به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر دفاع‌پرس، رهبر معظم انقلاب اسلامی به دلیل مطالعات وسیع، گسترده و همه‌جانبه‌ای که دارند در اغلب حوزه‌های علوم اسلامی و انسانی صاحب رای و نظر هستند. دیدگاه‌های ایشان را نمی‌توان با دریافت‌های دیگر اندیشمندان که تازه در این وادی قدم برمی‌دارند، قیاس کرد. نظرات معظم‌له بخصوص در حوزه انسان‌شناسی با آنکه به سادگی و به‌دور از تکلف بیان شده است، می‌تواند در برابر نظرات فیلسوفان بزرگ غربی محل اعتنا و پاسخی روشن در مورد سولات آنان باشد.
مطالعه بیانات و گفتارهای رهبر گرامی انقلاب در حوزه علوم انسانی علاوه بر آشنا شدن با فلسفه اسلامی تا حد زیادی می‌تواند محصول انسان انقلاب اسلامی را ـ که همان اسلام محمدی است ـ به روشنی ترسیم کند؛ بنابراین با مختصاتی که امام خامنه‌ای از انسان ترسیم کرده‌اند، می‌توانیم درک کنیم ما به انسان تربیت‌یافته مکتب اسلام نزدیک هستیم یا به انسان مکاتب غربی که اصالت را به انسان می‌دهند و نه خداوند.
«احمد عارفخانی» در کتاب «اندیشه‌های سیاسی مقام معظم رهبری» که از سوی «مرکز پژوهش‌های صدا و سیما» منتشر شده است به تفصیل در این موضوع بحث کرده است که در ادامه می‌خوانید:
انسان اسلامی
«در پاسخ به این پرسش که آیا انسان‌ها ذاتاً از هم بیگانه‌اند، اندیشمندان فراوانی اظهار نظر کرده‌اند. در این میان، شاید هیچ فیلسوفی با صراحت‌هابز به این بحث نپرداخته است که انسان‌ها ذاتا از هم بیگانه‌اند و همه آنان در جنگی ذاتی به سر می‌برند.
از سوی دیگر، فیلسوفانی مانند ارسطو استدلال می‌کنند که انسان‌ها یگانه‌اند؛ مانند برگی که به اقتضای طبیعی‌اش، بخشی از درخت است.
1ـ پاکیزگی سرشت انسان
در پاسخ به پرسش بالا از نظر آیت‌اللّه خامنه‌ای، باید گفت از آنجا که ایشان به عنوان اندیشمندی مسلمان و اسلام شناس مطرح است، اندیشه معظم‌له را باید برخاسته از اسلام ناب محمدی دانست.
ازاین رو، چنان که بر اساس آموزه‌های اسلامی، انسان دارای سرشتی مطهر است و انسان‌ها به طور فطری پاک آفریده شده‌اند، ایشان نیز بر همین اعتقاد است:
در بینش اسلامی که اساسا نظام تربیتی ما به آن بینش استوار است، انسان این طور معرفی شده که: کُلُّ مُولودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَهِ؛ هر بنی آدمی بر اساس سرشت انسانی، مطهر و پاکیزه متولد می‌شود. لکن عوامل داخل خانواده و داخل اجتماع و عوامل خارجی هستند که او را دگرگون می‌کنند.
2ـ فطرت حق پذیری انسان
آیت‌اللّه خامنه‌ای بر آن است که فطرت انسانی، حق پذیر است و نوع انسان همان گونه که موجودی رو به رشد و تکامل است، حق پذیر هم است. بنابراین، در جوامع انسانی آنچه را از صنعت و تکنولوژی پیچیده و پیشرفته و توفیق‌های فراوان در زمینه‌های گوناگون مشاهده می‌شود، نشانه‌های شکوفایی استعدادهای انسانی است. اما اگر جهت همه این پیشرفت‌ها به سمت مادی‌گرایی و کم‌رنگ شدن ارزش‌های والای انسانی و فراموشی حقیقت است، این کار آن محافل شبکه‌های سلطه‌گر و دستگاه‌هایی است که سعی می‌کنند حرکت عمومی انسان‌ها را به سمت ناخوشایند و غلط سوق بدهند. پس با این تحلیل که یک دید اسلامی و قرآنی و مبتنی بر خوش بینی انسان و فطرت انسانی است، رفتن به سمت انسان‌هایی که در آن جوامع زندگی می‌کنند، چندان دشوار و غیرمنطقی نخواهد بود و لذا ما باید به دنیا نمونه نشان بدهیم.
3ـ تأثیر جهان‌بینی در تشکیل شخصیت انسان
با توجه به آنچه در اندیشه آیت‌اللّه خامنه‌ای درباره سرشت انسان مطرح شد، ایشان معتقد است جهان‌بینی نیز در تشکیل شخصیت انسان مؤثر است و هر فرد بر مبنای جهان‌بینی ویژه‌اش، رفتار مشخصی را از خود نشان می‌دهد:
شخصیت هر انسانی، غیر از عوامل و عناصری است که وجود خارجی و ظاهری او را تشکیل می‌دهد؛ مثل جان و ذهن و روحیات و خصلت‌ها و خلقیات. مقدمات دیگری نیز دارد که نسبت به آن عناصر و عوامل، جنبه و زیربنایی دارد، مانند افکار و جهان‌بینی و دیدگاه‌ها. همه جهان‌بینی‌ها نمی‌توانند انسانی مانند امام رحمه‌الله تربیت کنند. آن کسی که به خدا، قیامت، حضور در برابر پروردگار، زندگی پس از مرگ، شهادت و توکل معتقد است، در دنیا به گونهای عمل می‌کند و کسی که فاقد این جهان‌بینی است، طور دیگر رفتار می‌کند. پس جهان‌بینی هر انسانی در تشکیل شخصیت او تأثیر اساسی دارد.
4ـ تأثیر هدف‌ها و آرمان‌ها در تشکیل شخصیت انسانی
به باور آیت‌اللّه خامنه‌ای، افزون بر اثرگذاری جهان‌بینی در تشکیل شخصیت انسان، هدف‌ها و آرمان‌ها نیز در تشکیل شخصیت آدمی مؤثر است. بر همین اساس، هدف‌ها و آرمان‌ها و اندیشه‌های انسان درباره زندگی، جامعه، آینده و وظایف بشر، عناصر سازنده شخصیت انسان است.
5- عوامل تفرقه و تعارض میان انسان‌ها
اگر انسان‌ها از هم بیگانه نیستند، تفرقه و تعارض میان آنان چگونه قابل توضیح است؟
پیش‌تر بیان شد که آیت‌اللّه خامنه‌ای، بر اساس اندیشه اسلامی اعتقاد دارد که سرشت انسان‌ها پاکیزه است. از این رو، انسان به طور فطری پاک آفریده شده است. از دیدگاه ایشان، عواملی در تفرقه و تعارض میان انسان‌ها پس از آفرینش اثرگذارند که در ادامه به بیان این موارد میپردازیم:
الف) نفس آدمی؛ سرچشمه خوبی‌ها و بدی‌ها
از دیدگاه آیت‌اللّه خامنه‌ای، یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر رفتار انسان‌ها، نفس انسان است:
در وجود ما، هم سرچشمه همه شرارت‌ها وجود دارد که همان نفس ماست که از همه بت‌ها خطرناک‌تر، بت نفس و خودخواهی ماست و هم سرچشمه همه خیرات و زیبایی‌ها و کمالات. اگر بتوانیم و همت کنیم خودمان را از چنگال نفس اماره به سوء و شهوات نفسانی نجات بدهیم، سرچشمه خیرات بر روی ما گشوده خواهد شد.
خانواده، اجتماع و عوامل خارجی
از دیدگاه آیت‌اللّه خامنه‌ای، خانواده، اجتماع و عوامل خارجی از جمله عوامل اولیه‌ای هستند که بر فطرت پاک انسان‌ها اثر مستقیم دارند و هر فرد با توجه به نوع خانواده، اجتماع و عوامل خارجی مؤثر بر شخص، پرورش خاصی خواهد دید و بر آن اساس، رفتار ویژه‌ای از خود در اجتماع نشان می‌دهد.
رواج فساد، عامل فلج کننده انسان
یکی دیگر از عواملی که سبب تعارض و تفرقه در جامعه می‌شود، بحث آسایش‌طلبی، فردگرایی، خودخواهی و زیاده‌خواهی در امور زندگی و امور اقتصادی است که انسان‌ها را فلج می‌کند:
پایه تمام فسادها و مایه انحراف و لغزش همه جوامع، طبق نظر قرآن «ترف» است. فساد از نظر کیفیت در میان اشراف بسیار زیادتر، پرخرج‌تر و پر زرق و برق‌تر است، اما قربانی فسادهایی که آنها به جامعه تزریق می‌کنند، بیشتر در میان همین محرومین است.
6ـ راه‌های کاهش تعارض‌ها
پرسش دیگری که در این مرحله مطرح می‌شود، این است که با کدام قابلیت انسان می توان آنها را یگانه کرد؟
به باور همه اندیشمندان غربی، قابلیتی در وجود انسان هست که با آن می‌توان ناسازگاری را تعدیل کرد یا از میان برد و این قابلیت، همان عقل است.
بر اساس دیدگاه آیت‌اللّه خامنه‌ای، از راه‌های گوناگون می‌توان تعارض‌ها و اختلاف‌های میان انسان‌ها را کاهش داد.
الف) اصلاح نفس انسان
به باور ایشان، باید قدرت معنوی انسانی را که خداوند در انسان به ودیعه نهاده است، از میان خواهش‌های نفسانی، خودخواهی‌ها و خودپرستی‌ها رهایی بخشید و آن را نیرومند ساخت.
نقطه اصلی و محوری برای اصلاح عالم، اصلاح نفس انسانی است. همه چیز از اینجا شروع می‌شود. قرآن با آن نسلی که می‌خواست دست قدرتمند خود، ورق بزند، فرمود: قُوا أَنْفُسَکُمْ... عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ؛ خودتان را مراقبت کنید، به خودتان بپردازید. و نفس خود را اصلاح و تزکیه کنید؛ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها.
اگر جامعه اسلامی صدر اول اسلام، از تزکیه انسان‌ها شروع نشده بود و در آن به اندازه لازم آدم‌ها خالص و بی‌غش وجود نداشتند، اسلام پا نمی‌گرفت، گسترش پیدا نمی‌کرد، بر مذاهب مشرکانه عالم پیروز نمی‌شد و تاریخ در خط اسلام به حرکت نمی‌افتاد.
ب) معنویت؛ عامل رشد جوامع انسانی
بر اساس آموزه‌های دینی، یکی از مهم‌ترین عوامل رشد جوامع انسانی، معنویت‌گرایی جوامع بشری است. بر این اساس، هر چه انسان‌ها به معنویت و خدا گرایش بیشتری داشته باشند، آن جوامع در مقایسه با جوامع غیردینی، استواری بیشتری خواهند داشت. بر همین اساس، در اندیشه آیت‌اللّه خامنه‌ای، ذیل عامل معنویت در رشد جوامع انسانی، موارد زیر مطرح است:
یک ـ عبادت، عامل حیات
از نظر ایشان، ایمان، تقوا، توجه به خدا، گریه، شوق و محبت در محراب، دعا، ذکر و نیایش و استغفار مایه حیات دل‌هاست.
