6 مرداد ماه 1361 از شمال پاسگاه زید در حد فاصل دژ مرزی عراق و خاکریزهای مثلثی آغاز شد. در شروع این مرحله، همه چیز طبق طرح فرماندهان ایرانی پیش میرفت و نیروهای ارتش و سپاه توانستند گذشته از پاکسازی و الحاق، خاکریزی مناسب و دو جداره در جناح شمالی بسازند.احداث خاکریز دوجداره ای به طول ده کیلومتر (که تا به حال در هیچ عملیاتی سابقه نداشت) و خاکریزهای مقطعی که نیاز عملیات بود از دستاوردهای این عملیات بود که با امکانات مهندسی بسیار ضعیف احداث می شدند. ولی از آنجا که دقت کافی در ساخت آن بکار نرفت، دشمن توانست 5 کیلومتر از این خاکریزهای دوجداره را صاف کند. در این مرحله 130 دستگاه تانک و نفربر منهدم و 11 دستگاه نیز به غنیمت گرفته شد و همچنین 800 تن از نیروهای دشمن کشته و زخمی شدند.

خسارات وارده به عراق

آمار کل تلفات و خسارات وارده به ارتش عراق در عملیات رمضان عبارت بود از :

1097 دستگاه تانک و نفربر منهدم شده، 50 تانک و نفربر به غنیمت نیروهای اسلام در آمد و 8715 تن از نیروهای بعثی عراقی نیز کشته و زخمی و اسیر شدند. محدوده پاسگاه زید عراق به وسعت 400 کیلومتر مربع تصرف و لشکر 9 زرهی عراق به طور کامل منهدم شد.

نتایج نامطلوب عملیات رمضان

ایران در این عملیات به اهداف از پیش تعیین شده دست نیافت . اما نشان داد که در دستیابی به حقوق خود مصمم است . با انجام این عملیات مسئولین جمهوری اسلامی هم متوجه شرایط جدیدی در جنگ شدند بر همین اساس باید استراتژی جدیدی تعیین می شد اما در این خصوص دو دیدگاه مختلف بروز کرد که عده ای کسب یک پیروزی بزرگ را برای پایان جنگ کافی می دانستند و عده ای به تلاش همه جانبه برای نیل به پیروزی معتقد بودند.

عملیات رمضان نشان داد که با تغییر زمین نبرد از ایران به عراق و نیز اتخاذ استراتژی دفاع مطلق از سوی عراق و همچنین لحاظ کردن شرایط سیاسی و ژئوپولتیک منطقه استمرار جنگ نیازمند شرایط و مولفه های جدیدی است که بدون آن نتیاج مطلوب از جنگ حاصل نخواهد شد که این مولفه ها عبارت اند از : ایجاد توان رزمی برتر، افزایش توانایی های مهندسی ، بازکردن فضای روابط سیاسی خارجی ، گسترش سازمان رزم بطور کلی و گسترش سازمان یگان های رزمی و تقویت نیروی هوایی و سیستم پدافند هوایی.

عوامل ناکامی عملیات رمضان

متخصصان و تحلیل گران نظامى ، قدرت زرهى برتر، تشکیل یگان هاى دفاع متحرک ، عدم ارزیابى صحیح از امکانات دشمن و تاخیر در شروع عملیات را از جمله عوامل این ناکامى ذکر کردند، همچنین با توجه به اینکه این عملیات توسط سپاه و ارتش به صورت مشترک انجام می شد علی رغم محاسنی که داشت بدلیل لزوم هماهنگی بین واحدهای مختلف موجب کندی کار می شد.  اما از نظر شهید صیاد شیرازى ضعف بنیه معنوى رزمندگان و غرور ناشى از پیروزى در عملیات بیت المقدس و نیز خود محورى ارتش و سپاه درعدم موفقیت در این عملیات را نباید از یاد برد.

شاید اگر عملیات رمضان با موفقیت در وصول به اهداف طرح ریزی شده به پایان می رسید می توانست سرنوشت جنگ را تعیین کند و ایران با تصرف بخش مهمی از خاک عراق ، رژیم بعث را به زانو در آورد و این همان هدفی بود که ابر قدرت ها منافع خود را در محقق نشدن آن می دیدند .

منابع :

1. کتاب تحلیلی برعملیات رمضان/ مولفین حسن جوانمرد، نصرت ا... معینوزیری

2. کتاب عبور از مرز: تعقیب متجاوز با عملیات رمضان ۱ تیر تا ۳۱ مرداد/ نویسنده علیرضا لطف الله زادگان

3. کتاب عملیات رمضان: ورود به خاک عراق برای تنبیه متجاوز/ تهیه کننده مدیریت بررسی های تاریخی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی