گروه حماسه و جهاد دفاع پرس: میزگردی با حضور سرهنگ «حسین فروتن‌نژاد» رئیس دایره پژوهش، آموزش و فناوری اطلاعات سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس وقت و مدیر اسبق کمیسیون‌های اسرا و مفقودین و «مجید شاه‌حسینی» عضو کمیسیون اسرا و مفقودین در دوران دفاع مقدس و کارشناس بخش اسرای ایرانی در سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس به مناسبت سالروز ورود آزادگان سرافراز جنگ تحمیلی در خبرگزاری دفاع مقدس برگزار شد.
در بخش نخست این گفت‌وگو سرهنگ «حسین فروتن نژاد» به بیان تعریفی از اسیر و آمار تبادل اسرای جنگی در دوران دفاع مقدس پرداخت. در بخش دوم این گفت‌وگو «مجید شاه حسینی» به نحوه تشکیل کمیسیون اداره اسرای جنگی و کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:
دفاع پرس: چه عواملی باعث تشکیل کمیسیون اداره اسرای جنگی شد؟
شاه حسینی: در اوایل شروع دفاع مقدس، تعدادی اسیر عراقی توسط رزمندگان اسلام به اسارت درآمدند و طبق آیین نامه نیروهای مسلح، نگهداری اسرا بر عهده ارتش جمهوری اسلامی ایران بود. با تداوم جنگ و افزایش شمار اسرای عراقی، به تشکیلات وسیع‌تر با شرایط بهتری نیاز بود. از همین رو 14 فروردین ماه 61 جلسه‌ای با حضور فرمانده معظم کل قوا حضرت امام خمینی (ره) و اعضای شورای عالی دفاع تشکیل شد و کمیسیون اداره اسرای جنگی با اعضای نمايندگان ارتش و سپاه پاسداران، جمعیت هلال احمر، وزارت امور خارجه، نخست وزیری و دفتر آیت‌الله حکیم به تصویب رسید.
از زمان شروع دفاع مقدس، پیگیری وضعیت اسرای ایرانی در عراق بر عهده جمعیت هلال احمر بود، با توجه به مراجعات بسیار خانواده‌ها و افزایش تعداد اسرا، با پیشنهاد جمعیت هلال‌احمر جلسه‌ای در 18 مهر ماه 62 در شورای عالی دفاع تشکیل شد و کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی با سرپرستی معاون وقت اداره کل امور بین‌الملل هلال‌احمر، آقای دکتر صدر و با اعضای نمايندگان هلال احمر، نخست وزیری، اداره یکم و دوم ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران ستاد تبلیغات جنگ وزارت اطلاعات، بنیاد شهید، سپاه پاسداران و وزارت امور خارجه به تصویب رسید. از آنجایی که این کمیسیون برای رسیدگی به وضعیت اسرا نیاز به پیگیری‌ها و سازماندهی‌های بیشتری داشت، در 9 مهر ماه 66 با استعفای دکتر صدر و با تصویب شورای عالی دفاع، دکتر آقامیری به عنوان سرپرست کمیسیون حمایت از اسرا و نمایندگی شورای عالی دفاع انتخاب می‌شود. از این تاریخ، کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی به طور مستقیم زیر نظر دبیر شورای عالی دفاع، شهید بزرگوار حاج آقا نظران فعالیت‌های خود را ادامه داد.
به این منظور که تصمیمات اتخاذ شده در خصوص اسرای عراقی ارتباط مستقیمی با وضعیت اسرای ایرانی داشت، برخی جلسات این دو کمیسیون مشترک برگزار می‌شد.
کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی به خصوص بعد از تبادل اسرا و تشکیل ستاد آزادگان مظلوم واقع شد. اینگونه برداشت شد که تمام امور اسرا از پیگیری وضعیت تا آزادی، بر عهده ستاد آزادگان بوده است. در حالی که این موضوع صحت ندارد.
