گروه اجتماعی دفاع‌پرس: اندازه جمعیت می‌تواند سرنوشت یک جامعه را رقم بزند و یک جامعه را سلامت یا بیمار، باسواد یا بی‌سواد و ثروتمند یا فقیر کند، چراکه با کاهش و افزایش جمعیت تعداد نیروی انسانی مشغول در صنعت، افراد نیازمند درمان و افراد نیازمند تحصیل افزایش یا کاهش می‌یابد. در یک تعریف ساده‌تر افراد مصرف‌کننده و نیروی تولیدکننده باید در یک فرمول متعادلی قرار گیرند تا چرخه صنعت و اقتصاد و فرهنگ کشور به سهولت در گردش قرار گیرد.
اما پیاده کردن این تعریف ظاهراً به این سادگی نیست و نیازمند مدیریت تغییر‌های کلان زیاد و پیچیده‌ای است که گاه دولت‌ها را با مشکل مواجه می‌کند. در ایران این موضوع در چند سال اخیر با تغییر رفتار باروری خانواده‌های ایرانی به مسئلهٔ جدی در کشور بدل شده که حتی می‌تواند در سال‌های آتی به بحرانی بزرگ تبدیل شود.
«صالح قاسمی» پژوهشگر و کارشناس حوزه جمعیت در گفت‌وگو با خبرنگار اجتماعی دفاع‌پرس، اظهار داشت: شاخص‌های جمعیتی در طول سه تا چهار دهه گذشته به‌طور کاملاً معناداری کاهش پیداکرده است و از نرخ رشد ۳/۹ درصد در سال ۱۳۶۵ به نرخ ۰/۶ درصد در پایان سال ۱۳۹۹ رسیده است و این پایین‌ترین نرخ رشدی است که در تاریخ ایران ثبت‌شده است.
وی ادامه داد: آینده‌پژوهی نرخ رشد نیز به ما می‌گوید که خیلی زودتر از پیش‌بینی‌ها که تاکنون تصور می‌شد، نرخ رشد صفر خواهد شد. پیش‌بینی‌ها حاکی از این بود که حوالی سال‌های ۱۴۲۵ تا ۱۴۳۰ نرخ رشد ما صفر خواهد شد، اما آنچه پیداست حوالی ۱۴۱۰ تا ۱۴۱۵ نرخ رشد صفر درصد را تجربه خواهیم کرد.
این پژوهشگر گفت: نرخ باروری از ۶/۵ فرزند به ازای هر زن در سال ۱۳۶۵ در پایان ۱۳۹۹ به ۱/۶ دهم فرزند به ازای هر زن رسیده و پایین‌ترین نرخ باروری کشور‌های غرب آسیا و کشور‌های اسلامی را به ایران اختصاص داده است؛ در کلان‌شهر‌ها وضعیت از این هم بدتر است و نرخ باروری خیلی پایین‌تر از آمار میانگین عمومی قرارگرفته و در برخی شهر‌ها حدود ۱/۲ تا ۱/۳ به ازای هر زن است.
قاسمی افزود: شاخص سالمندی یعنی جمعیت بالای ۶۰ سال از ۵/۵ درصد سال ۶۵ در حال حاضر به حدود ۱۰/۲ درصد رسیده و تا ۲۵ الی ۳۰ سال آینده این ۱۰ درصد جمعیت سالمند فعلی به بیش از ۳۰ درصد افزایش خواهد یافت و ما با سونامی هولناک جمعیت سالخوردگان مواجه خواهیم شد.
این پژوهشگر و کارشناس حوزه جمعیت خاطرنشان کرد: تعداد موالید نیز در کشور دائماً در طی این چند سال در نوسان بوده، اما در پنج سال گذشته شروع به کاهش کرده است و از یک‌میلیون و ۵۷۰ هزار تولد در سال ۱۳۹۴، به یک‌میلیون و ۱۰۰ هزار در سال ۱۳۹۹ کاهش پیداکرده است؛ یعنی شاهد کاهش ۴۷۰ هزار تولد فقط در طی پنج سال بوده‌ایم که این هم شاخص نگران‌کننده‌ای است و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده شرایط خوبی در انتظار ما نیست و این روند کاهش همچنان ادامه پیدا خواهد کرد.
قاسمی گفت: سالخوردگی جمعیت به نسبت جمعیت سالمندان به جمعیت پایین‌تر از آن گفته می‌شود و وقتی گفته می‌شود بیش از ۱۰ درصد جمعیت فعلی بالای ۶۰ سال هستند یعنی از هر ۱۰ ایرانی یک نفر سالمند بالای ۶۰ سال است؛ البته این میزان هنوز میزان نامعقول و نامطلوبی نیست، اما پیش‌بینی می‌شود طی دو تا سه دهه آینده سالمندی کشور به بیش از ۳۰ درصد برسد؛ یعنی از هر سه ایرانی یک نفر سالمند خواهد بود و این یعنی پیامد‌های جدی در حوزه‌های مختلف به‌ویژه در حوزه اقتصاد اتفاق خواهد افتاد.
