گروه حماسه و جهاد دفاع‌پرس ـ مهرداد صالحی؛ در سال‌هایی که نظام سیاسی جهان مبتنی بر رقابت ایدئولوژیک دو قدرت برتر، به دو بلوک شرق و غرب تقسیم شده بود و هر اقدام و فعالیت جهانی در قالب این فضای دو قطبی تحلیل می‌شد، در خاورمیانه انقلابی شکل گرفت که در قالب این بازی دو قطبی قابل تحلیل نبود و به نوعی در بیرون از دایره عقلانیت و منطق جاری قرار می‌گرفت.
با گذر زمان مشخص شد که این حرکت از منطق و عقلانیت دیگری پیروی می‌کند که فهم آن با خرد ابزاری انسان مدرن غربی مقدور نیست. این منطق توانست سخن جدیدی را برای جهانیان به ارمغان آورد و از عقلانیتی جدید سخن می‌گوید که فراتر از منطق پیشین بود.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در توصیف عقلانیت نظام اسلامی فرموده‌اند «انقلاب عظیم اسلامی ما ناشی از یک عقلانیت بود. این‌طور نبود که مردم همینطور بیحساب و کتاب به خیابان بیایند و بتوانند یک رژیم آنچنانی را ساقط کنند؛ محاسبات عقلانی و کار عقلانی و کار فکری شده بود. در طول سال‌های متمادی ـ به تعبیر رایج امروز ـ یک گفتمان حقطلبی، عدالت‌خواهی و آزادیخواهی در بین مردم به وجود آمده بود و منتهی شد به اینکه نیرو‌های مردم را استخدام کند و به میدان جهاد عظیم بیاورد و در مقابل آن دشمن صفآرایی کند و بر آن دشمن پیروز کند.» (۱۳۸۴/۰۶/۰۸)
عقلانیت انقلاب اسلامی، دستگاهی از قواعد معین و پذیرفته شده در برهه‌ای از تاریخ است که ارزش و اعتبار خود را حاصل کرده است. عقلانیت انقلابی همه مبادی و قواعدی است که انقلاب اسلامی به مثابه شالوده‌ای برای کسب معرفت، پیش پای گروندگان به آن قرار می‌دهد. از همین رو رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیست و دومین سالگرد رحلت امام خمینی (ره) فرمودند «دو بعد اصلى در مکتب امام (ره) بزرگوار ما، بعد معنویت و بعد عقلانیت است.» عقلانیت انقلابی که در اندیشه رهبران انقلاب اسلامی تبلور یافته است برآمده از بنیاد‌های هویتی و معرفتی در تمدن اسلامی ـ ایرانی است؛ بنابراین عقلانیت انقلاب اسلامی تحت تأثیر عقلانیت برسازنده فلسفی، عرفانی، فقهی، کلامی و بنیاد‌های هویتی اسلامی ـ ایرانی و نیز مواجهات متأخری است که با تجدد در ایران شکل گرفته، و این نوع عقلانیت یک نظام دانایی به وجود آورده است که می‌تواند در ترسیم مبانی فکری و معرفتی انقلاب اسلامی مؤثر واقع شود. درنتیجه، عقلانیت انقلابی به معنای به حاشیه راندن عقلانیت غربی و به میدان آوردن عقلانیت اسلامی با توجه به مقتضیات زمان و مکان است.
دفاع مقدس، عصاره گفتمان انقلاب اسلامی
در اوضاع و احوال آشفته ایران در نیمه دوم دهه ۵۰، تکافو و تقابل اندیشه‌ها و ایده‌ها و جریانات فکری و سیاسی به قدری پیچیده و سردرگم است که نمی‌توان جریان اصیل و ناب انقلاب اسلامی را در میان آن‌ها به درستی تشخیص داد و شناسایی کرد. فضای سیاسی و فکری ایران از سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۶۰، از جبهه ملی و نهضت آزادی و سازمان مارکسیستی مجاهدین خلق تا حوزه‌های علمیه و مراجع تقلید و هیئت‌های مذهبی، طیف گسترده و بعضاً متناقضی را شامل می‌شود که همگی مدعی گفتمان انقلاب اسلامی هستند، اما تشخیص سره از ناسره در این میان دشوار و برای بسیاری ناممکن است.
با وقوع جنگ تحمیلی و جدا شدن صف مدعیان دروغین از هواداران واقعی انقلاب اسلامی، گفتمان انقلاب در دفاع مقدس تجلی پیدا کرد و صف مدافعان انقلاب اسلامی از دیگر جریانات فکری جدا شد؛ بنابراین دفاع مقدس عصاره و جلوه عینی فرهنگ و گفتمان انقلاب اسلامی را به نمایش گذاشت. یکی از اصول مهم انقلاب اسلامی یعنی عقلانیت هم در دفاع مقدس بروز کامل یافت و نشان داد محور انقلاب، عقلانیت اسلامی است. در ادامه این یادداشت، وجوهی از عقلانیت انقلاب اسلامی در دفاع مقدس مورد بررسی قرار می‌گیرد.
