به گزارش گروه سایر رساتنه های دفاع پرس، تاریخ با بازخوانی تجربههای گذشته بر حیات بشر قدرت بسیاری در شناخت انسان نسبت به امور جاری فراهم ساخته و امروزه به عنوان یکی از پایههای علم، نگاه بسیاری از دانشمندان را به خود معطوف داشته است. از این روست که میتوان تاریخ را یکی از ریشههای اساسی دانش در صحنه علوم پیشرفته امروزی دانست. زمان دغدغه تاریخ است و همین زمان مسالهای علمی است که دانشمندان علوم طبیعی هماره در پی کشف ابعاد آن و فایق آمدن بر محدودیتهای ناشی از جبر زمان بودهاند. آنچه در نگاه به آینده دروازههای ژرف دانش قلمداد میشود در پیوست به گذشته بازخوانی دوباره تجربههای انسانی برای عدم تکرار آن و در نتیجه ذخیره زمان و خلق دوباره آن بوده است که فرصت بیشتری را برای افزایش سرعت انسان برای شکستن مرزهای دانش فراهم میسازد. از این روست که گنج زمان نیازمند معدن تاریخ است و تمامی دورهها و تجربیات تاریخی واجد ارزشاند.
عصر میانه ایران را میتوان یکی از معادن بینظیر تاریخ دانست که ثروت سرشار خود را بیمنت برای ما به میراث گذارده است، حیات مجدد زبان پارسی پس از چند قرن سکوت و ارتقاء آن به قلل مرتفعی چون بلعمی، بیهقی و جوینی در کنار استوانههای پایدار شعر پارسی در دوره میانه ایرانزمین رخ نموده و نوشتارهای تاریخی این دوره را علاوه بر غنای محتوایی به استواری ساختار نیز آراسته است.
کتاب تغییرات اجتماعی در ایران از نگاه مورخان پارسی نویس: بلعمی تا جوینی[1] که توسط مریم کمالی نوشته شده و به تازگی توسط انتشارات روشنگران چاپ و ارایه گردیده تلاشی است که دریچهای نو رو به افق تاریخ میانه ایران باز مینماید. هرچند تغییرات اجتماعی مفهوم جدیدی است که خاستگاه اصلی آن بیشتر به جامعهشناسی و علوم اجتماعی باز میگردد اما براساس آنچه که در این کتاب میخوانیم هیچگاه این گزاره اجتماعی دور از مفاهیم تاریخی نبوده است و نویسنده سعی دارد با استفاده از روشهای میان رشتهای نگاه جدیدی به تاریخ میانه ایران از دریچه تغییرات اجتماعی رخ داده درآن بر حکومتهای ایرانی همزمان با خلافت عباسی بیندازد. در این کتاب با ترسیم مثلثی از قدرت، کنش و ساختار به بازخوانی تغییرات اجتماعی دوره میانه ایران در بستر مکان و زمان پرداخته شده که با فرض پیوستگی تام دورههای تاریخی هر واقعه در پی بازتولید رخداد تاریخی پیش از آن تفسیر میشود. هر چند مفهوم بازتولید اجتماعی مورد استفاده در این چارچوب نظری از مباحث جامعهشناسانه آنتونی گیدنز اخذ شده است اما نگاه متفاوت و تاریخی شدهای به این نظریه داده شده که در نوع خود جدید و قابل توجه است.
عبارت تغییرات اجتماعی در ابتدا ذهن را متوجه تاریخ اجتماعی میسازد که یکی از قابل توجهترین و در عین حسرت یکی از بخشهای است که کمتر اثر قابل اعتنا و مستقلی در دوره میانه ایران در این خصوص نگاشته شده اما نگاه این کتاب بر اساس چارچوب نظری مورد استفاده مبتنی بر قدرت و عناصر متداخل در آن است که هرچند دور از نگاه به وقایع اجتماعی دوره میانه نیست اما در تکمیل آن میتوانست نگاهی به حیات کوچه و بازار و زندگی سایر طبقات اجتماعی مردم نیز داشته باشد.
