گروه فرهنگ دفاع‌پرس- فرشته حاجی‌زاده؛، جنگ ایران و عراق یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین رخدادهای قرن بیستم محسوب می‌شود این جنگ در بحرانی‌ترین کانون جهان یعنی خاورمیانه به وقوع پیوست و به مدت هشت سال طول کشید نبردهای سخت و دشوار نیروهای ایرانی با قوای متجاوز که عمدتاً با پیروزی ایران همراه بود، به تقویت حضور نظامی ابرقدرتها به ویژه آمریکا در خلیج فارس منجر شد.
حضور این نیروها در خلیج فارس و حمایت و پشتیبانی آنان و اکثر کشورهای عربی خاورمیانه از عراق و همچنین نقش خبری - تبلیغی رسانه‌های غربی در همراهی با عراق این جنگ را به مهمترین رخداد یکصد ساله اخیر در جهان تبدیل کرد.
کتاب «جنگ ایران و عراق پرسش‌ها و پاسخ‌ها» نوشته فرهاد درویشی توسط مرکز اسناد و دفاع مقدس منتشر و روانه بازار نشر شده است. این کتاب سوالات کلیدی و مهم در مورد جنگ تحمیلی و دفاع مقدس را پاسخ داده است.
خبرگزاری دفاع مقدس در سلسله مطالبی بخش‌هایی از این کتاب را منتشر می‌کند.
پیشینه تاریخی اختلافات مرزی عراق با ایران چه بود؟
*سابقة اختلافات ایران و عراق به دوره ای برمی‌گردد که عراق جزء امپراتوری عثمانی بود. اختلافات ایران و دولت عثمانی در طول چهار قرن (۱۵۱۴-۱۹۱۴ با وجود انعقاد بیش از هجده قرارداد صلح و چندین پروتکل مرزی همچنان حل نشده ماند و این منازعات به دولت تازه تأسیس عراق پس از جنگ جهانی اول منتقل گردید.
در این قسمت به برخی از اختلافات ایران و عثمانی و معاهداتی که بین دو کشور در دوره قاجار و پهلوی به امضا رسید اشاره می‌کنیم.
در اواخر دوره فتحعلی شاه مسئله رفت و آمد ایلات چادرنشین در مناطق مرزی میان دو کشور باعث بروز درگیریهایی شد. عباس میرزا برای تثبیت اوضاع به غرب لشکر کشید و تا بغداد پیش رفت دولت عثمانی ناچار تقاضای صلح کرد و پس از مذاکرات نمایندگان ایران و عثمانی در شهر «ارزنه الروم» معاهده اول ارزنه الروم بین دو دولت به امضا رسید. با وجود شکست عثمانی در این جنگ معاهده مزبور هیچ تغییری در مرزهای دو کشور به وجود نیاورد.
در دوره محمد شاه نیز اختلافات ایران و عثمانی بالا گرفت که در نهایت با وساطت دولت روسیه و انگلیس عهدنامه دوم ارزنه الروم بین دو کشور منعقد شد. بر اساس این قرارداد طرفین از دعاوی و مطالبات نقدی خود (به استثنای خسارات) صرف نظر کردند همچنین دولت ایران قبول کرد به شرط اینکه دولت عثمانی حاکمیت ایران بر اراضی شرق "ذهاب" و "کرند" را بپذیرد از دعاوی خود درباره اراضی غرب ذهاب دست بردارد ایران هم پذیرفت از ادله‌ای که حاکمیت آن را بر سلیمانیه مسجل می‌ساخت، دست بکشد به شرط آنکه عثمانی حاکمیت ایران بر شهر و بندر محمره (خرمشهر) و جزیره الخضر (آبادان) و اراضی ساحل شرقی اروندرود را که در تصرف ایران بود بپذیرد.
عثمانی نیز متعهد شد تا حق تردد کشتی‌های ایرانی را در اروندرود- که در تصرف ایران بود - به رسمیت شناخته مانع از آن نگردد. دو دولت همچنین اعلام آمادگی کردند که برای امر تحدید حدود و تعیین سرحدات نمایندگانی را معرفی کنند تا با دول واسطه، به انجام این مهم بپردازند سایر مواد عهدنامه مربوط به پناهندگان حقوق و عوارض گمرکی کالا‌ها، خوش رفتاری با زائران، تعیین حضور کنسول و جلوگیری از شرارت عشایر سرحدی است.