دفاع در برابر متجاوز
بزرگترین ویژگی جنگ تحمیلی دفاع و ایستادگی ملت ایران در برابر رژیم متجاوز عراق است. این دفاع خود بزرگترین جلوه عقلانیت و تدبیر در مقابل چنین حادثه عظیمی است. هر نوع واکنش دیگر نظام جمهوری اسلامی و مردم ایران در برابر تجاوز عراق قطعاً به وارد شدن خساراتی جبران‌ناپذیر به کشور منجر می‌شد و یا بخشی از خاک کشور و یا بخشی از استقلال کشور به بیگانگان واگذار می‌شد. در حالی که دفاع در برابر تجاوز زمینی و هوایی و دریایی عراق نه تنها باعث جلوگیری از پیشروی متجاوز و سپس خروج او از خاک کشور شد، بلکه کشور را به گونه‌ای بیمه کرد که پس از گذشت ۳۰ سال دیگر هیچ کشوری به فکر حمله نظامی به ایران نیفتاده و آن را عقلانی و به‌صرفه نمی‌داند.
اقتدار ملی
نکته‌ای که ذکر شد نشانه اقتداری است که در دفاع مقدس برای کشور حاصل شد. این اقتدار بعد از پایان جنگ به شکلی فراگیر توسعه و پیشرفت پیدا کرد و همه ابعاد سیاسی و نظامی کشور را دربرگرفت و ایران را به یک کشور مطرح و غیر منفعل در سطح خاورمیانه و بلکه جهان تبدیل کرد. رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی خود در روز ۲۱ مهر ۱۳۹۹ که به صورت مجازی برای فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های افسری نیرو‌های مسلح ایراد شد این اقتدار را چنین توصیف کردند «مبنای اقتدار در جمهوری اسلامی هم یک مبنای عقلانیتی است؛ یعنی ما اقتدار را بر اساس احساسات و عواطف و توهمات و مانند این‌ها دنبال نمی‌کنیم. محاسبه اقتدار ملی یک محاسبه عقلانی است؛ یعنی یک محاسبه درست و منطقی. حد و اندازه قدرت دفاعی، عرض و طول نیرو‌های مسلح، چگونگی تقسیم مسئولیت‌ها میان نیرو‌های مسلح و تعیین انواع ابزار‌های دفاعی، همه بر اساس محاسبات درست و منطقی است؛ یعنی بر اساس عقلانیت است.... محاسبه صحیح و درست و دستگاه محاسباتی سالم؛ عقلانیت به این معنا است. بعضی‌ها اسم عقل و عقلانیت را که می‌آورند، منظورشان از عقلانیت ترسیدن است؛ وقتی می‌گویند عاقل باشید، یعنی بترسید، یعنی منفعل باشید، یعنی از مقابل دشمن فرار کنید! نه! ... ترسیدن و فرار کردن و میدان را خالی کردن، اسمش عقلانیت نیست.»
دین‌محوری و معنویت
یکی از وجوه تمایز دفاع مقدس ابتنای آن بر دین و معنویت است که از اجزای اصلی آن عقلانیت است. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند «اسلام، دین زندگی است؛ اما زندگی تهی از شرف و آزادگی و عزت را مرگ می‌شمارد. دین عقلانیت است؛ اما با نفسانیتی که خود را عقلانیت می‌نمایاند و دستمایه همان کسانی است که پیامبران خدا را مجنون می‌خواندند، مبارزه می‌کند.»
اسلام بیش از هر آیین و مکتبی انسان را به تعقل و عقلانیت فرامی‌خواند و تربیت‌شدگان مکتب انقلاب اسلامی به این اسلام از صمیم دل باور داشتند و آن را تنها راه نجات دنیوی و اخروی خود و جامعه خود می‌دانستند؛ لذا در جنگ با دشمن نیز نه تنها اصول اسلامی و مسائل شرعی را رعایت می‌کردند، بلکه با اخلاق اسلامی و رأفت دینی به جنگ با دشمن می‌پرداختند. این ویژگی در جنگ هشت‌ساله ما منحصربه‌فرد است و در هیچ جنگ دیگری و در میان هیچ ملت دیگری دیده نشده است و این عین عقلانیت و توجه به صلاح دنیا و آخرت خود و دیگران است.
