به گزارش گروه سایر رسانه‌های دفاع‌پرس به نقل از «روزنامه جوان»، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به عنوان اصلی‌ترین متولی انتشار اسناد نقش مهمی در بازگویی و شفاف‌سازی تاریخ جنگ تحمیلی دارد. این مرکز در چند سال اخیر با افزایش فعالیت‌هایش آثار و پژوهش‌های زیادی را منتشر کرده که کمک زیادی به پژوهشگران و علاقه‌مندان دفاع مقدس می‌کند. به مناسبت هفته دفاع مقدس در دفتر رئیس این مرکز حضور یافتیم و گپ‌و‌گفتی با سردار «علی‌محمد نائینی» پیرامون فعالیت‌های مرکز اسناد انجام دادیم. سردار نائینی معتقد است در زمینه دفاع مقدس هرچقدر کار انجام شود، کم است و باید با کار جهادی بسیاری از گنج‌های این دوران باشکوه را بازگو کرد. در ادامه مشروح گفت‌وگوی ما با رئیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس را می‌خوانید.
چند سالی است که برخی از رسانه‌های بیگانه نظیر بی‌بی‌سی با پخش مستند‌هایی ادعا می‌کنند که نگاهی نو به جریان جنگ تحمیلی دارند و از این حیث ذهن نسل جوان را درگیر پدیده‌ای به نام «ناگفته‌های جنگ» می‌کنند. اساساً شما قائل به مقوله «ناگفته‌های جنگ» هستید؟
من هم معتقدم جنگ ناگفته‌های زیادی دارد که هنوز گفته نشده است. ولی این ناگفته‌ها نباید با رویکرد رسانه‌های معارض انقلاب گفته شود. از نگاه مقام معظم رهبری جنگ اگر سه قرن هم روایت شود باز هم جا برای روایت دارد. یا ایشان جای دیگر فرموده‌اند اگر یک فهرستی از حوادث دفاع مقدس تهیه کنید هزاران هزار حادثه فهرست خواهد شد و کاری که الان انجام شده یک هزارم آن حوادث هم نمی‌شود. اگر منظور از ناگفته‌های جنگ چیزی است که با بهره‌برداری سیاسی مطرح می‌شود و منظور این است که اسرار خاصی وجود دارد که بیان این اسرار روایت موجود جنگ را زیر سؤال می‌برد قطعاً چنین چیزی وجود ندارد. به تعبیر رهبر ما جنگمان هر روزش یک یوم‌الله بود و معارف بی‌نظیری داشت. هرچه از جنگ بگوییم کم گفته‌ایم. ناگفته‌های جنگ فراوان است و افراد ذی‌صلاح که رزمندگان و فرماندهان هستند باید بیانش کنند نه کسانی که در جبهه معارض انقلاب قرار دارند یا دنبال اغراض سیاسی هستند. جنگ ثروت اصلی انقلاب اسلامی است و نرم‌افزار اصلی تحقق یک جامعه اسلامی و انقلابی به شمار می‌رود. کسانی که در جنگ بودند باید ناگفته‌های جنگ را روایت کنند. ما هنوز نتوانسته‌ایم خیلی از حماسه‌هایی که در دفاع مقدس خلق شده را روایت کنیم. ناگفته‌های جنگ به این معناست که آنچه تا الان روایت شده وقتی ۱۰۰ برابر شد تازه آن زمان خیلی چیز‌ها از جنگ را گفته‌ایم. هزاران جلوه حماسی و حوادث مختلف از جنگ در ابعاد گوناگون موجود است که تاکنون به آن پرداخته نشده است.
این ناگفته‌ها چه زمانی به طور کامل بیان می‌شوند؟
ما در این زمینه غفلت و کم‌کاری داشته‌ایم؛ منتها باید در نظر گرفت که یک حادثه عظیمی در طول هشت سال اتفاق افتاده است. هر روزش می‌تواند روایت‌های قابل توجهی داشته باشد. مرکز اسناد دفاع مقدس روایت جنگ را به چند بخش تقسیم می‌کند. یک روایت جلوه‌های حماسی، عاطفی، معنوی جنگ است که هرچه گفته شود پایان ندارد. مثل حادثه کربلا که در طول تاریخ مرتب گفته می‌شود و انسان‌ها را به تعالی می‌رساند. تمام ظرفیت‌ها باید به میدان بیایند و این جنبه‌ها را بیان و به جامعه منتقل کنند. کار دوم تحقیق و پژوهش در حوزه جنگ است. تحقیق و پژوهش به‌خصوص اگر بخواهد مبتنی بر اسناد منحصربه‌فرد دفاع مقدس باشد به زمان و محقق توانمند و باتجربه نیاز دارد. الان ۳۰ تا ۴۰ درصد اسنادی که در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس داریم گویا شده و قابل بهره‌برداری است و توانسته‌ایم ۳۵۰ اثر پژوهشی و اسنادی منتشر کنیم. حدود ۸۰۰ اثر پژوهشی تعریف کرده‌ایم که تا چند سال آینده منتشر می‌شود و با انتشار این آثار حوادث اصلی جنگ مثل عملیات اصلی جنگ گفته می‌شود. ما در حوزه جمع‌آوری اسناد از زمان جنگ یک کار بسیار منحصربه‌فردی را انجام دادیم که ناشی از یک نگاه راهبردی و خلاقانه در دوران دفاع مقدس است. حدود ۳۰۰ راوی کنار فرماندهان بودند و به ضبط حوادث و رویداد‌های زمان جنگ می‌پرداختند. این کار بی‌نظیر در خیلی از جنگ‌ها اصلاً اتفاق نیفتاده است. در متن جنگ و در کنار فرماندهان علاوه بر خبرنگارانی که در جنگ حضور داشتند راویانی کنار فرماندهان بودند که جلسات طرح‌ریزی و هدایت عملیات را ضبط می‌کردند و گزارشی از مشاهداتشان را می‌نوشتند. با پایان عملیات نیز یک گزارش از عملیات نوشته می‌شد. نهایتاً تمام اسناد مورد نیاز برای گزارش را جمع‌آوری می‌کردند و اگر نیازی به توضیحات و مستند کردن بود با فرماندهان گفتگو‌های تکمیلی را انجام می‌دادند. حاصل این کار‌ها امروز ۴۰ هزار ساعت نوار صوتی شده، ۱۲۰۰ دفترچه راویان جنگ، حدود ۸۰۰ مجلد گزارش عملیات‌ها، ۱۰، ۱۲ گونه سند دیگر را در مرکز داریم که یک گنجینه بی‌نظیر است. هیچ مرکز اسنادی و تحقیقاتی در کشور این مجموعه را در اختیار ندارد. این اسناد ساماندهی شده است. به‌تدریج همزمان با تکمیل اسناد تلاش برای گویا کردن اسناد شده است. گویاسازی به این معنی که ۴۰ هزار ساعت نوار پیاده، تایپ، مقابله صوتی و چک و کنترل شده است. ما یک مرکز تحقیقاتی هستیم که تحقیقات پایه‌ای دفاع مقدس را انجام می‌دهیم. تحقیقات ما پایه‌ای برای نویسنده، هنرمند، محقق و دانشجو است. علاوه بر این کاری که انجام دادیم بخش قابل توجهی از اسناد را به عنوان کتب سندی منتشر کرده‌ایم. کتاب‌هایی مثل روزشمار جنگ ایران و عراق که در ۷۰ جلد پیش‌بینی شده و تا الان ۴۰ جلد منتشر شده است. کتاب‌های نبردی داریم که ۵۷ کتاب نبردی پیش‌بینی شده است. همچنین اطلس‌های جنگ، شناسنامه یگان‌ها و کتاب‌های تجزیه و تحلیل را داریم و حدود ۸۰۰ پروژه تحقیقاتی پیش‌بینی شده است. الان تقریباً مرکز اسناد را با ۱۰۰ نفر نیرو و ۲۰۰ پژوهشگر و محقق در این حوزه‌ها اداره می‌کنیم.
برگردیم به سؤال اولمان و پاسخی که شما دادید؛ از حرفهای شما این‌طور برمی‌آید که شما جنس ناگفته‌های جنگ را بیشتر حماسی و معارفی می‌دانید؟
عملیات ناگفته خاصی ندارد و اسنادش موجود است. منتها بخشی از جنگ هنوز پژوهش‌هایش به تألیف و کتاب نرسیده است. ما خلأ اسنادی از این جهت نداریم و جایی هم که خلأ اسنادی باشد در حضور فرماندهان با تاریخ شفاهی تکمیل می‌شود. گاهی کسی با اغراض سیاسی دنبال این است که روایت خودش را از جنگ منتقل کند و با توجه به روایت خودش، اسناد را طوری کنار هم می‌چیند تا به یک نتیجه‌گیری شخصی برسد. مثلاً یک نویسنده دفاع مقدس که الان گرایش‌های سیاسی خاص دارد، در تحلیلش به یک نتیجه گیری شخصی می‌رسد و همین را هم می‌خواهد به جامعه القا کند. چنین شخصی از یک مقطع تاریخی جنگ با روایت خودش استفاده ابزاری می‌کند.