کتاب پس از توضیح ابعاد چارچوب نظری و روش تحقیق در فصلهای آغازین گزارشی از منابع دست اول مورد استفاده خود میدهد که زاویه دید نویسنده را به چگونگی استفاده از این منابع غنی مشخص مینماید. تکیه بر تمام منابع تاریخنگارانه پارسی نگاشته شده در فاصله کتاب تاریخ نامه بلعمی و جهانگشای جوینی چون تاریخ بیهقی، زینالاخبار گردیزی، ترجمه تاریخ یمینی جرفادقانی و سیرت جلال الدین منکبرنی و نیز ارجاع به منابع پارسی متاخرتر چون جامعالتواریخ رشیدی و نیز منابع عربی در کنار استفاده ازپژوهشها و منابع کتابخانهای متعدد و به زبانهای مختلف خواننده را با پژوهشی در خور تحسین مواجه میسازد. آوردن دایره تغییرات اجتماعی هر دوره تاریخی و سلسلههای موجود در هر دوره و نیز مجهز کردن هر فصل به نقشه جغرافیایی ایران در سلسلههای مختلف از برجستگیهای قابل توجه کتاب است. نثر فاخر و دلنشین کتاب، پیوند استوار مطالب و تغییرات اجتماعی که نویسنده از دل متون تاریخی استخراج و گره گشایی می کند خواننده را به خواندن و همراه شدن با نویسنده تا پایان کتاب تشویق می کند.
بررسی تغییرات اجتماعی در بخش اول کتاب با زمینههای شکلگیری دولتهای مستقل در ایران خصوصا تلاشهای ابومسلم خراسانی و سیاه جامگان آغاز میشود که این وقایع تاریخی همزمان با شکلگیری و تاسیس خلافت عباسی در بغداد است. در بخش دوم حلقههای ابتدایی تغییرات اجتماعی در دولتهای نوپای ایرانی چون طاهریان و سامانیان و صفاریان با حکومت فراگیرتر آل بویه پیوند خورده و تا تسخیر بغداد توسط آنان پیگیری میشود. بخش سوم با موشکافی در تغییرات اجتماعی مهمی چون تغییر حکومت از ایرانیان به حاکمان ترک در قامت سلطنت غزنوی و چگونگی تاسیس نهادهای جدیدی چون سلطنت پرداخته و تغییرات اجتماعی ناشی از تعامل و رقابت امیران و دبیران در قدرت بررسی میگردد.
یکی از نکات قابل توجه در این بخش چگونگی بر آمدن امرا و کنشگران مقتدر غزنوی از بازتولید ساختارهای بردهداری در دوره سامانی است. بررسی تغییرات اجتماعی حکومت سلجوقی با زمینهها و چگونگی شکلگیری اولین امپراتوری اسلامی در ایران آغاز شده و ادامه تضاد و تقابل جنگ سالاران در قامت امیران و اهل قلم در لباس وزیران و تاثیرات و وقایع آن بررسی میگردد. خوارزمشاهیان که فصل آغازین بخش چهارم کتاب را به خود اختصاص داده است به عنوان آخرین حاکمان پیش از حمله مغول زمینههای بسیاری برای بررسی از جهت تغییرات اجتماعی دارد زیرا که زمینه یکی از مهمترین وقایع تاریخی ایرانزمین در این دوره قابل تحلیل و ارزیابی میباشد. نویسنده در فصل دوم این بخش سعی دارد با ترسیم نقاط ضعف و قوت حاکمان خوارزمشاهی علاوه بر مرور تغییرات اجتماعی این دوره زمینه های حمله مغول را از منظر ساختاری و کنشگران متداخل در آن بررسی نماید. تحلیل نگاه فکری چون تقدیرگرایی و تاثیر آن بر تغییرات اجتماعی پیش رو یکی از جالبترین سطور این بخش را تشکیل میدهد. بی شک در میان تمامی تغییرات اجتماعی رخ داده در تاریخ کهن ایرانزمین حمله مغول جایگاه ویژهای دارد.
بررسی زمینه های پیش و پس از این یورش خانمان سوز در این بخش از ابعاد مختلف پیگیری شده و تا سقوط خلافت عباسی و تسخیر شهر بغداد توسط هلاکو ادامه مییابد. کتاب پایان روایت تغییرات اجتماعی از نگاه مورخان عهد مغول را امید به آینده میداند و این امید فصل پایانی کتاب تغییرات اجتماعی از نگاه مورخان پارسینویس: بلعمی تا جوینی را تشکیل میدهد.
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران
