ماموریت‌های پدافند هوایی در دوران جنگ/ انهدام 600 جنگنده بعثی با کمترین تجهیزات

به گزارش گروه دفاعی امنیتی دفاع پرس، «رضا جهانفر» نویسنده و پژوهشگر حوزه دفاع مقدس در مقالهای به بررسی عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی پرداخته است. در ادامه قسمت نخست این مقاله را که در اختیار خبرگزاری دفاع مقدس قرار داده است را میخوانید:

باتوجه به گسترش استفاده از انواع هواگرد در جنگهای به وقوع پیوسته در قرن بیستم، این قرن را باید قرن تغییر راهبرد نبرد به نبرد هوا-زمینی و نبرد هوایی دانست. هرچند که بعدها و در آستانه قرن بیست و یکم فضا به عنوان بعدچهارم قدرت اهمیت ویژهای یافت و قدرتهای بزرگ نظامی دنیا در صدد تسخیر آن جهت تامین امنیت و دستیابی به اهداف خود هستند. طی این سالها هراندازه که اهمیت دستیابی به جنگندهها و بمب افکنهای جدید  برای قدرتهای بزرگ بیشتر میشود، اهمیت پدافندهوایی و دستیابی به جنگ افزارهای پدافندهوایی  از رادارهای اخطار سریع تا سامانههای پدافندهوایی ضدموشک و حتی آتشبارهای توپ ضدهوایی برای سایر کشورها حیاتیتر میشود. دراین میان جنگ ایران وعراق که یکی از طولانی ترین جنگهای قرن حاضر است، نمونهای مناسب از لزوم دستیابی کشورها به پدافندهوایی قوی و مطمئن است. دراین جنگ عراقیها مجهز به پیشرفتهترین هواپیماهای شرقی و غربی بودند.

در ابتدای جنگ، ایران حدود 480 هواپیمای جنگی و بیش از 600 هلی کوپتر در برابر 335 هواپیمای جنگی و 123 فروند هلی کوپتر رزمی عراقی در اختیار داشت. این در حالی بود که ایران دارای 3100 تانک و عراق دارای 4000 تانک بود. اما پراکندگی نیروهای ایرانی، عدم انسجام درونی ارتش، اخراج فرماندهان رده بالا و مستشاران خارجی، عدم سرویس و نگهداری مناسب جنگ افزارها و در نتیجه عدم آمادگی عملیاتی جنگ افزارها و... منجر به کاهش توان رزمی ارتش ج.ا.ا به 50 درصد سال قبل از انقلاب شده بود. این مشکلات در تمام تخصصها و ردههای ارتش وجود داشت و پدافندهوایی در تمام نیروها از این قائده مستثنی نبود.

اگرچه پدافندهوایی نیروی هوایی موظف به کشف، شناسایی، رهگیری و انهدام هرنوع هواگرد دشمن است اما باتوجه به وجود سازمان و تجهیزات پدافندهوایی در سایر نیروها، هرکدام از نیروهای زمینی و دریایی و حتی در مواقعی ژاندارمری موظف به دفاع هوایی در برابر اشیاء پرنده دشمن در محدوده عملکرد خود بودند.

لذا بررسی وضعیت پدافندهوایی سایر نیروها در نتیجه گیری عملکرد پدافندهوایی نیروی هوایی که بعدها با تدبیر مقام معظم رهبری به عنوان قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیا(ص) آجا به صورت مستقل به دفاع از آسمان آبی ایران زمین میپردازد، خالی از لطف نیست. بنابر اسناد ثبت شده در تاریخ جنگ ،"با وجود آنکه تجاوزات هوایی عراق از اوائل تیرماه 1358 آغاز شده بود، از همان آغاز تجاوز، کمبود جنگ افزار پدافندهوایی در یگانهای اجرایی و صف نیروهای مختلف احساس شد. به عنوان مثال در نیروی زمینی، به دلیل ذکرشده  لشکر81 زرهی از نیروی زمینی درخواست کرد تعدادی جنگ افزار ضدهوایی به آن لشکر واگذار کند". قبل از آن و در اواخر خرداد ماه 1358 و با توجه به اینکه احتمال حمله هوایی عراق به پادگانهای نظامی احساس شد و به جهت جلوگیری از خطرات حمله هوایی، فرماندهی وقت لشکر81 کرمانشاه با استفاده از گردان پدافندهوایی تدابیری در حد مقدورات به عمل آورد و دستور داد در هر پادگان نظامی یک دسته پدافندهوایی مستقر شود. ترتیب استقرار نیروهای پدافندهوایی نیروی زمینی در سراسر مرز تحت پوشش لشگر81 در اواخرخرداد به شرح زیر است:

