به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر دفاع پرس، محل اجرای تعزیه‌ها یکی از محافلی است که با استقبال خوبی در ایام محرم روبه‌رو می‌شوند؛ لذا همراه شدیم با «علی دانش‌پژوه» یکی از تعزیه‌خوانان و پژوهشگران حوزه تعزیه که به قول خودش از کودکی در این عرصه فعالیت می‌کند و در سال‌های اخیر سعی کرده برای حفظ اصالت تعزیه دست به قلم شود.
دانش‌پژوه در گفت‌وگو با خبرنگار دفاع پرس، اظهار داشت که مجموعه کاملی از نسخه‌های تعزیه را جمع‌آوری کرده و با ورود هرگونه هجویات و اشعار بی‌ارتباط به تعزیه مخالف است. درطول گفت‌وگو، یکی از دغدغه‌هایش ورود موسیقی‌های غیرمتعارف به تعزیه و خطر استحاله این هنر سنتی است. تعزیه را دوست دارد به شرطی که در چهارچوب و طبق اصالتش باشد و می‌گوید در تعزیه به تئوری تنوع و نوآوری که بر اساس دور شدن از اصالت باشد، اعتقاد ندارد. معتقد است باید میراث‌دار کسانی بود که در روزگاران پیشین برای این هنر آئینی زحمت کشیدند.
با او به گفت‌وگو نشستیم، هرچند بعد از گفت‌وگو، بخشی از حرف‌هایش را نخواست رسانه‌ای شود؛ چراکه معتقد است مشکلات خانواده تعزیه باید در درون این خانواده حل شود.
دفاع پرس: لطفا تعزیه را به صورت کلی تعریف کنید.
واژه تعزیه در اصل به معنای توصیه به صبر کردن، تسلی دادن بازماندگانِ درگذشتگان و در برخی مناطق ایران مثلاً در خراسان به معنای «مجلس ترحیم» است. در اصطلاح، تعزیه یا شبیه‌خوانی نمایشی است که به بازسازی وقایع تاریخی به‌خصوص واقعه کربلا می‌پردازد، محور اصلی تمام تعزیه‌ها با هر موضوعی، اتفاقاتی است که در عاشورای سال 61 به وقوع پیوست.
دفاع پرس: درباره پیشینه و تاریخچه تعزیه بفرمائید که اولین تعزیه‌ها در چه دوره‌ای شکل گرفت.
عده‌ای از پژوهشگران و تاریخ‌نگاران، پیشنیه این هنر آئینی را آیین‌های باستانی مثل مصائب میترا و سوگ سیاوش ربط دادند و برخی دیگر پدید آمدن تعزیه را برگرفته از عناصر و افسانه‌های تاریخی در فرهنگ هند، اروپا، بین‌النهرین و یا مصر می‌دانند.
از برپایی تعزیه به شکل و فرم امروزی تا پیش از صفویه سند تاریخی نداریم، هرچند باید به این نکته توجه داشت که تعزیه به معنای نمایشی که امروزه شاهدش هستیم، یک شبه و به امر و دستور یک نفر به وجود نیامده، بلکه به تدریج و با توجه به فرهنگ خاص مناطق ایران شکل گرفته است.
ابتدا عزاداری‌ها به این شکل بوده که دسته‌های عزاداری در مسیری که حرکت می‌کردند به سینه‌زنی و کوبیدن طبل و سنج و حمل نمادها و نشانه‌هایی که بی‌شباهت به نمادهای عاشورا و واقعه کربلا نبود، می‌پرداختند و در همین مسیر نوحه‌ها و اشعار سوزناکی خوانده می‌شد که ماجرای کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش را برای مردم تداعی می‌کرد.