وی بیان کرد: سالخوردگی جمعیت موجب کاهش نیروی کار و لزوم واردکردن نیروی خارجی است که موجب خروج ارز از کشور می‌شود و همچنین این نیروی کار خارجی فرهنگ خود را می‌آورد و موجب بروز گسست‌های فرهنگی می‌شود.
این پژوهشگر و کارشناس حوزه جمعیت اظهار داشت: با کاهش نیروی کار تولید ناخالص ملی کاهش پیدا می‌کند، نیازمندی ما به واردات بیشتر می‌شود و خیلی از صنایعی که وابستگی زیادی به نیروی جوان دارد تضعیف می‌شود و همچنین فشار زیادی به شبکه بهداشت و درمان خواهد آمد.
قاسمی تأکید کرد: هر سالمند ۴/۵ برابر یک جوان هزینه‌های بهداشتی و پزشکی دارد و بنابراین با سالخوردگی جمعیت صندوق‌های تأمین اجتماعی ورشکست می‌شوند. هم‌اکنون با حق بیمه و مالیاتی که هر ۹ نفر شاغل می‌دهند یک سالمند مستمری دریافت می‌کند، اما تا سه دهه آینده هر سه نفر شاغل باید یک نفر سالمند را تأمین کنند و طبیعتاً فشار شدیدی به صندوق‌های تأمین اجتماعی خواهد آمد و این صندوق‌ها حتماً ورشکست خواهند شد.
این پژوهشگر بیان کرد: سالخوردگی جمعیت یکی از ابر چالش‌های جدی آینده کشور ما است که به ساختار‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، بهداشتی و به‌ویژه اقتصادی آسیب خواهد زد.
قاسمی تأکید کرد: هم‌اکنون که هنوز در نیمه دوم پنجره جمعیتی هستیم و فرصت طلایی پنجره جمعیت را از دست نداده و هنوز از آن عبور نکرده‌ایم، امکان مدیریت ساختار جمعیت وجود دارد. منتهی شرط اساسی این است که مدیران و برنامه‌ریزان کشور این موضوع را درک کنند و اهمیت آن را بفهمند.
قاسمی در پایان تصریح کرد: چالش اصلی عدم فهم مدیران است و شاید بخشی هم نفوذ در سیستم مدیریتی کشور است برای اینکه احساس کنند ساختار جمعیتی عادی است و مشکلی ندارد که البته گمان می‌کنم ما از این مقطع عبور خواهیم کرد.
شوک‌های ارزی اخیر و پاندمی کرونا روند تخریب ساختار جمعیتی را سرعت بخشید
در این رابطه اسماعیل اکبری پدر پزشکی جامعه نگر ایران و استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و مشاور عالی سابق وزیر بهداشت اظهار داشت: نرخ باروری کلی (TFR) در ایران در سال ۹۸ حدود ۱.۶ شد و برای سال ۹۹ به‌احتمالِ بسیار زیاد، کمتر نیز شده است و این مقدار قریب ۶۵ درصد نرخ باروری موردنیاز برای حفظ جمعیت کشور است و این موضوع نشان می‌دهد حتماً شاهد تغییرات جدی در ساختار جمعیتی خواهیم بود.
وی ادامه داد: نرخ رشد جمعیت در سال ۹۹ به شش‌دهم درصد رسیده است و این امر حاکی از آن است که در حال افول جمعیتی و گذار از جوانی به سالخوردگی هستیم و این موضوع بسیار خطرناک است؛ بر اساس آمار‌های رسمی و گزارش سازمان ثبت‌احوال، در سال ۱۳۹۸ در کشور ۱۷۰ هزار نوزاد کمتر از سال ۱۳۹۷ به دنیا آمده است و در سال ۹۹ نسبت به ۹۸، حدود ۸۰ هزار نوزاد کمتر متولدشده است، وضعیت باروری و فرزند آوری در کشور به‌گونه‌ای است که زیر باروریِ سطح جانشینی (RLF) جمعیت در کشور و حتی باروری سطح جانشینی متعارف است.
اکبری تصریح کرد: اقدامات انجام‌شده در سال‌های اخیر چه در ابعاد اقتصادی و چه در ابعاد اجتماعی و سلامت در این زمینه بسیار ناچیز و کم‌اثر بوده و تاکنون نتوانسته است از آهنگ کاهش رشد جمعیت بکاهد و کمکی به حفظ جوانی جمعیت کند و بلکه به‌عکس عمل شده است لذا باید به این موضوع مهم، توجه بسیار جدی‌تری شود تا در سال‌های آتی دچار آسیب‌های جدی‌تر و بیش‌ازپیش نشویم.