دو ـ جامعه باتقوا
به باور آیت‌اللّه خامنه‌ای، جامعه‌ای که در راه تقوا حرکت کند، در آن جامعه، فضای زندگی سالم و محبت آمیز همراه با همکاری میان آحاد جامعه است:
جامعه‌ای که راه خدا را با دقت انتخاب می‌کند نیز در آن راه حرکت می‌کند. از نعم الهی در دنیا هم برخوردار می‌شود. عزت دنیوی به دست می‌آورد و خدا، علم و معرفت در امور دنیا به او می دهد. جامعه‌ای که در راه تقوا حرکت می‌کند، فضای زندگی آن جامعه، فضای سالم و محبت آمیز همراه با تعاون و همکاری بین آحاد جامعه است.
سه ـ جامعه سرشار از مهر
در دین مبین اسلام بر نقش مهر و محبت در خانواده و جامعه تأکید فراوانی شده است. از این رو، آیت‌اللّه خامنه‌ای معتقد است یکی از عوامل مؤثر در از میان بردن تعارض‌ها و ایجاد فضای صمیمی در اجتماع، بحث مهر و محبت است.
یکی از کارهای رسول اکرم (ص) این بود که فضای جامعه را به فضایی سرشار از محبت تبدیل کند تا همه مردم در آن، به یکدیگر محبت بورزند و به چشم خوش بینی به یکدیگر نگاه کنند. امروز نیز تکلیف ما همین است.
چهار ـ سلامت محیط پرورش آدمی
گفتیم از جمله سبب‌های ایجاد تعارض و تفرقه میان انسان‌ها، خانواده و اجتماع است. بر همین اساس، ایشان معتقد است برای زدودن این تعارض باید محیط پرورش انسان اعم از خانواده یا اجتماع، محیطی سالم باشد:
سلامت محیط پرورش آدمی به معنای آن است که بشر با خدای خود، با درون خود، با هم نوعان خود و با طبیعت پیرامون خود، با صلح و سلامت رفتار کند. صلح به این معنای عام، یکی از بزرگ‌ترین نیازهای بشر برای رشد و تعالی و رستگاری است. این صلح، باید برخاسته از ایمان و اندیشه باشد.
پنج ـ همکاری و هم دردی
به باور ایشان، یکی از راه‌های زدودن تعارض‌ها و تفرقه‌ها در سطح کلان و خارج از محدوده یک کشور، ایجاد فضای همکاری و هم دردی با جوامع دیگر است:
همکاری و هم دردی و دل سوزی و محبت متقابل بین مسلمان‌ها، یکی از کارهای بزرگ رسول اکرم (ص) بود.
شش ـ آراستگی فضای زندگی با ارزش‌های اسلامی
از آنجا که جامعه ما، جامعه‌ای اسلامی و روح حاکم بر قوانین جامعه ما قوانین اسلامی است، فضای جامعه باید با ارزش‌های اسلامی آمیخته باشد:
پیامبر اسلام (ص) برای آنکه ارزش‌ها و اخلاق اسلامی کاملاً در جامعه ما جا بیفتد و با روح و عقاید و زندگی مردم مخلوط و ممزوج شود، فضای زندگی را با ارزش‌های اسلامی آغشته می‌کرد.
7ـ دین، منبع نیازهای اصلی انسان
از نظر آیت‌اللّه خامنه‌ای، انسان برای فراهم ساختن نیازهای اصلی خود بی‌گمان به دین نیاز دارد:
انسان امروز، با انسان هزار سال قبل، با انسان ده هزار سال قبل، از لحاظ نیازهای اصلی هیچ تفاوتی نکرده است. نیازهای اصلی انسان یک چیز است. انسان امنیت، آزادی، معرفت و زندگی راحت می‌خواهد. از تبعیض و ظلم گریزان است. نیازهای متبادر زمانی، چیزهایی است که در چارچوب این‌ها و زیر سایه این‌ها ممکن است تأمین بشود. این نیازهای اصلی، فقط به برکت دین خداست که تأمین می‌شود و لاغیر. هیچ‌کدام از ایسم‌ها و مکتب‌های بشری نمی‌توانند بشر را نجات بدهند.»
انتهای پیام/ 161