ستاد آزادگان در مورخ 22 مرداد ماه 69 بر اساس قانون حمایت از آزادگان، مصوب 23 آذرماه 68 مجلس شورای اسلامی به سرپرستی «وکیلی» تشکیل و آغاز به کار کرد. وظیفه این ستاد، تحویل آزادگان بعد از ورود به میهن اسلامی بود و هیچ دخالتی در بحث آزادسازی اسرا نداشتند.
دفاع پرس: وظیفه کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین چه بود؟
شاه حسینی: سیاست‌گذاری، تعیین خط مشی، نظارت و پیگیری و تعیین وضعیت مفقودین و آزاد سازی اسرا و بازگرداندن پیکر مطهر اسرای شهید مظلوم و تعیین وضعیت پناهندگان و ابلاغ به اعضای کمیسیون، همچنین آماده سازی و یکسان سازی فهرست‌های اسرا و مفقودین با همکاری اعضای کمیسیون و مبادی ذیربط، و دیگر اینکه آماده سازی دستور مذاکرات و شرکت فعال در مذاکرات با نمايندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، مقامات عراقی و سازمان ملل متحد در تهران، بغداد، مرز خسروی – منذریه، ژنو و نیویورک بود.
در حال حاضر سردار باقرزاده رئیس کمیته جستجوی مفقودین امروز این روند مذاکرات را در خصوص تفحص پیکر مطهر مفقودین ادامه می‌دهد.
پس از انحلال شورای عالی دفاع در سال 68، کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی و کمیسیون اداره اسرای جنگی زیر نظر دفتر عمومی حفاظت اطلاعات فرمانده کل قوا قرار گرفت.
از سال 75 به لحاظ هماهنگی‌های بیشتر، کمیسیون اداره اسرای جنگی و کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی به مجموعه کمیسیون های اسرا و مفقودین تبدیل شد، که بخش ایرانی تا شهریور سال 1382 به عهده آقای اصغر عزیزی و از آن تاریخ تا اوایل سال 1392 که کمیسیون در زیر مجموعه سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس قرار گرفت به عهده اینجانب بود، هم چنین مدیریت کمیسیون و کارشناس بخش عراقی از تیر ماه 1384 به عهده جناب سرهنگ فروتن نژاد قرار گرفت.
دفاع پرس: چرا بعد از دو سال ساماندهی اسرای عراقی و ایرانی در دستور کار قرار گرفت؟
شاه حسینی: در ابتدای آغاز جنگ مسئولین و مردم گمان نمی‌کردند که جنگ طولانی شود. پس از دو سال با افزایش اسرای عراقی، کمیسیون اسرای جنگی ایجاد شد. در ابتدا پیگیری مسائل اسرا و مفقودین ایرانی نیز بر عهده هلال احمر بود. هلال احمر نیز نام مفقودین را به صلیب سرخ اعلام می‌کرد تا آن‌ها پیگیری وضعیت مفقودین را انجام دهند.
از سال 59 تا 61 نیروهای مسلح به ویژه ارتش مسئولیت نگهداری اسرا را به عهده داشت. از سال 62 با پیگیری خانواده‌های مفقودین و اسرا، کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی ایجاد شد.
«اصغر عزیزی» به عنوان مسئول کمیسیون اسرای ایرانی و خانم افراز در اداره جستجوی مفقودین هلال احمر، لقب پدر و مادر اسرا را کسب کردند.
دفاع پرس: نقش خانم افراز در هلال احمر چه بود؟
شاه حسینی: خانم افراز و همکاران فعالشان روزانه پاسخگوی تعداد زیادی از خانواده‌های اسرا و مفقودین بودند. خانواده‌ای که عزیزش سال 61 اسیر یا مفقود شده و نگران وضعیت وی بود، چطور می‌توانستیم بگوییم که از زمان آزادی وی خبر نداریم و تا سال 69 به طور قطعی نمی‌توانستیم به خانواده اسرا پاسخ دهیم. خانم افراز و همکارانش دلسوزانه پیگیر مسائل اسرا بودند و به خانواده‌ها دلداری می‌دادند.
