به گزارش گروه حماسه و جهاد دفاع‌پرس، مرکز اسناد، تحقیقات و نشر معارف دفاع مقدس، نهادی است که وظیفه گردآوری، مستندسازی و ثبت روایت‌ها و اسناد مرتبط با فرماندهان و شخصیت‌های مؤثر دوران دفاع مقدس را بر عهده دارد. یکی از بخش‌های این مرکز، گروه مطالعات تاریخ شفاهی است که تاکنون خاطرات فرماندهانی همچون سرلشکر یحیی (رحیم) صفوی، سرلشکر محسن رضایی، سردار محمدنبی رودکی، سردار حسین علایی و دیگر فرماندهان این دوران را ضبط و ثبت کرده و بخشی از این آثار را نیز به چاپ رسیده است.
۲۳ خرداد سال جاری، رژیم صهیونیستی با حمله و تجاوز به خاک ایران، تعدادی از فرماندهان و سرداران برجسته کشور را به شهادت رساند؛ از جمله سرلشکر غلامعلی رشید، سرلشکر محمد باقری، سردار علی شادمانی، سردار امیرعلی حاجی‌زاده، سردار حسن محقق و دیگر فرماندهانی که از دوران دفاع مقدس تاکنون نقش‌های مهمی ایفا کرده‌اند. این اتفاق اهمیت و ضرورت ثبت و ضبط تاریخ شفاهی فرماندهان را بیش از پیش نمایان ساخت.
بر همین اساس، تصمیم گرفتیم گفت‌وگویی با «امیرمحمد حکمتیان» مسئول گروه مطالعات تاریخ شفاهی مرکز اسناد، تحقیقات و نشر معارف دفاع مقدس داشته باشیم تا از روند ثبت تاریخ شفاهی فرماندهان و به‌ویژه وضعیت ثبت خاطرات شهدای جنگ ۱۲ روزه اسرائیل علیه ایران، اطلاعات دقیق‌تری به دست بیاوریم.
*تاریخ شفاهی شهید غلامعلی رشید تا چه مقطعی از زندگی‌شان ثبت و ضبط شده و هم‌اکنون کتاب تاریخ شفاهی سردار رشید در چه مرحله‌ای از تدوین و انتشار قرار دارد؟
ثبت تاریخ شفاهی سردار شهید غلامعلی رشید از تاریخ هفتم اردیبهشت ۱۳۸۸ در مرکز اسناد، تحقیقات و نشر معارف دفاع مقدس آغاز و تا تاریخ ۷ دی ۱۳۹۸، در مجموع ۶۳ جلسه مصاحبه با ایشان برگزار شد. تمام این جلسات به‌صورت کامل فیلم‌برداری شده‌اند و محمد درودیان، از راویان و نویسندگان مرکز، مسئولیت انجام این مصاحبه‌ها را بر عهده داشته است. تمامی جلسات ضبط، پیاده‌سازی و تدوین اولیه نیز شده‌اند.
در مراحل ابتدایی، روند ثبت تاریخ شفاهی سردار رشید به‌صورت معمول پیش می‌رفت و تا مقطع آزادسازی خرمشهر، ۳۳ جلسه برگزار شد اما پس از مدتی، با پیشنهاد خود سردار رشید، قرار شد از دفاتر یادداشت روزانه ایشان نیز استفاده شود، چرا که این یادداشت‌ها حاوی جزئیات ارزشمندی از دوران جنگ بود. بر همین اساس، ۳۰ جلسه بعدی با بازنگری و بر اساس مطالب مندرج در این دفاتر تنظیم شد و این بخش تا پایان عملیات فتح‌المبین را پوشش می‌داد.