خیلی وقت‌ها رسانه‌های معاند در طرح شائبه‌هایی در خصوص جنگ پیشقدم می‌شوند. به تعبیر دیگر آن‌ها حمله‌کننده هستند و ما در مقام دفاع برمی‌آییم. چطور می‌توان فضای فکری جامعه را آنقدر آماده کرد که در دام چنین شائبه‌هایی گرفتار نشود؟
من قبول ندارم که همیشه در موضع دفاعی هستیم. زمانی می‌توانیم بگوییم موضع ما دفاعی است که آن روایت‌ها در جامعه جا بیفتد. اگر روایت غالب جنگ همین روایت فرماندهان و رزمندگان در جنگ باشد، یعنی جامعه همسو با این روایت‌ها است. صد‌ها کتاب خاطره جنگ، رمان جنگ، پژوهش جنگ منتشر شده و روایت غالب و حاکم در جامعه همین‌هاست. خیلی از رسانه‌های خارجی و برخی افراد با اغراض سیاسی تلاش می‌کنند که روایت‌های خودشان از جنگ را به جامعه قالب کنند و گاهی سؤال و شبهه هم ایجاد می‌کنند ولی موفق نمی‌شوند. معتقد نیستم روایت غالب این است و ما در انفعال هستیم. فضا به گونه‌ای نیست که آن روایت جا بیفتد و بلافاصله با واکنش‌های خیلی خوب روایت درست جای خودش را پیدا می‌کند.
در دوران دفاع مقدس فعالیت‌های فرهنگی مناسب و همپای شرایط جامعه بود، احساس می‌شود اکنون بخشی از فعالیت‌های فرهنگی پیرامون دفاع مقدس آن نتیجه لازم را ندارد؛ به تعبیر دیگر پس از گذشت ۳۰ سال از پایان جنگ باید به دنبال بیانی نو و جذاب‌تر برای جذب نسل‌های جوان باشیم؛ در این خصوص اقدامی انجام داده‌اید؟
من این حرف را قبول ندارم. فعالیت‌های فرهنگی ما اگر جواب نمی‌داد ما محرم، اربعین، شب‌های قدر و مناسک دیگر را چندین برابر از دهه ۶۰ نداشتیم. الان گرایش مردم به مناسبت‌های مذهبی قابل مقایسه با گذشته نیست. فرهنگ جهاد در نیروی جوان ما در مقایسه با دهه ۶۰ کاهش پیدا نکرده است. الان هم اگر جنگی مشابه تهاجم سراسری سال ۵۹ اتفاق بیفتد جمعیتی که به میدان می‌آید قطعاً کمتر از آن دوره نیست و چه بسا معتقدم بیشتر از آن دوره هم خواهد بود. جوان‌های الان هیچ فرقی با جوان‌های دهه ۶۰ ندارند. جوان‌هایی که به سوریه رفتند و در میدان‌های مختلف جهاد حضور پیدا کردند آمادگی‌های روحی و اعتقادی بالایی داشتند و روحیه‌شان از رزمندگان دفاع مقدس کمتر نبود. به تعبیر حضرت آقا، این شهدا از وطن خودشان خارج شده و هجرت کرده و با اهداف و آرمان‌های والایی‌جنگیده و آرزوی شهادت داشته‌اند. پروژه سنگینی مثل مقابله با داعش با جوان‌های امروزی جمع شد. امروز فرقش با دهه ۶۰ در این است که ما با یک جنگ پیچیده همه‌جانبه روبه‌رو هستیم و کاملاً متفاوت است. در هشت سال دفاع مقدس، چون تهاجم به کشور شده بود همه برانگیخته بودند. مسئله اصلی کشور دفاع از کشور بود و چندین استان مستقیماً درگیر جنگ بود و آن فضا به برانگیختگی جوانان بیشتر کمک می‌کرد. شرایط جنگ کلاً آمادگی و روحیه ملی را افزایش می‌دهد.