توپ 23 میلیمتری

کوتاهی بنی صدر، ضربه اصلی را به پدافندهوایی وارد ساخت

علیرغم هشدارهای مکرر ارتش درخصوص تعرضات بعثیها و تشکیل یک ستاد فرعی در ستاد مشترک ارتش تحت عنوان ستاد عملیاتی مشترک به ریاست جانشین ستاد مشترک (سرتیپ امین داری) و حضور نمایندگان نیروهای سه گانه ارتش  به همراه نمایندگان سپاه و شهربانی در فروردین ماه 1359 واعلام برآورد نهایی وضعیت به رییس جمهور وقت بنی صدر (که همزمان فرماندهی کل قوا را نیز برعهده داشت) مشخص شد که بنی صدر اصلا این موضوع را جدی نگرفته و گفته است: «نظامیها جریان را خیلی جدی میگیرند، حکومت عراق جرات آن را ندارد که به ایران حمله بکند.»

موشک هاگ

البته بی تفاوتی فرمانده وقت کل قوا بنی صدر حتی پس از شروع رسمی تجاوز عراق به ایران تمام شدنی نبود همچنان که او تا 22 مهر 1359 جلسه شورای عالی دفاع را برگزار نکرده بود. البته چندان هم جای تعجب نیست زیرا بنی صدر و برخی از  تصمیم گیرندگان مشغول به دعواهای حزبی بودند تا آنجا که امام(ره) بارها به آنها هشدار میدهد. ضعف فرماندهی کل قوا در سازماندهی مجدد نیروها و عدم توجه وی به اولویت اصلی کشور (دفاع در برابر متجاوز) منجر به ضربه پذیری همه نیروها من جمله پدافندهوایی شده بود. چنان که پس از برکناری بنی صدر از فرماندهی کل قوا بهره وری پدافندهوایی و انهدام انواع هواگردهای عراقی (اعم از هواپیما، موشک، بالگرد و...) سیرصعودی داشت تا آنجا که در برخی از عملیاتها عملکرد درخشان پدافندهوایی زمینه ساز کسب پیروزیهای فراوان شد و در نهایت تا پایان جنگ حدود 600 هواپیما و بالگرد عراقی توسط پدافندهوایی ایران ساقط شد.

وضعیت پدافندهوایی نهاجا در ابتدای جنگ

علیرغم تمام مشکلات و ناآمادگیهای نیروهای مسلح که اجزای آن تا پائینترین رده گریبانگیر آن بودند، نیروی هوایی در شرایط مطلوبتری نسبت به سایر نیروها قرار داشت. به طوری که نیروی هوایی اولین نیرویی بود که پاسخ دندان شکن به تجاوز عراقیها داد و عملیات کمان 99 را اجرا کرد. پدافندهوایی نیروی هوایی نیز از این قائده مسثنی نبود. بنا به اسناد موجود عراقیها قبل از آغاز رسمی جنگ بارها مرتکب تجاوزات هوایی شده و پدافندهوایی در اکثرموارد اقدامات خاص خود را به خوبی انجام داده بود البته در پارهای از تجاوزات هوایی هدف عراقیها محک زدن توان عملیاتی پدافندهوایی بود.

شلیک موشک هوا به هوا از اف 14

عناصر ضدانقلاب نیز در این خصوص به عراقیها کمک میکردند. به عنوان مثال در آذرماه 1358 درمنطقه مرزی ایلام یک گروه مسلح ضدانقلاب به سایت راداری –مخابراتی  نخجیر واقع در غرب ایلام حمله کرده و خساراتی را به آن مرکز حساس پدافندهوایی کشور وارد کردند و 25 نفر از کارکنان سایت ذکرشده را به گروگان گرفتند. البته مسلم است که این مورد با هماهنگی و تائید بعثیها رخ داد زیرا تصرف یک سایت راداری و گروگان گرفتن چند  نفر ارتشی برای ضدانقلاب چندان دارای بهره عملی و حتی تبلیغی نبود اما پی بردن به توانمندی، مقدورات، نقاط ضعف و قوت تجهیزات راداری ویژه که پرواز هر نوع هواگردی را تا شعاع دهها مایلی در عمق خاک عراق تحت نظر دارد برای ارتش بعث عراق دارای اهمیت حیاتی است.