مشاور عالی سابق وزیر بهداشت گفت: مسئولان باید تمهیدات و برنامه‌ریزی‌های دقیقی به‌ویژه در حوزه‌های سلامت، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای مراقبت، حفظ جوانی و افزایش جمعیت مولد در کشور، انجام دهند و مردم و فعالان اجتماعی نیز باید این امر را جزو مطالبات اصلی خود قرار دهند؛ ازجمله مشکلات اصلی در این زمینه نبود ساختار اجراییِ مسئول برای پاسخگویی به اجرای قانون و مطالبات مردم است.
وی ادامه داد: شوک‌های ارزی در چند سال اخیر و پاندمی کرونا و نحوه مدیریت آن در کشور روند تخریب ساختار جمعیتی را سرعت بخشید و بر این امر مؤثر بوده و برآورد‌ها و تخمین‌های قبلی تغییر خواهند کرد. اگرچه مهم‌ترین مؤلفه‌های مؤثر در این امر، مدیریت‌های کم‌اثر و کم‌اعتقاد و بعضاً دورو در اجرا بوده است!
اکبری در خصوص طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، اظهار داشت: این طرح اشکالاتی در زمینه‌هایی دارد که باید بدون لجاجت با همدلی و وفاق آن‌ها را برطرف کرد تا کمکی به ساختار و رشد جمعیت شود. طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده اخیراً به شورای محترم نگهبان ارسال شد و این شورا ایراداتی نسبت به این طرح گرفت که مجلس در حال اصلاح این ایرادات است و به‌زودی طرح به شورای نگهبان برای تصویب ارسال می‌شود.
صفر شدن نرخ رشد جمعیت ایران در سال‌های آتی
مچنین محمودی رئیس کمیته سیاست‌های جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی در مصاحبه‌ای اظهار داشت: کشور هر چه به سمت جلو حرکت می‌کند با توجه به اینکه ساختار سنی در آن به سمت سالخوردگی می‌رود، تعداد مرگ‌ومیر‌ها نیز به شکل طبیعی افزایش و زادوولد‌ها هم به‌طور طبیعی در حال کاهش است.
وی با اشاره به اینکه پیش‌بینی می‌شود بین سال‌های ۱۴۱۰ تا ۱۴۱۵ نرخ رشد جمعیت کشور به صفر برسد، خاطرنشان کرد: زمانی که نرخ جمعیت کشور به صفر می‌رسد، طبق سناریوی متوسط سازمان ملل جمعیت ایران ۹۵ تا ۹۶ میلیون نفر خواهد بود و در سال ۱۴۳۰ از این تعداد جمعیت، ممکن است یک‌سوم بالای ۶۰ سال سن داشته باشند.
رئیس کمیته سیاست‌های جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی همچنین بیان کرد: هم‌اکنون ۶۹ درصد جمعیت کشور در سن کار هستند یعنی بین ۱۵ تا ۶۴ سال سن دارند.
پنجره جمعیتی ایران در حال بسته شدن!
عوامل ذکر شدن تنها چند نمونه از مشکلاتی است که بالا رفتن نرخ وابستگی جمعیت می‌تواند برای ایران و اقتصاد کشور به وجود آورد. با توجه به آمارها، ایران در حال از دست دادن فرصت طلایی بود که با ایجاد پنجره جمعیتی به وجود آمده بود.
پنجره جمعیتی (افزایش نیروی کار در سن کار و جمعیت فعال اقتصادی) که ناشی از افزایش زاد ولد در دهه ۶۰ ایجادشده بود، می‌توانست در ایران بسیار به افزایش بهره‌وری اقتصاد ایران و همچنین سرمایه انسانی برای رشد و توسعه اقتصادی کشور منجر شود، ظاهراً در حال بسته شدن است. لازم است هرچه سریع‌تر از فرصتی که برای استفاده از پتانسیل انسانی ایران باقی‌مانده است، استفاده شود. در غیر این صورت به گفته کارشناسان طی چندین سال آینده جمعیت ایران پیر شده و این فرصت از دست خواهد رفت.
به‌طورکلی تغییر جمعیتی از سه متغیر باروری، مقوله مهاجرت و مرگ‌ومیر تأثیر می‌پذیرد؛ وضع ما در دو متغیر اول، نامناسب است و برای اقدام اکنون نیز دیر است و نباید بیش از این فرصت را از دست داد؛ حدود سه دهه‌ای هست که «نرخ رشد جمعیت» در کشور روند نزولی به خود گرفته است و این نرخ که در سال‌های اول انقلاب حدود سه درصد بود، از اواخر دهه شصت خورشیدی از آن کاسته شد و این رقم در ابتدای ورود به دهه هشتاد به حدود ۱.۵ درصد رسید و در سال ۱۳۹۸ برای نخستین بار به کمتر از ۱ درصد رسید و در سال‌های نه‌چندان دور صفر خواهد شد!
انتهای پیام/ 351