خیلی از راوی‌های جنگ اکنون کارشناسان شما در مرکز اسناد هستند؛ تا کنون چه میزان از داشته‌های فکری، خاطرات و در کل گنجینه نهفته در سینه این راوی‌ها بهره‌برداری شده است؟
زمان جنگ راویان کنار فرماندهان کارشان مستندسازی جنگ بود و تاریخ‌نگاری می‌کردند. تلاش داشتند با جمع‌آوری و مستندکردن اسناد دفاع مقدس جلوی تحریف در آینده گرفته شود. بعد از جنگ بخشی از راویان که کادر رسمی سپاه بودند در مرکز تحقیقات ماندند و به کار پژوهشی و تحقیقاتی پرداختند. در کنار آن‌ها از ظرفیت سایر نویسندگان و فرماندهان خوش‌فکر و قلم‌به‌دست استفاده کردیم. حدود ۱۶ راوی محقق در مرکز داریم و حدود ۳۰۰ پروژه تحقیقاتی هست که ۱۵۰ محقق این پروژه‌ها را انجام می‌دهند. پروژه‌هایی که جنسش کاملاً نظامی است و مبتنی بر اسناد نظامی ثبت و ضبط شده زمان جنگ است توسط راویان انجام می‌شود.
در میان اسنادی که در اختیار مرکز قرار دارد، از بعثی‌ها هم سندی وجود دارد؟
بخشی از اسناد پس از سقوط صدام جمع‌آوری شده و در مرکز موجود است. یک بخشی از اسناد هم زمان جنگ پس از آزادسازی مناطقی که دست عراق بوده را در اختیار داریم. این‌ها به عنوان اسنادی است که در پژوهش‌های تاریخی و کتب نبردی به عنوان سند استفاده می‌شود.
آیا هنوز سند طبقه‌بندی شده از دفاع مقدس وجود دارد؟
همین‌طور که در زمان جنگ یکسری ملاحظات وجود داشته و اسناد با ملاحظاتی مهر طبقه‌بندی می‌خوردند بخشی از اسناد جنگ همچنان دارای یکسری ملاحظات است. منتها اسنادی که دارای ملاحظات است و قابل انتشار نیست ۲ یا ۳ درصد از کل اسناد جنگ را شامل می‌شود. رایج است که گفته می‌شود بعد از ۳۰ سال که از جنگ‌ها می‌گذرد اسناد آن جنگ دیگر فاقد طبقه‌بندی است. این همه جا صدق نمی‌کند. بخش قابل توجهی بیش از ۹۵ درصد آن چیزی که ما داریم همه پژوهشگران و محققان می‌توانند از آن‌ها آثار زیادی را تولید کنند و همه قابل انتشار هستند. آن‌ها که قابل انتشار نیستند بیشتر اسناد امنیتی یا مثلاً اظهارنظر یک شخصیت برجسته کشور همجوار درباره یک موضوع یا مباحثی در سطح تعاملات با کشور‌های مختلف است. الان زمان انتشار این اسناد نیست و شاید چند سال دیگر امکان انتشارش پیدا شود. تعداد این اسناد بسیار کم است و زیر ۲ درصد از اسناد جنگ را شامل می‌شود. بقیه اسناد اگر منتشر نمی‌شود مشکل گویاسازی دارد و، چون اسناد تخصصی است باید روی آن کار کرد. این اسناد باید پیاده شود، شناسنامه بخورد، تیترگذاری شود و محتوایش ویرایش شود تا بتوان از آن استفاده کرد.
تمام اسناد به‌جا مانده از دفاع مقدس به صورت صددرصدی حفظ شده‌اند؟
علاوه بر حفظ کامل، بهینه و ترمیم هم شده‌اند. اسنادی که به دلایل مختلف آسیب دیده‌اند با روش‌های حرفهای گویاسازی سند ترمیم شده‌اند. نیرو‌های آموزش‌دیده در این حوزه داریم که نسبت به حفظ تمام اسناد تلاش می‌کنند. ضمن حفظ اسناد، تمام اسناد اسکن می‌شود. همچنین اسناد مکتوب و اسناد صوتی همه با روش‌های جدید دیجیتال شده اند.
با مجموعه‌های هم‌عرض با مرکز اسناد تعاملی دارید؟
اسناد مربوط به دفاع مقدس سپاه پاسداران در اختیار کسی نیست و اگر هم در جایی باشد از ما گرفته‌اند. پروژه‌هایی که ارتش انجام می‌دهد و نیاز به پشتیبانی سندی باشد را نامه می‌زنند و ما کمک می‌کنیم. تنها مرکز تحقیقاتی دفاع مقدس اینجاست و بقیه مراکز تبلیغی، ترویجی و ادبی در حوزه دفاع مقدس هستند. آن‌ها هم در موضوعاتی که نیاز به پشتیبانی سندی باشد به ما مراجعه می‌کنند و ما کمکشان می‌کنیم. تاریخ شفاهی مرکز اسناد مکمل کار پژوهشی است. جایی که خلأ اسنادی داریم با فرماندهان گفتگو می‌کنیم و بر اساس اسنادی که در ارتباط با آن فرماندهان داریم صحبت می‌کنیم. وقتی یک فرمانده را برای تاریخ شفاهی می‌آوریم یک محقق به عنوان مجری تاریخ شفاهی حضور دارد و او تمام اسناد مربوط به فرمانده را بررسی و یک طرح گفتگو طراحی می‌کند. سؤالات پژوهشی احصا می‌شود و گفتگو را انجام می‌دهد. گفتگو پیاده و تایپ و با اسناد تطبیق می‌شود و به صورت کتاب تاریخ شفاهی انتشار پیدا می‌کند. این کتاب روایت‌های فرد در کنار کتاب‌های نبردی است.
درباره فعالیت‌های مرکز اسناد در سال‌های اخیر توضیح دهید؛ چه برنامه‌هایی دارید و در آینده باید منتظر چه کتاب‌ها یا آثار فرهنگی و علمی باشیم؟
ما هر سال برنامه رونمایی کتاب داریم و امسال این رونمایی با حضور فرمانده کل سپاه پاسداران در سومین روز هفته دفاع مقدس از ۲۵ اثر پژوهشی جدید و ۷۰ اثر اسنادی رونمایی می‌شود. ۴۰ نفر از فرماندهانی که در تاریخ شفاهی پیشتاز بودند و برای این کار اهتمام داشتند با تندیس و لوح تقدیر توسط فرمانده کل سپاه تقدیر خواهند شد.
دغدغه اصلی شما در مرکز اسناد چیست؟
مرکز الان در ساختار سپاه و جامعه پژوهشی جایگاه خوب و معتبری دارد و آثار و پژوهش و تحقیقات مرکز قابل اعتناست. فرماندهان هم توجه ویژه‌ای به درخواست‌های مرکز دارند. در این مدت پژوهش را از تمرکزش به بعد نظامی صرف و در سطح قرارگاه‌های اصلی جنگ به متن جنگ در ابعاد تخصصی و معرفتی جنگ گسترش داده‌ایم. یکی از مشکلات مرکز این بود که برای تبلیغ و معرفی آثار کاری انجام نمی‌شد. به لطف خدا الان فعالیت‌های رسانه‌ای خوبی انجام می‌شود. مثلاً صوت یک شهید را متناسب با بحث روز در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنیم که نزدیک به ۵ میلیون بازدید دارد. تنظیم کرده‌ایم هر هفته یک دقیقه صوت فرماندهان شهید را منتشر کنیم. در انتشار اسناد هم همین برنامه را داریم. مهم‌ترین سند ما از دفاع مقدس نوار‌های زمان جنگ است و در گذشته سالی ۳۰۰ تا ۴۰۰ نوار پیاده می‌شد ولی سال گذشته ۵ هزار نوار را پیاده کردیم و نوار‌های سطح قرارگاه‌ها که حدود ۱۵ هزار ساعت فایل صوتی است تمام می‌شود.
اگر یک جوان از شما بخواهد برای دریافت شمه‌ای از واقعیت‌های جنگ تحمیلی به یکی از کتاب‌های شما مراجعه کند، شما کدام کتاب را پیشنهاد می‌کنید؟
اگر بخواهد اجمالاً نسبت به جنگ شناخت پیدا کند بهترین منبع اطلس جامع جنگ است که الان به چهار زبان ترجمه شده است. اطلس‌های موضوعی و نبردی نیز هستند که روایت‌های کوتاه به همراه عکس و طرح و نقشه دارند و برای جوان‌ها جذاب است. باید در حوزه ادبیات برای جوانان کار کرد. جوان باید نسبت به معارف جنگ آشنا شود. جوان‌ها باید جلوه‌های حماسی جنگ و کتاب خاطرات فرماندهان و کتاب‌هایی در حوزه خاطره و داستان را مطالعه کنند. ما در حوزه خاطره و وجوه اجتماعی جنگ از سال گذشته به صورت گسترده ورود پیدا کرده‌ایم. در کنار کار‌های پژوهشی که عمدتاً نخبگان و محققان مخاطبش هستند از سال گذشته در حوزه داستان و خاطره ورود پیدا کردیم و تا سال ۱۴۰۰، ۱۵۰ عنوان کتاب منتشر خواهد شد.
انتهای پیام/ 113
