به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر دفاع‌پرس، هنر نمایش از بدو پیدایش خود بر اصل روایت‌گری استوار بوده و اگر این عنصر مهم از نمایش گرفته شود، چیزی از این هنر باقی نمی‌ماند. در هر نمایش هر چقدر درام‌نویس با قدرت بیشتری ظاهر شود، طبعاً ماحصل کار بهتر دیده می‌شود. ادبیات نمایشی ایران نیز مانند ادبیات داستانی عمر طولانی‌ای ندارد.
اگر در اروپا قدمت درام نویسی به قرون پیش از میلاد برمی‌گردد این پیشینه در ایران به زحمت به صد سال می‌رسد. هر چند در تاریخ ایران گونه‌های اجرایی مثل «سوگ ایرج» و «سوگ سیاوش» را داشتیم، اما نمایشنامه کلاسیک را تا قبل از قرن چهاردهم تجربه نکرده بودیم. به طور مشخص نمایشنامه نویسی در ایران با نگارش «بلبل سرگشته» نوشته «علی نصیریان» در سال 1339 آغاز شد و تا امروز سالهای پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است.
بعد از انقلاب و با تحول بنیادین در فرهنگ کشور، در حوزه نمایشنامه نویسی با وجود تغییر در مضامین و موضوعات در فرم و تکنیک اتفاق قابل توجهی نیفتاد. به مناسبت ایام دفاع مقدس گفت‌وگوهایی با نمایشنامه نویسان فعال در موضوع دفاع مقدس انجام شده تا وضعیت نمایشنامه نویسی دفاع مقدس مورد ارزیابی قرار گیرد.
قسمت اول این مجموعه، مصاحبه با «ایرج افشاری اصل» انجام شده که در ادامه می‌خوانید.
«ایرج افشاری اصل» فعالیت هنری خود را در دهه ۷۰ آغاز کرد و تا کنون آثار متعددی در ژانر دفاع مقدس تولید کرده است. حضور افشاری اصل در شورای انتشارات «هنر دفاع» که وظیفه مهم آن انتشار نمایشنامه است باعث شده تا بر جریان نمایشنامه نویسی دفاع مقدس اشراف داشته باشد.
از «تئاتر سنگر» تا امروز
دفاع‌پرس: اولین فعالیت‌های هنرمندان تئاتر در حوزه دفاع مقدس به چه زمانی برمی‌گردد؟
همزمان با شروع جنگ تحمیلی در سال 1359 سه جریان تئاتری را شاهد بودیم در واقع چندین گروه تئاتری در کنار هم مشغول تولید نمایش با مضامین دفاع مقدس شدند. اولین جریان، گروهی از هنرمندان مطرح و حرفه‌ای بودند که به صورت خودجوش اقدام به تولید تئاترهایی با موضوع دفاع مقدس کردند. این گروه ها بیشتر در پشت جبهه اغلب آثار صحنه‌ای اجرا می‌کردند. اولین نمایشی هم که به صورت حرفه ای روی صحنه رفت یک کار گروهی بود که کارگردان مشخصی هم نداشت. خیلی از هنرمندان حرفه ای و به نام آن زمان دست به دست هم دادند و نمایشی به نام «ننه خزیره» را روی صحنه بردند. این اثر کار موفقی در حوزه تئاتر دفاع مقدس بود و چندین بار هم از تلویزیون پخش شد.
جریان دیگری که در آن سال ها شروع شد، «تئاتر سنگر» بود. تعدادی از هنرمندانی که خیلی هم حرفه‌ای نبودند در ساعاتی که مردم هنگام حمله‌های هوایی به پناهگاه‌ها می‌رفتند، به منظور ایجاد روحیه برای آنها نمایش‌هایی اجرا می‌کردند. جریان سوم دیگر هنرمندانی بودند که در پشت جبهه جمع می شدند و نمایش‌هایی تمرین می‌کردند و بعد آن نمایش‌ها را در خط مقدم جبهه و برای رزمندگان اجرا می کردند. خیلی از هنرمندان در آن سال‌ها، این تجربه و سابقه را دارند، هنرمندانی مثل «محمود فرهنگ»، «امیر آتشانی»، «آتش تقی پور» و ... جزء این هنرمندان هستند.
دفاع‌پرس: آیا از همان ابتدا یک نگاه جدی به مقوله نمایشنامه نویسی وجود داشت؟
اغلب نمایش‌هایی که در آن سال ها به خصوص در جبهه ها اجرا می‌شد بداهه بود و نمایشنامه مشخصی نداشت. موضوع و مضامین آن ها نیز کمدی و طنز بود. در خاطرم هست که یکی از نمایش‌هایی که در آن سال‌ها و در بسیاری از شهرها و مناطق جنگی کار شد، نمایشی بود به نام «سرنوشت صدام»، در این نمایش سعی می شد شخصیت صدام به سخره گرفته شود و چهره ای کاریکاتور وار از صدام ارائه می داد و به نحوی آینده صدام را پیش بینی می‌کرد. البته باید این را در نظر داشته باشیم که فضای آن سال ها نوع خاصی از تئاتر را می‌طلبید.
اگر بخواهیم سه دوره برای تئاتر دفاع مقدس در نظر بگیریم باید گفت دوره اول مربوط به آثاری است که بیشتر تهییجی و ترغیبی بودند تا مردم را به ادامه دفاع تشویق کنند. بعدها که با جنگ تحمیلی فاصله پیدا می کنیم مضامین تهییجی نمایش‌ها آرام آرام تبدیل می شود به بازگویی نوستالژی های جبهه و جنگ که دوره دوم تئاتر دفاع مقدس محسوب می‌شود. در روزگار ما رویکرد هنرمندان به تحلیل و نقد سالهای جنگ تحمیلی تغییر پیدا کرده است. نمایشنامه نویسی دفاع مقدس هم به مرور زمان شکل امروزی خود را پیدا کرده، در واقع یک مسیر تاریخی را طی شده تا به این مرحله رسیده است.
دفاع‌پرس: آیا با این مساله که یکی از راه‌کارهای رشد نمایشنامه نویسی انتشار نمایشنامه است موافقید؟
قطعاً انتشار مداوم نمایشنامه می‌تواند تاثیر عمیقی بر رشد نمایشنامه‌نویسی به خصوص در حوزه دفاع مقدس بگذارد. نمایشنامه در واقع نقشه راه یک اثر نمایش است و هر چقدر که این نقشه راه کامل و جامع باشد نتیجه کار از استاندارد بالایی برخوردار خواهد بود. مخاطب نیز با آن ارتباط بیشتری برقرار خواهد کرد. از همان سال های ابتدایی جنگ تحمیلی و اجرای نمایش های دفاع مقدس اقدامات قابل تاملی در حوزه انتشار نمایشنامه دفاع مقدس انجام شد. در بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس در دهه ۶۰ فراخوانی تنظیم و یک مسابقه نمایشنامه نویسی برگزار شد. نمایشنامه نویسان بزرگی هم برای این مسابقه آثار خود را ارسال کردند. این رویداد فرهنگی تداوم داشت و مجموعه‌ای نمایشنامه‌هایی به نام «تئاتر مقاومت» منتشر شد. شش جلد از این مجموعه که شامل ۳۰ نمایشنامه بود، انتشار یافت. بعد از آن شش جلد یک دوره ۱۲ جلدی، یک دوره ۱۳ جلدی، یک دوره ۲۵ جلدی و سال گذشته هم یک دوره ۳۰ جلدی منتشر شد. این روند امسال نیز با ۳۰ عنوان نمایشنامه ادامه پیدا کرد.
در کنار ما حوزه هنری با انتشار مجموعه نمایشنامه هایی با عنوان بچه‌های مسجد متتشر می‌کرد. روایت فتح، نشر چشمه، کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان، نشر افراز، و ... از دیگر مراکزی بودند که نمایشنامه دفاع مقدسی منتشر می‌کردند. اما به لحاظ آماری بیشترین حجم آثار تولید شده متعلق به بنیاد حفظ آثار است.
دفاع‌پرس: انتشارات هنر دفاع اقدام قابل تحسینی در حوزه نشر نمایشنامه نویسی دارد. آیا شاهد تاثیر آن بر رشد نمایشنامه نویسی هستید. بخصوص در بحث اجرا چه تاثیری داشته است؟
هدف اصلی انتشار نمایشنامه دفاع مقدسی در بنیاد حفظ آثار رشد و ارتقای نمایشنامه و در ادامه بالا رفتن سطح استانداردهای اجراست. ما نمایشنامه های هنر دفاع را به سراسر کشور ارسال می‌کنیم و اغلب این آثار هم در شهرستان ها و مراکز استان‌ها اجرا می شوند. یکی از آخرین نمایشنامه هایی که در حال حاضر در شهرری اجرا می‌شود «نام‌های شرجی» نوشته «شهرام کرمی» است.
نگاه ما در خصوص انتشار نمایشنامه نگاه آرشیوی نبوده و سعی ما این است که این نمایشنامه ها روی صحنه دیده شوند. اغلب نمایشنامه های هنر دفاع نیز در سطح کشور، اجرا شده، و برخی از این نمایشنامه ها در جشنواره های منطقه ای و استانی حائز رتبه شده‌اند. به عنوان نمونه نمایشنامه «باد می‌نویسد» نوشته «آرش عباسی» در اغلب استان های کشور اجرا شده است. همچنین نمایشنامه «مسیحا» نوشته «سجاد افشاریان» در بسیاری از جشنواره‌های داخلی حضور موفقی داشت. همین طور از نمایشنامه «خط سرخ» نوشته «حمیدرضا نعیمی» در بخش نویسندگی تقدیر شد. در یک نگاه کلی و جدای از آثاری که انتشارات «هنر دفاع» منتشر می‌کند، وضعیت نمایشنامه نویسی دفاع مقدس امیدبخش است و آینده روشنی دارد.