با این حال، به دلایلی ادامه روند مصاحبه‌ها با وقفه مواجه شد و فرصت برگزاری جلسات تکمیلی فراهم نشد. همین وقفه نیز بر روند تدوین نهایی اثر تأثیر گذاشت. اما پس از حمله رژیم صهیونیستی در تاریخ ۲۳ خرداد و شهادت سردار رشید، مرکز اسناد تصمیم گرفت فرایند تدوین و انتشار کتاب خاطرات سردار را با جدیت دنبال کند. در حال حاضر، برنامه‌ریزی‌ها برای نگارش و تدوین نهایی کتاب در حال انجام است و انتشار آن در آینده نزدیک در دستور کار قرار دارد.
*چه مقدار از یادداشت‌های سردار رشید هم‌اکنون در دسترس است؟
بیشتر اسناد و دست‌نوشته‌های مرتبط با سردار شهید غلامعلی رشید که به دوران دفاع مقدس مربوط می‌شود، در حال حاضر در اختیار مرکز اسناد، تحقیقات و نشر معارف دفاع مقدس قرار دارد. این مجموعه شامل نوار‌های صوتی ضبط شده از جلسات دوران جنگ، اسناد رسمی، نامه‌ها، احکام و مأموریت‌های صادرشده برای ایشان است. با توجه به موضوع کتاب تاریخ شفاهی سردار رشید، بخشی از این اسناد در مرحله تدوین نهایی مورد استفاده قرار خواهد گرفت تا روایت‌ها مستندتر و دقیق‌تر ارائه شوند.
بخش نخست کتاب، بیشتر به دوران کودکی، فعالیت‌های انقلابی و مبارزات پیش از جنگ او اختصاص دارد که طبیعتاً اسناد کمتری از آن دوره در دسترس است اما از زمان آغاز جنگ تحمیلی تا عملیات بیت‌المقدس، حجم قابل‌توجهی از اسناد موجود است، به‌ویژه نامه‌ها و نوار‌های جلسات فرماندهی، که استفاده از آنها می‌تواند محتوای کتاب را غنی‌تر و روایت‌ها را عمیق‌تر و مستندتر سازد.
*با توجه به اینکه سردار علی شادمانی پس از شهادت سردار رشید به جانشینی ایشان منصوب شد و چند روز بعد خود نیز به دست رژیم صهیونیستی به شهادت رسید، آیا مرکز اسناد اقدام به ثبت و ضبط تاریخ شفاهی سردار شادمانی کرده است؟
شهید علی شادمانی از رزمندگان استان همدان در دوران دفاع مقدس بود که فعالیت خود را از جایگاه یک رزمنده ساده آغاز کرد. سال ۱۳۶۵ به فرماندهی لشکر ۳۲ انصارالحسین (ع) منصوب شد و تا پایان جنگ، در این سمت خدمت کرد. پس از دفاع مقدس، مسئولیت‌های متعددی را بر عهده گرفت. شهید شادمانی پس از شهادت سردار رشید، به عنوان فرمانده قرارگاه خاتم‌الانبیا (ص) منصوب شد، اما تنها چهار روز پس از این انتصاب، در دفاع مقدس ۱۲ روزه، توسط رژیم تروریستی صهیونیستی به شهادت رسید.
تاریخ شفاهی سردار شادمانی از ۵ دی ۱۳۹۷ در این مرکز آغاز و تا ۱۶ تیر ۱۴۰۰ ادامه یافت و در این مدت ۵۱ جلسه مصاحبه با ایشان برگزار شد. روند مصاحبه‌ها از دوران کودکی سردار آغاز و تا پایان دوران دفاع مقدس ادامه پیدا کرد. در حال حاضر، کتاب تاریخ شفاهی شهید شادمانی در مرحله تدوین و آماده‌سازی برای انتشار قرار دارد.
*سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، نیز در حمله رژیم صهیونیستی به ایران به شهادت رسید. آیا مرکز اسناد، ثبت و ضبط تاریخ شفاهی ایشان را در زمان حیاتشان آغاز کرده بود؟
شهید محمد باقری از ابتدای دفاع مقدس در کنار برادر خود، شهید حسن باقری حضوری فعال داشت و پس از شهادت ایشان در عملیات والفجر مقدماتی، به‌عنوان مسئول اطلاعات قرارگاه خاتم‌الانبیا (ص) منصوب شد و تا پایان جنگ در این سمت خدمت کرد. برخی فرماندهان به دلایل مختلف از جمله مشغله‌های کاری، دیرتر وارد فرآیند ثبت تاریخ شفاهی شدند؛ شهید محمد باقری نیز از این جمله بود با اینکه او در دسترس مرکز اسناد بود و حتی در برخی جلسات تاریخ شفاهی سردار محسن رضایی به‌عنوان مهمان حضور داشت، اما روند رسمی ثبت تاریخ شفاهی او عملاً از سال ۱۴۰۱ آغاز شد.
مرکز اسناد، تحقیقات و نشر معارف دفاع مقدس، ثبت و ضبط تاریخ شفاهی سردار باقری را از تاریخ ۱۹ بهمن ۱۴۰۱ آغاز تا ۱۹ دی ۱۴۰۲، در ۲۵ جلسه صوتی مصاحبه برگزار کرد. این جلسات توسط مصطفی رحیمی، نویسنده حوزه دفاع مقدس، انجام شد که پیش‌تر نیز طی ۱۳ جلسه تاریخ شفاهی مربوط به دوران کودکی، مبارزات انقلابی و پیروزی انقلاب اسلامی را با سردار باقری ضبط کرده بود. پس از آغاز جلسات رسمی مرکز، مقرر شد روند کار از همان نقطه ادامه یابد.
در مجموع، ۲۵ جلسه تاریخ شفاهی از سرلشکر باقری ثبت شده است؛ ۱۳ جلسه مربوط به دوران کودکی، مبارزات انقلابی و پیروزی انقلاب و ۱۲ جلسه درباره دوران دفاع مقدس، از آغاز جنگ تا پایان عملیات خیبر در سال ۱۳۶۲. این جلسات تا پایان عملیات خیبر ادامه داشت و مقدمات ورود به عملیات بدر نیز در حال شکل‌گیری بود، اما با آغاز عملیات «طوفان الاقصی» روند مصاحبه‌ها متوقف شد و ادامه نیافت.
در حال حاضر، کتاب تاریخ شفاهی سرلشکر محمد باقری در مرحله تدوین قرار دارد و تلاش می‌شود پس از اتمام فرآیند تدوین و آماده‌سازی، در نخستین فرصت ممکن منتشر شود.
*شهید سردار امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیرو هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سردار حسن محقق، جانشین سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز در حمله رژیم صهیونیستی علیه ایران به شهادت رسیدند. تاریخ شفاهی سردار حاجی‌زاده تا چه مقطعی از زندگی‌شان ثبت و ضبط شده است؟
ثبت تاریخ شفاهی شهید سردار امیرعلی حاجی‌زاده در برنامه‌های مرکز قرار داشت و در این زمینه نیز مذاکراتی صورت گرفته بود، اما با شهادت او، فرصت ثبت و ضبط تاریخ شفاهی‌اش از دست رفت. همچنین درباره اجرای پروژه تاریخ شفاهی شهید سردار حسن محقق، مرکز در چند مرحله پیگیری‌هایی انجام داد، اما به دلیل مشغله‌های فراوان سردار، ثبت تاریخ شفاهی او میسر نشد و در جنگ ۱۲ روزه به شهادت رسید.