عدالت و حمایت از محرومان
عنصر دیگری که از مؤلفه‌های کلیدی عقلانیت انقلاب اسلامی به شمار می‌رود، ضرورت توجه هم‌زمان به عقلانیت، معنویت و عدالت است. از دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی ، سه بعد عقلانیت، معنویت و عدالت در اندیشه امام خمینی (ره) یک بسته جدایی‌ناپذیر را تشکیل می‌دهد «دو بعد اصلی در مکتب امام بزرگوار ما بعد معنویت و بعد عقلانیت است... بعد سومی هم وجود دارد که آن هم مانند معنویت و عقلانیت از اسلام گرفته شده است... و آن، بعد عدالت است. این‌ها را باید با هم دید. تکیه بر یکی از این ابعاد، بی‌توجه به ابعاد دیگر، جامعه را به راه خطا می‌کشاند؛ به انحراف می‌برد. این مجموعه، این بسته کامل، میراث فکری و معنوی امام (ره) است.»
بنابراین یکی از سه مفهوم بنیادین در گفتمان انقلاب اسلامی، بحث عدالت و حمایت از کسانی است که به نوعی از حقوق خود محروم شده‌اند. دفاع مقدس در این زمینه نیز عدالت‌خواهی و حمایت از محرومان را به نمایش گذاشته است. دفاع از حقوق حقه و اساسی ملت ایران که در چارچوب منافع ملی و نیز در چارچوب حقوق بین‌الملل برای کشور و ملت تعیین شده است مانند تمامیت ارضی، استقلال، امنیت، صلح و امثال آن از کارکرد‌های اساسی دفاع مقدس بود که با ارزشمندترین دارایی ملت یعنی جان جوانان و رزمندگان به دست آمد.
غیر از این‌ها که در زمره حقوق اساسی ملت ایران است، در حوادث جنگ نیز شاهد هستیم که پیروان اندیشه انقلاب اسلامی، عدالت و عدالت‌طلبی را در رفتار‌ها و کنش‌های خود رعایت می‌کردند و با گذشتن از حق خود، دیگران را در رسیدن به حقوق خود یاری و حمایت می‌کردند و در این راه مال و جان و سلامتی خود را تقدیم می‌کردند و حتی در مورد دشمن خود نیز عدالت را سرلوحه رفتار خود قرار می‌دادند.
ظلم‌ستیزی و استکبارستیزی
در امتداد عدالت‌طلبی و مقابله با بی‌عدالتی بحث مهم مبارزه با ظلم و ظالمان مطرح می‌شود و استکبارستیزی به عنوان مهمترین و بزرگترین جلوه ظلم‌ستیزی، یکی از عرصه‌های مهم عقلانیت در گفتمان انقلاب اسلامی را رقم می‌زند و می‌توان از آن تحت عنوان آرمان واقع‌بینانه انقلاب اسلامی نام برد. از دیدگاه رهبری، مبارزه با استکبار در انقلاب اسلامی به منطق و عقلانیت وابسته است: «مبارزه با استکبار در انقلاب اسلامی و در میان ملت ما یک حرکت معقول و منطقی و دارای پشتوانه علمی، و یک حرکت خردمندانه است؛ برخلاف آنچه بعضی می‌خواهند وانمود بکنند که این یک حرکت شعاری است، احساساتی است، متکی به منطق و عقلانیت نیست، به عکس؛ حرکت ملت ایران یک حرکت متکی به عقلانیت است.»
اوج استکبارستیزی نیز در دفاع مقدس قابل مشاهده است. ملت ایران در جنگ تحمیلی نه در مقابل رژیم بعثی عراق، بلکه در مقابل تمامی کشور‌های استکباری و نظام سلطه جهانی ایستاده بود و توانست خواست و اراده خود را بر زورگویی و سلطه‌جویی آنان غالب کند و این پیام مهم را که در انقلاب اسلامی به ثمر نشست و یک بار به گوش ملت‌های جهان رسید، طی هشت سال در ذهن حق‌طلبان و افکار عمومی جهانیان تثبیت و آن را به گفتمانی ممکن و مرجّح در ادبیات بین‌الملل تبدیل کند.
مقاومت و سازش‌ناپذیری
رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی بیست و دومین سالگرد امام خمینی (ره) که از مهمترین سخنرانی‌های ایشان درباره عقلانیت انقلابی است، یکی از ابعاد اصلی عقلانیت امام (ره) را سرسختی و عدم انعطاف او در مقابله با دشمن مهاجم می‌دانند و می‌گویند: «امام به دشمن اعتماد نکرد. بعد از آنکه دشمن ملت ایران و دشمن این انقلاب را درست شناخت، در مقابل او مثل کوه ایستاد. آن کسانی که خیال کردند و خیال می‌کنند عقل اقتضا می‌کند که انسان گاهی در مقابل دشمن کوتاه بیاید، امام درست نقطه مقابل این تصور حرکت کرد. عقلانیت امام و آن خرد پخته قوام‌یافته این مرد الهی، او را به این نتیجه رساند که در مقابل دشمن، کمترین انعطاف و کمترین عقب‌نشینی و کمترین نرمش به پیشروی دشمن می‌انجامد. در میدان رویارویی، دشمن از عقب‌نشینی طرف مقابل، دلش به رحم نمی‌آید. هر یک قدم عقب‌نشینی ملت مبارز در مقابل دشمنان به معنای یک قدم جلو آمدن دشمن و مسلط شدن اوست. این، یکی از مظاهر عقلانیت امام بزرگوار بود.»
رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیانات خود در ارتباط تصویری با شرکت‌کنندگان در آیین تجلیل از پیشکسوتان دفاع مقدس که در ۳۱ شهریور ۱۳۹۹ در موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برگزار شد حتی پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و خاتمه دادن به جنگ را نتیجه تدبیر و عقلانیت امام خمینی (ره) دانستند: «حتی قبول قطعنامه هم در پایان کار، در آن شرایط که امام از آن تعبیر کردند به نوشیدن جام زهر، این هم مدبرانه بود. در آن مقطع، این کار، کار مدبرانه‌ای بود، باید انجام می‌گرفت. اگر مدبرانه نبود، اگر عاقلانه نبود، امام انجام نمی‌داد. ما از نزدیک شاهد بودیم و می‌دیدیم که چه دارد می‌گذرد؛ کار، بسیار عاقلانه بود.»
انعطاف و سیاست‌ورزی
همچنانکه در پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و پایان جنگ ذکر شد، عقلانیت انقلابی اقتضا می‌کند که ما بر مدار استکبارستیزی خود و مقابله با دشمن هوشمندانه حرکت کنیم، دشمن خود را بخوبی بشناسیم و بازی نخوریم. استکبارستیزی به معنای پافشاری مطلق و بی‌منطق بر آرمان‌های انقلابی و بی‌توجهی به شرایط پیرامونی نیست؛ بلکه سیاست‌ورزی و انعطاف متناسب با شرایط و اقتضائات و توانایی‌ها لازم است و گاهی لازم است نرمش قهرمانانه نشان دهیم و صلح و عقب‌نشینی تاکتیکی را بر حمله و هجوم به مواضع دشمنان ترجیح دهیم.
حضرت امام خامنه‌ای (مد ظله‌العالی) اگرچه بر تدبیر در پایان دادن به جنگ و یا نرمش قهرمانانه سخن می‌گویند، آن را از محافظه‌کاری متمایز می‌دانند و بلکه این دو را نقطه مقابل یکدیگر می‌دانند؛ بنابراین محاسبه عقلانی را با محاسبه محافظه‌کارانه نباید مخلوط کرد «عقلانیت و محاسبه که می‌گوییم، فوراً به ذهن نیاید که عقلانیت و محاسبه به معنای محافظه‌کاری، عقل‌گرایی و تابع عقل بودن است. عاقل بودن و خرد را به کار گرفتن با محافظه‌کاری فرق دارد. محافظه‌کار، طرفدار وضع موجود است؛ از هر تحولی بیمناک است؛ هرگونه تغییر و تحولی را برنمی‌تابد و از تحول و دگرگونی می‌ترسد؛ اما عقلانیت این‌طور نیست. محاسبه عقلانی گاهی اوقات خودش منشأ تحولات عظیمی می‌شود. انقلاب عظیم اسلامی ما ناشی از یک عقلانیت بود ... این نگاه ضد غربى و ضد آمریکایى در انقلاب اسلامى، متکى است به یک تجربه درست، به یک نگاه عقلانى درست، به یک محاسبه صحیح.»
جمع‌بندی
در این یادداشت، ابعادی از عقلانیت در دفاع مقدس بررسی شد، اما عقلانیت در این عرصه بسیار وسیع‌تر از این مجال کوتاه است و در مقالات مفصل‌تری باید بررسی شود. در کل می‌توان گفت دفاع مقدس تجلی عقلانیت انقلابی در کشور بوده است و استمرار آن در هر عرصه‌ای به موفقیت و پیشرفت کشور کمک کرده و برعکس، بی‌توجهی به آن به کشور لطمه زده و یا مانع پیشرفت و توسعه آن شده است. در مقام جمع‌بندی نکات فوق شاید بتوان این جمله رهبر معظم انقلاب اسلامی در ارتباط تصویری با مراسم تجلیل از پیشکسوتان دفاع مقدس را بهترین و کوتاه‌ترین سخن در باب عقلانیت در دفاع مقدس دانست: «از اول تا آخر، مسئله دفاع مقدس یک پدیده عقلایی و یکی از عقلانی‌ترین حرکات ملت ایران بود.»
انتهای پیام/ 112