اما امضای این معاهده نیز به اختلافات ایران و عثمانی خاتمه نداد، تا اینکه با وساطت انگلستان پروتکل سال ۱۹۱۱ به امضای دو کشور رسید. بر اساس این پروتکل مقرر شد کمیسیونی مرکب از نمایندگان چهار دولت (روسیه انگلیس عثمانی و ایران) مطابق معاهده دوم ارزنه الروم تشکیل شود و به امر تعیین خطوط مرزی رسیدگی کند ولی تشکیل این کمیسیون نیز حاصلی در بر نداشت متعاقب آن نمایندگان چهار دولت در اسلامبول پروتکل سال ۱۹۱۳ را امضا کردند که بر اساس آن، دو دولت روس و انگلیس، مسئول تعیین مرز ایران و عثمانی شناخته شدند و اروندرود به حاکمیت عثمانی و انگلیس درآمد کمیسیونی برای اجرای اهداف این پروتکل تشکیل شد که در سال ۱۹۱۴ موقتاً مرزهای دو کشور را علامت گذاری کرد.
با پایان جنگ جهانی اول و تجزیه امپراتوری عثمانی، عراق از جمله کشور‌هایی بود که از تجزیه عثمانی تشکیل شد و تحت قیمومیت انگلستان قرار گرفت و در سال ۱۹۲۱ به ظاهر به استقلال دست یافت پس از تشکیل کشور عراق نیز اختلافات ایران و عراق همچنان ادامه پیدا کرد.
اولین اختلاف ایران و عراق بر سر تبعید علمای شیعه به ایران بود که به خاطر نقش علمای شیعه در انقلاب عراق صورت گرفت. تبعید علمای شیعه به ایران مورد اعتراض دولت و ملت ایران قرار گرفت.
پس از تشکیل، عراق ایران به رسمیت شناختن عراق را به حل اختلافات بر سر اروندرود شط العرب و همچنین محترم شمردن حقوق اتباع ایران موکول کرد. در سال ۱۹۲۹ دولت ایران پس از کسب اطمینان از طرف انگلستان و عراق مبنی بر استرداد حقوق قانونی ایران در اروندرود، دولت عراق را به رسمیت شناخت. اما برخلاف قول‌هایی که به دولت ایران، برای احقاق حقوق آن در اروندرود داده بودند بعدها معلوم شد که عراق تصمیم ندارد به تعهد خود عمل کند این، عمل ایران را واداشت تا رسماً به عراق اعلام نماید که تحدید حدود سال ۱۹۱۴ را فاقد اعتبار دانسته و آن را به رسمیت نمی‌شناسد. به این ترتیب اختلافات ایران و عراق همچنان ادامه یافت تا اینکه در سال ۱۹۳۴ عراق شکایتی را به جامعه ملل تسلیم کرد مبنی بر اینکه ایران قرارداد ارزنه الروم و پروتکل ۱۹۱۳ را نادیده انگاشته از مفاد آن تخلف می‌نماید در نهایت ایران و عراق تحت فشار انگلیسی ها، مصمم به حل اختلافات خود شدند.
در تاریخ ۱۳ تیر ۱۳۱۶ (۱۹۳۷) عهدنامه‌ای بین وزیر امور خارجه عراق ناجی الاصیل و وزیر امور خارجه ایران عنایت الله به امضا رسید. این عهدنامه در سال ۱۹۳۸ در مجالس دو کشور با اکثریت آراء به تصویب رسید و در ۳۰ خرداد ۱۳۱۷ اسناد آن بین دو کشور مبادله شد. در این عهدنامه پروتکل ۱۹۱۳ و صورت جلسات کمیسیون تحدید حدود ۱۹۱۴ و نقشه‌های تهیه شده توسط دولت‌های روسیه و انگلستان مبنای تعیین مرز زمینی دو کشور قرار گرفته و برای نخستین بار به واژه تالوگ برای منطقه اروندرود (محدوده روبه‌روی بندر ابادان به طول 7 کیلومتر) اشاره شده است. به عبارت دیگر در این عهدنامه از حق دو کشور بر اروندرود بر مبنای خط تالوگ برای محدوده مشخصی یاد می‌شود و بعدها این مبنا در قرارداد 1975 الجزایر کل اروندرود را در بر گرفت.
انتهای پیام/ 801