ثبت تاریخ شفاهی ۲۲۰ فرمانده در مسیر اجرای نقشه راه مرکز اسناد
*آیا مرکز موفق به ثبت تاریخ شفاهی سرلشکر شهید حسین سلامی شده است و در چه مرحله‌ای قرار داشته است؟
سرلشکر حسین سلامی دو روز قبل از شهادتشان از مرکز بازدید کردند. در حضور او، گزارشی از وضعیت تاریخ شفاهی ارائه شد. به یاد دارم در همان جلسه، وقتی گزارش دادم که تاکنون مصاحبه‌های حدود ۲۰۰ فرمانده انجام شده است، سرلشکر سلامی گفت: «خیلی خوب، ۵۰ درصدش انجام شده و برای خروجی‌ها نیز زودتر اقدام کنید.» همراه سرلشکر حسین سلامی، سردار علی فدوی نیز حضور داشت و اشاره کرد: «۵۰ درصد هنوز انجام نشده است. بسیاری از فرماندهان به دلیل سن بالا یا بعضاً به دلیل آسیب‌های شیمیایی از دوران دفاع مقدس، ممکن است مرکز را از تاریخ شفاهی محروم سازند.»
در همان جلسه به سرلشکر سلامی پیشنهاد شد که مرکز اسناد، افتخار دارد برای ثبت تاریخ شفاهی میزبانش باشد. این امر نیز در دستور کار مرکز قرار گرفت ولی متأسفانه سرلشکر سلامی نیز در حمله رژیم صهیونیستی به ایران، به شهادت رسید و مرکز از ثبت تاریخ شفاهی او محروم شد. سرلشکر سلامی، در برخی برنامه‌ها و مراسم‌های مرکز اسناد به مناسبت هفته دفاع مقدس یا مناسبت‌های دیگر حضور داشت که از او فایل‌های صوتی و تصویری و متنی به جای مانده است.
*مرکز اسناد، در زمان حیات سردار مهدی ربانی، معاون عملیات ستاد کل نیروهای مسلح و سردار غلامرضا محرابی، معاون اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح که هر دو در ۲۳ خرداد توسط رژیم صهیونیستی به شهادت رسیدند، اقدامی برای ثبت و ضبط تاریخ شفاهی‌شان انجام بود؟
در مورد سردار مهدی ربانی و سردار غلامرضا محرابی نیز متأسفانه امکان ثبت تاریخ شفاهی‌شان توسط مرکز فراهم نشد.
*با توجه به اهمیت ثبت تاریخ شفاهی فرماندهان، آیا بهتر نیست مرکز اسناد، در کنار رعایت و حفظ مستندنگاری، سرعت انجام کار‌ها را افزایش دهد تا فرصت ثبت خاطرات فرماندهان بیشتری از دست نرود؟
روند ثبت تاریخ شفاهی فرماندهان، فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است. پیش از آغاز مصاحبه‌ها، مطالعات پژوهشی گسترده‌ای انجام می‌شود؛ رزومه فرد و یگان مربوطه بررسی شده و پژوهشگر باید با پیشینه موضوع به خوبی آشنا باشد. سپس مصاحبه‌ها وارد مرحله ثبت و ضبط می‌شوند که خود فرایندی طولانی و دقیق است. برخلاف برخی آثار که با سرعت و بر اساس منابع پراکنده و اینترنتی منتشر می‌شوند، مرکز اسناد بر این باور است که کار‌ها باید به صورت مستند، دقیق و علمی تدوین شوند. هرچند این رویکرد زمان‌بر است، اما نتیجه آن آثاری معتبر، مستند و قابل استناد خواهد بود. تلاش مرکز بر این است که حداقل داشته‌های موجود به آثاری پژوهشی و علمی تبدیل شود، نه خروجی‌های شتاب‌زده و بی‌کیفیت. هدف این است که کتاب‌های منتشرشده هم در شأن شهدا باشند و هم نمادی از اعتبار و کیفیت مرکز، به گونه‌ای که به عنوان مرجعی قابل اتکا برای پژوهشگران و علاقه‌مندان شناخته شوند.