دلیل آن هم این است که آن حمایت هایی که قبلا از تئاتر دفاع مقدس می‌شد برداشته شده و هنرمندان به صورت خود جوش وارد عرصه دفاع مقدس می‌شوند. گاهی حمایت‌های مالی از تئاتر دفاع مقدس نه تنها به این هنر کمکی نمی‌کند بلکه مانع هم ایجاد می‌کند. هنرمندی که از کمک‌های مالی بهره گرفته شاید دغدغه فروش بلیط نداشته باشد، اما اگر خود هنرمند با سعی و تلاش خود یک اثر را روی صحنه ببرد. همه همت خود را به کار می‌گیرد تا اثرش دیده شود. متاسفانه برخی تئاتر دفاع مقدس را سکوی پرتاب خود می‌بینند و بعد از اجرای یکی دو اثر دفاع مقدسی که با حمایت تولید شده عملا به این حوزه برنمی‌گردند. به همین دلیل است که می گویم تئاتر حمایتی نمی‌تواند سبب رشد تئاتر دفاع مقدس شود.
دفاع‌پرس: با توجه به اینکه در حوزه تاریخ شفاهی کتاب‌های متعددی منتشر شده چرا کمتر شاهد آن هستیم که درام نویسان برای اقتباس سراغ این کتاب‌ها بروند؟
البته نمایشنامه نویسان فعال این حوزه همواره به مستند بودن نمایشنامه‌های خود اهمیت می‌دهند. اغلب آثاری هم که این دوستان روی صحنه می‌برند برگرفته از یک واقعیت است. اما به دلیل اقتضائات درام نویسی آن را تغییر می‌دهند. روشن است که تاریخ شفاهی وقتی تبدیل به یک اثر دراماتیک می‌شود تغییرات بسیاری می‌کند. ممکن است تاریخ شفاهی دفاع مقدس در قالب کتاب و هنگامی که مطالعه می‌شوند جذابیت زیادی داشته باشند و خوانندگان زیادی را هم به خود جلب کنند، اما اگر همین اثر بدون کم و کاست روی صحنه برود مخاطبی نخواهد داشت.
این را هم باید توجه داشت که نمایشنامه نویسی عرصه سخت و طاقت فرسایی است، نویسندگان بزرگی بودند که در ادبیات داستانی موفق بودند اما در حوزه نمایشنامه نویسی توفیقی کسب نکردند. از طرفی آورده مالی هم برای نویسنده ندارد. خواننده نمایشنامه هم فراوان نیستند. جز علاقه‌مندان به هنر نمایش بسیار کم پیش می‌آید که یک خواننده معمولی سراغ مطالعه نمایشنامه به عنوان یک اثر ادبی برود.
دلیل دیگری که باید به آن توجه داشت این است که خانواده شهدا و حتی بسیاری از ارگان‌ها حساسیت زیادی نسبت به این گونه آثار دارند. اگر یک جمله در آن نمایش گفته شود که در اسناد تاریخی وجود نداشته باشد جلوی آن را می‌گیرند. حتی اگر تحریفی هم صورت نگرفته باشد، در مقابل آن جبهه می‌گیرند. حتی ممکن است جلوی اجرای نمایش هم گرفته شود. خانواده شهید و برخی کارشناسانی که باید اجازه اجرای نمایش مورد نظر را بدهند ابدا به ظرفیت‌ها و اصول نمایشنامه نویسی اهمیتی نمی‌دهند، برای آنها روایت نعل به نعل تاربخ اهمیت دارد. وقتی نویسنده از تکنیک های نمایشنامه نویسی استفاده می‌کند این امر به عبور از خط قرمزها تلقی می شود و در نتیجه نمایش مورد نظر یا اجرا نمی شود یا اگر اجرا شود استاندارد های لازم را ندارد.
دفاع‌پرس: اگر بخواهید به طور اجمال به آسیب‌های نمایشنامه نویسی دفاع مقدس اشاره کنید کدام موارد اهمیت بیشتری دارد؟
به موارد بسیاری می توان اشاره کرد. اولین نکته ای که به ذهن می رسد اهمیت ندادن به متن نمایش است. قطعا اگر متن چاپ شود و این جریان تناوب داشته باشد، کمک شایانی به تئاتر دفاع مقدس می‌تواند بکند. یک بخشی از این آسیب‌ها این است که یک سری مضامین کمتر کار شده است. موضوعات نمایشنامه ها متنوع نیستند. مثلا کمتر به نمایش‌های طنز و کودک و نوجوان توجه شده است.
از دیگر مواردی که باید به آن اشاره کرد این است که از حرفه‌ای های نمایشنامه نویسی کمتر استفاده شده است. مهمترین آسیبی که نمایشنامه نویسی دفاع مقدس را تهدید می کند این که هدف‌گذاری‌های مشخصی نداریم. اگر دورنمای ما در بحث تئاتر دفاع مقدس مشخص باشد بهتر می‌توانیم حرکت کنیم. در نهایت استمرار نداشتن در اجرای برنامه‌های تدوین شده در حوزه تئاتر دفاع مقدس باعث شده به آن چیزی که باید نرسیم.
انتهای پیام/161