به مرور زمان نوحه‌های دسته جمعی کم شد و واقعه‌خوان‌ها به نقل واقعه عاشورا برای تماشاگران می‌پرداختند و به مرور شبیه شهدای کربلا هم برای نمایش و نزدیک به واقعیت شدن مورد استفاده قرار گرفت و مردم با دیدن صحنه‌های بازسازی شده و شنیدن نقالی‌ها متاثر می‌شدند. بعدها آمدند و گفت‌وگوهایی بین شبیه‌خوان‌ها ایجاد کردند و به این ترتیب نقش‌ها در دل عزاداری‌ها شکل گرفت.
دفاع پرس: بازخورد اجرای تعزیه چطور بود؟
تاورنیه (جهانگرد فرانسوی است) یکی از مراحل تحول تعزیه را در یادداشت‌هایش چنین نشان داده است که در محرم 1046 خورشیدی در حضور شاه صفوی دوم در اصفهان شاهد مراسمی بوده است که پنج ساعت پیش از ظهر آغاز شده و تا ظهر ادامه داشته است. گفته او با مدرکی در شبیه‌سازی تمام می‌شود، در بعضی از این عماری‌ها طفل‌هایی شبیه نعش خوابیده بودند و آن‌هایی که دور عماری را احاطه کرده بودند گریه و نوحه و زاری می‌کردند. این طفلان شبیه 2 طفل امام حسین (ع) هستند که بعد از شهادت امام، خلیفه بغداد آنها را گرفت و به قتل رساند.
دفاع پرس: به تاسیس تعزیه در دوران صفویه اشاره کردید، در دوره‌های بعدی چقدر به این هنر بها داده شد؟
با به رسمیت شناختن مذهب تشیع در ایران، برنامه‌های مذهبی به‌خصوص در ایام محرم در ایران رونق و طبیعتاً تعزیه هم در این دوره بود که مورد توجه قرار گرفت، اما آنچه که تاریخ برای ما نقل کرده، دوران اوج تعزیه در زمان ناصرالدین شاه بود، ناصرالدین شاه به هنر خیلی علاقه داشت و شیفته تعزیه شده بود، به همین دلیل دستور داد تکیه دولت ساخته شود. همه تعزیه خوان‌های قدیمی متفق‌القولند که ساخت تکیه دولت تاثیر زیادی در ترویج تعزیه داشت. تعزیه‌خوان‌ها چون در مقابل شاه تعزیه می‌خواندند نیاز به هماهنگی بیشتری داشتند برای همین نقشی در تعزیه ایجاد شد به نام «معین البکاء» که وظیفه کارگردانی و هماهنگی تعزیه برعهده او بود.
حتی نقل شده که مجالس تعزیه زنانه هم برپا می‌شد، مجلس تعزیه بی‌بی شهربانو یکی از این مجالس است که در دوره قاجار در مجالس زنانه برگزار می‌شد و همه حاضرین و تعزیه خوان‌ها زن بودند.
دفاع پرس: با این اوصاف، می‌شود گفت ناصرالدین شاه کمک بزرگی به رشد تعزیه کرده؟
خیر، نباید گفت که رشد تعزیه مدیون ناصرالدین شاه بوده؛ چراکه شاه به هنر صرفاً از منظر سرگرمی نگاه می‌کرد، و از سویی بها دادن به تعزیه برای عوام‌فریبی و نمایش دینداری شاه بود نه چیز دیگری. وقتی زندگی‌نامه بزرگان تعزیه را می‌خوانیم، می‌بینیم که رشد و شکوفایی تعزیه مدیون تعزیه گردان‌هایی است که دلسوزانه برای این هنر زحمت کشیدند و آن را ارتقاء دادند. «خواجه حسینعلی خان»، «میرزا محمد تقی» تعزیه‌گردان و فرزندش «میرزا باقر» ملقب به «معین البکا» از بزرگان آن دوره تعزیه بودند که برای ارتقاء آن خیلی زحمت کشیدند.