در سال‌های اخیر، مرکز بر دو محور اصلی تمرکز کرده است؛ نخست، تدوین و انتشار مصاحبه‌هایی که سال‌ها پیش انجام شده و هنوز به چاپ نرسیده‌اند؛ و دوم، تسریع در روند چاپ و انتشار آثار جدید. در همین راستا، از ابتدای سال ۱۴۰۴ برنامه‌ای برای چاپ و انتشار ۱۶ اثر تاریخ شفاهی در دستور کار قرار گرفت که تاکنون هشت اثر از آنها منتشر شده است. این در حالی است که نیمه نخست سال با تعطیلات و شرایط ویژه‌ای همچون جنگ همراه بود. هدف مرکز این است که تا پایان سال تمامی این ۱۶ اثر به چاپ برسند.
برای مقایسه، از آغاز فعالیت رسمی مرکز در سال ۱۳۸۸ تا سال ۱۴۰۰ حدود ۳۰ جلد کتاب منتشر شده بود، اما تنها در یک سال اخیر (از آبان ۱۴۰۳ تا مهر ۱۴۰۴) ۱۱ جلد کتاب تاریخ شفاهی چاپ و منتشر شد که نشان‌دهنده جهش قابل توجهی در روند کاری مرکز است. نمونه بارز این اهمیت را می‌توان در تاریخ شفاهی سرلشکر محسن رضایی دید؛ او تاکنون ۱۴۳ جلسه مصاحبه داشته است که از دوران کودکی تا عملیات والفجر ۸ را در بر می‌گیرد. هرچند ادامه جلسات فعلاً متوقف شده، اما تاکنون سه جلد از خاطرات ایشان منتشر شده است. مجلدات دوم و سوم این مجموعه در ابتدای سال ۱۴۰۴ با پیگیری‌های جدی سردار رمضان شریف چاپ و منتشر شدند.
اهمیت تسریع در تدوین مصاحبه‌های تاریخ شفاهی فرماندهان دفاع مقدس در آن است که بسیاری از ابهامات و پرسش‌های مربوط به این دوران تنها از طریق روایت‌های مستقیم فرماندهان قابل پاسخگویی است. به عنوان مثال، درباره عملیات کربلای ۴ پرسش‌ها و ابهامات فراوانی مطرح است و در مواردی نیز نقد‌هایی درباره دلایل انجام برخی عملیات‌ها وجود دارد. پاسخ‌های این پرسش‌ها عمدتاً در مصاحبه‌های فرماندهان، از جمله تاریخ شفاهی سردار محسن رضایی، قابل دسترسی است.
*با توجه به فعالیت‌های مرکز اسناد در زمینه ثبت و ضبط تاریخ شفاهی فرماندهان، تاکنون چه تعداد جلسه مصاحبه انجام شده؟ چند اثر از آنها به چاپ رسیده است؟ چه برنامه‌ای برای تکمیل و انتشار مصاحبه‌های باقی‌مانده در دستور کار مرکز قرار دارد؟
مرکز یک نقشه راه برای اجرای تاریخ شفاهی فرماندهان دارد که شامل ۴۰۰ تن است تا امروز تاریخ شفاهی ۲۲۰ نفر از فرماندهان در قالب ۵۱۰۰ جلسه معادل هزاران ساعت فیلم ثبت و ضبط شده است که گنجینه‌ای عظیم محسوب می‌شود و این گنجینه عظیم اکنون در اختیار مرکز قرار دارد. تا کنون حدود ۳۷ کتاب تاریخ شفاهی فرماندهان در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس منتشر شده است. به عنوان نمونه، از سرلشکر محسن رضایی سه جلد کتاب و از سردار رحیم صفوی دو جلد کتاب منتشر شده است. مرکز تاکنون فعالیت‌های گسترده‌ای در حوزه تاریخ شفاهی انجام داده است. اکثر فرماندهان لشکر‌ها و واحد‌های تخصصی مورد مصاحبه قرار گرفته‌اند و کار تدوین متن کتاب‌های این فرماندهان با جدیت در گروه مطالعات تاریخ شفاهی در حال انجام است.