دفاع پرس: هلال احمر چه نقشی در ارتباط با اسرا داشت؟
شاه حسینی: هلال احمر وظیفه رد و بدل نامه بین اسرا و خانواده ها و رساندن وسایل مورد نیاز اسرا از طریق صلیب سرخ را به عهده داشت و بنیاد شهید و امور ایثارگران وظیفه خدمات رسانی به خانواده اسرا و مفقودین و وزارت امور خارجه مسائل مربوط به پیگیری مذاکرات با مقامات عراقی و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ را برعهده داشت.
دفاع پرس: در دوران اسارت رزمندگان آیا از وضعیت آن‌ها در اردوگاه‌ها با خبر بودید؟
شاه حسینی: به جهت بحث‌های اطلاعاتی و امنیتی، از روش‌های مختلف خبرهایی همچون جابجایی اسرا در اردوگاه‌ها، معیشت و شکنجه به ما می‌رسید. در نامه‌های اسرا نیز اشاره‌ای به اوضاع می‌شد. برخی اسرا با رمز و کد اخباری را رد و بدل می‌کردند. مثلا می‌نوشتند نامه برسد به دست آقا روح الله. منظورشان امام (ره) بود. امام راحل دو نامه را به طور اختصاصی پاسخ دادند.
با رسیدن اخبار از عراق، دستوراتی در کمیسیون اتخاذ می‌شد. دو اسیر در فروردین 61 از اردوگاه موصل فرار کردند. پس از فرار این دو اسیر، پنج ماه اسرای در بند بعثی‌ها تحت فشار بودند. با حضور مرحوم ابوترابی در اردوگاه‌های بعثی بسیاری از مشکلات اسرا حل می‌شد.
دفاع پرس: آیا در دوران جنگ مسئولین ایرانی از اردوگاه‌های بعثی بازدید کردند؟
شاه حسینی: خیر. رژیم بعث اجازه بازدید از اردوگاه ها را نمی‌داد. نماینده عراقی در سازمان ملل اعلام می‌کرد که اسرای ما در ایران تحت فشار هستند. آن‌ها به شدت از بحث فرهنگی بر روی اسرایشان نگران بودند. بارها در طول مذاکرات به ما می‌گفتند که شما از اسرای ما یک «روحانی» درست کردید و به نوعی آن‌ها را شست و شوی مغزی دادید.
دفاع پرس: آیا نیروهای مردمی نیز جزو تبادلات محسوب می‌شد؟
شاه حسینی: اگر افراد غیرنظامی اسیر می‌شدند و به اردوگاه‌های نگهداری اسرا منتقل می‌شدند و مورد ثبت نام صلیب سرخ قرار می‌‌گرفت. از آنجایی که شماره اسارت دریافت می‌کردند، در تبادل محاسبه می‌شدند.
26 خرداد ماه 60 نخستین تبادل اسرا صورت گرفت. در این تبادل تعدادی از غیر نظامی‌ها به کشور بازگشتند. در تبادل پیکر اسرای شهید مظلوم، از آنجایی که به بعثی‌ها اعتماد نداشتیم با تیمی به همراه یک پزشک تک به تک پیکرها را بررسی کردیم. پس از بررسی متوجه شدیم که پیکر یک نفر از اسرای شهید متعلق به خانمی به نام «زهرا خیری» که حدود 90 ساله بود، است. در جنگ تحمیلی با کسانی طرف بودیم که حتی ذره‌ای بویی از انسانیت نبرده بودند.
برخی از غیر نظامی‌هایی که در آغاز جنگ تحمیلی به عراق برده شده بودند و در اردوگاه های مخصوص زندگی می کردند، پس از آزادسازی اسرا به ایران بازگشتند. این افراد جزو اسرا محسوب نمی‌شدند.
ادامه دارد...