دفاع پرس: چه شد که در دوره پهلوی، تعزیه جایگاه خودش را از دست داد؟
با روی کارآمدن پهلوی اول، به‌خصوص در دومین دهه سلطنتش، تعزیه کمرنگ شد. به دستور شاه، سوگواری محرم محدود و ممنوع شد. تعزیه که نمایش پیروزی مظلوم بر ظالم بود و ترویج آموزه ظلم‌ستیزی، به مذاق حکومت وقت خوش نیامد، به همین دلیل حکم توقف اجرای تعزیه صادر شد. هر چند در روستاها اجرای تعزیه ادامه داشت ولی در شهرهای بزرگ مثل تهران، تکایا و حسینیه‌هایی که برای تعزیه بنا شده بود تعطیل شد. در دوره پهلوی دوم، چند مجلس تعزیه روی صحنه نمایش تئاتر اجرا شد و در سال 1355 مجمع بین‌المللی تعزیه در شیراز برگزار شد که در آن مراسم، مجالس تعزیه اجرا شد.
دفاع پرس: متن تعزیه یا نسخه‌ها را چه کسانی و برچه اصولی جمع آوری کردند؟
علی‌الظاهر، مهم‌ترین منبع نسخ تعزیه کتاب روضه‌الشهدا است، واعظ سبزواری این کتاب را به نثر نوشته و مطالب برخی از نسخه‌های تعزیه به آن شباهت دارد.
تعزیه‌نویس‌ها، برای تمام مناسبت‌های سال موضوع و مجلس ویژه‌ای نوشتند، حتی در روستاها و شهرها، برای امامزاده‌های محل هم، مجالس تعزیه نوشته شده مثل مجلس امامزاده داود (ع).
دفاع پرس: موسیقی در تعزیه چه جایگاهی دارد؟
موسیقی در تعزیه نقش مهمی را ایفا می‌کند. مقام‌ها و گوشه‌های موسیقی اصیل ایرانی لازمه کار تعزیه‌خوان‌هاست، و به تائید اساتید موسیقی ایرانی، تعزیه عامل حفظ گوشه‌ها و ردیف‌های موسیقی ایرانی است، در تعزیه، متناسب با فضای هر مجلس گوشه‌ها و دستگاه‌های متفاوتی خوانده می‌شود، حتی ارتباط تعزیه و موسیقی محدود به آواز نبوده، بلکه سازها هم در تعزیه جایگاه خاصی دارند، شیپور، طبل، دهل، قره نی، نی و ... از سایزهای رایج در تعزیه است که هرکدام نقش و تعریفی در تعزیه دارند.
دفاع پرس: با این اوصاف، تعزیه را می‌توان به مثابه یک سیستم تعریف کرد؟
بله تعزیه شبیه سیستم است که همه اجزاء آن با هم در ارتباط هستند و برای یک هدف کار می‌کنند. تعزیه اصول و قواعد خودش را دارد، حتی در انتخاب و پوشیدن لباس هم باید تابع قواعد بود، برای رنگ‌ها در تعزیه قانون نانوشته‌ای وضع شده که باید رعایت شود، متاسفانه در دهه اخیر خیلی از عزیزانی که وارد این عرصه شده‌اند به این موارد توجهی ندارند، برای مثال، شخصیت شبیه حضرت عباس (ع) باید لباس سبز بپوشد ولی متاسفانه برای تنوع لباس سفید می‌پوشند.
دفاع پرس: آینده تعزیه را چطور می‌بینید؟
بنده به عنوان کوچکترین عضو جامعه بزرگ تعزیه، برای آینده تعزیه نگرانم، تعزیه متولی و دلسوز ندارد، هیچ حمایتی از تعزیه نشده و حتی دانشگاهی هم که به اسم تعزیه تشکیل شد، خروجی ندارد. انجمن تعزیه روی تعزیه‌هایی که اجرا می‌شود هیچ نظارتی ندارد، چرا و به چه قیمتی هر شعری را وارد تعزیه می‌کنند؟ بدون اینکه به تبعات آن فکر کنند، تعزیه نیاز به آسیب‌شناسی دارد و از همه دلسوزان این هنر آئینی خواهش می‌کنم به داد تعزیه برسند.
انتهای پیام/ 151