*به گفته سردار رمضان شریف، رئیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، اخیراً فرمانده کل سپاه مأموریتی به مرکز اسناد داد تا مستندات مربوط به جنگ ۱۲ روزه جمع‌آوری شود. این پروژه در حال حاضر در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
در چند ماه اخیر، از طرف فرماندهی سپاه، مرکز اسناد مأموریت یافت تا وارد حوزه جمع‌آوری اسناد، پژوهش‌ها و ثبت تاریخ شفاهی و روایت‌های جنگ ۱۲ روزه شود. در همین راستا، در مرکز اسناد، جلساتی با فرماندهان ارشد سپاه برگزار شده و بررسی‌ها و واکاوی‌های پژوهشی در حال انجام است. ازجمله موضوعات مورد بررسی، مقایسه و تحلیل مشابهت‌ها و تفاوت‌های جنگ ۱۲ روزه با دفاع مقدس هشت‌ساله است. در حال حاضر، این پژوهش‌ها در مرحله مقدماتی هستند و پس از نهایی شدن سرفصل‌ها، هر بخش به یکی از مدیریت‌های مرکز برای اجرا محول خواهد شد.
گروه مطالعات تاریخ شفاهی مرکز، ان‌شاءالله تاریخ شفاهی فرماندهان و مسئولینی که در دفاع مقدس ۱۲ روزه نقش داشتند را در برنامه آتی خود دارد.
*اخیراً نقد‌هایی مطرح شده که آثار مرکز اسناد، سبک رسمی دارد و جذابیت روایت‌های انسانی و عاطفی در آنها کمتر دیده می‌شود. آیا مرکز این نقد را می‌پذیرد و علت این سبک و روند نگارش آثار چیست؟
سبک گفت‌وگو (سؤال و جواب)، به‌عنوان قالب استاندارد تاریخ شفاهی مرکز لحاظ شده است و تمامی کتاب‌های تاریخ شفاهی به همین صورت به چاپ رسیده است. آثار مرکز تنها برای مخاطب عام نیست و بسیاری از آنها دارای مخاطب خاص و هدفمند هستند مانند واحد مهندسی، توپخانه یا بهداری رزمی سپاه که تجربه‌نگاری و خاطرات تخصصی آنها برای استفاده آتی ثبت و ضبط می‌شود. مرکز اسناد همواره تلاش کرده است تا تاریخ شفاهی‌ها را به‌صورت مستند، علمی و پژوهشی ثبت کند. مرکز اسناد در عین رعایت اصول مستندنگاری، بازخورد‌های مخاطبان را دریافت کرده و از آنها برای غنی‌تر شدن آثار خود بهره می‌گیرد.
در همین راستا، مرکز تلاش دارد که آثار تاریخ شفاهی علاوه بر مستند بودن، جذابیت و خواندنی بودن را برای مخاطبان عام و نسل جوان نیز داشته باشند. نمونه موفق این رویکرد، تبدیل جلد اول تاریخ شفاهی سردار رحیم صفوی به رمان «یحیی» است که هم نسخه چاپی و هم فایل دیجیتال آن موجود است. مرکز اسناد با رعایت دستورالعمل‌های تصویب‌شده توسط فرماندهی سپاه، بر مستند و علمی بودن آثار تأکید دارد و از انتشار آثار غیرمستند خودداری می‌کند. بنابراین، مرکز به‌عنوان مرجع آثار دفاع مقدس سپاه، موظف به حفظ و نگهداری سبک مستند و استنادی خود برای مخاطبان خاص است، اما این به معنای فراموشی مخاطبان نسل جوان نیست. تلاش مرکز بر آن است که همان تاریخ شفاهی‌ها را به شکل جذاب و خواندنی نیز ارائه دهد؛ همان‌طور که اولین اثر رمان، یعنی «یحیی» از کتاب تاریخ شفاهی سردار رحیم صفوی اقتباس شده است.
منبع: ایبنا
انتهای پیام/ 112