البته از نظر میزان آمادگی پدافندهوایی نیروی هوایی، نمیتوان ادعا نمود که پدافندهوایی نیروی هوایی ارتش در آمادگی کامل به سر میبرد زیرا به دلایلی که درتمام ارتش فراگیر بود، توان پدافندهوایی تا حدی کاهش یافته بود. برابر جدول وضعیت تجهیزات پدافندهوایی در سال 1359، نیروی زمینی دارای تجهیزاتیهمچون توپهای ضدهوایی در کالیبر 5/14 م م، 23 م م، 57 م م، موشکهای دوش پرتاب سام 7، سامانه پدافندهوایی شلیکا، نیروی هوایی دارای تجهیزات پدافندهوایی همچون توپهای ضدهوایی  23 م م، 35 م م، سامانه راداری اورلیکن، سامانه راداری موشکی راپیر، سامانه راداری موشکی هاوک، نیروی دریایی دارای سامانه راداری موشکی تیگرکت، ناوهای مجهز به موشکهای زمین به هوا بود.

نکته قابل ذکر این است که ایران به دلیل تحریمهای وضع شده در طول جنگ نتوانست کمبودهای تجهیزات عمده خود را تامین کند. به عنوان مثال هیچ هواپیمای جدیدی به خط پرواز نیروی هوایی ایران اضافه نشد و هواپیماهای قبلی و به جای مانده از رژیم  پهلوی نیز به دلیل فرسودگی قطعات و عدم جایگزینی قطعات جدید دچار شرایط خاص بودند. در این خصوص ژنرال هیکمن (از فرماندهان وقت ارتش آمریکا) میگوید: «اگر این تجهیزات در هر ارتشی بود غیرعملیاتی منظور میشد و اجازه پرواز نمییافت تا به نبردهای هوایی ادامه دهد...». در شرایط فوق و در زمان حضور کم رنگ پدافندهوایی هواپایه، پدافندهوایی خصوصا زمین به هوا با فشار بیشتری مواجه میشد.

شلیک موشک هاگ

ترفند ضربت نخست عراقیها، تلنگری بر نیروی هوایی و پدافند هوایی

عراقیها با تصور اینکه نیروی هوایی ایران اصلیترین خطر در برابر آنها است(با توجه به برتری زرهی عراق بر ایران) و با الهام گرفتن از حمله غافلگیرانه رژیم صهیونیستی در جنگ 6 روزه (که طی آن صهیونیستها با استفاده از عنصر غافلگیری ظرف 6 ساعت نیروی هوایی مصر، سوریه، اردن، لبنان و حتی عراق را زمینگیر کردند) با استفاده از دهها فروند هواپیمای عراقی در ساعت 14 روز 31 شهریور 1359 با عبور از مرزهای ایران از 4 فرودگاه اصلی، 19 شهر ایران را مورد حمله قرار دادند.

آنها سعی در نابودی نیروی هوایی ایران بر روی زمین داشتند. در این حمله نیروی هوایی عراق از دستیابی کامل به اهداف خود بازماند زیرا بیشتر هواپیماهای ایرانی در آشیانههای بتنی و ضدبمب نگهداری میشد. مقام معظم رهبری  که در آن زمان نماینده حضرت امام(ره) در شورای عالی دفاع بودند در ارائه گزارش خود به مجلس در اول مهرماه 1359 به توان بالای پدافندهوایی در جنگ، ساقط نمودن هواپیمای میگ عراقی توسط پدافندهوایی و اسارت خلبان آن اشاره می کند. سرلشکرعراقی (وفیق السامرایی) از مسئولان استخبارات عراق در مورد حمله هوایی عراقیها در 31/6/59 میگوید: «با فرارسیدن شب معلوم شد که نتیجه حمله هوایی ما کاملا ناامیدکننده است. همه زیانی که به ایران وارد شده بود، انهدام یک هواپیمای جنگنده و یک هواپیمای مسافربری بود. در حالی که ما یک فروند هواپیمای بمب افکن سنگین ساخت شوروی(سابق) از نوع توپولوف 16 از دست دادیم. این هواپیما با آتش موشک زمین به هوا راپیر در حوالی استان ایلام  ودر راه عزیمتش برای بمباران پایگاه هوایی اصفهان سرنگون شد و کلیه خدمه آن کشته شدند. یک فروند دیگر از این نوع هواپیما را در شمال عراق، به وسیله موشک راپیر ایرانی در سال 1974 از دست داده بودیم.»

در واکنش به این حرکت گستاخانه، در اول مهر 1359 نیروی هوایی ج .ا.ا با به پرواز در آوردن 200 هواپیمای جنگی و عبور دادن 140 فروند از آنها بر فراز عراق و حمله به همه پایگاهها، فرودگاهها و مراکز مهم عراق(به غیر از پایگاه الولید که در غرب عراق وجود دارد و بعدها در عملیات H3 توسط هواپیماهای ایرانی مورد حمله قرار گرفت) چنان ضربهای به نیروی هوایی عراق وارد شد که عراقیها بعدها مجبور به تقویت نیروی هوایی خود با هواپیماهای شرقی و غربی شدند.

از سویی دیگر نیروی هوایی ج.ا.ا  با استفاده از فانتومها و تایگرها (اف-5) در کنار هوانیروز با حمله به تانکها و یگانهای زرهی عراقی سعی در کُند کردن سرعت پیشروی عراقیها داشتند. برخی از شکار صدها تانک و نفربر عراقی و کشته شدن هزاران سرباز دشمن در همان 15 روز اول جنگ بر اثر هزاران سورتی پرواز خلبانان ایرانی خبر میدهند.

توپ ضدهوایی

در کنار عملکرد مناسب نیروی هوایی ج ا ا ، پدافندهوایی نیز با خروج از شرایط اضطراری حاکم بر نیروهای نظامی در دو سال اول  انقلاب، رفته رفته اقتدار خود را باز مییابد. رادارهای مستقر در منطقه اقدام به ثبت و رهگیری پروازهای عراقی در آن سوی مرزها کردند و به محض تغییر مسیر هواپیماهای فوق به سمت ایران به آنها اخطار داده و هنگام وارد شدن به آسمان کشور پدافندهوایی زمین پایه مخصوصا توپهای ضدهوایی به سمتشان تیراندازی مینمودند.

به عنوان مثال در بیست وپنجم خرداد1359 یک فروند هواپیمای عراقی را برفراز سایت نخجیر ایلام مورد هدف قرار داده و به سمت آن تیراندازی نمودند. در هشتم شهریور 1359، ستاد مشترک ارتش طی دستوری به نیروی هوایی تذکر میدهد که در برابر پروازهواپیماهای عراقی واکنش مناسب نشان دهد. ضمن اینکه در همان دستور از نیروی زمینی و همه عناصر رزمنده ابلاغ میکند که در صورت تجاوز هواپیماهای عراقی  به آسمان ایران با هر اسلحهای که در اختیار دارند هواپیماهای دشمن را مورد اصابت قرار دهند. این دستور را میتوان گام نخست در به وجود آوردن وحدت فرماندهی و مدیریت یکپارچه سامانههای پدافندهوایی نیروهای مختلف به حساب آورد. هرچند یکپارچگی دستورات صادره و هماهنگی اقدامات انجام شده در برابر هواگردهای دشمن توسط پدافندهوایی نیروهای مختلف نظامی تا سالها دل مشغولی فرماندهان عالی رتبه جنگ بود.

ماموریتهای محوله به پدافندهوایی در زمان جنگ

درزمان جنگ تحمیلی پدافندهوایی علاوه براینکه وظیفه تامین امنیت هوایی صحنه نبرد و خطوط مقدم جبههها را برعهده داشت، وظایف دیگری از جمله تامین دفاع هوایی از شهرها در مقابل هواپیماها و حتی موشکهای اسکاد عراقی، دفاع هوایی از مراکز مهم واستراتژیک کشور نظیر پالایشگاهها، کارخانهها، پلها وحتی دفاع از مراکز غیر استراتژیک کشور را نیز برعهده داشت.

در جنگ نفتکشها دفاع از نفتکشهای ایرانی در برابر تهاجم هوایی عراقیها همراه با نیروی هوایی برعهده پدافند هوایی بود. اگرچه معمولا عملکرد درخشان پدافند هوایی به دلایل امنیتی و حفاظتی در گمنامی تبلیغاتی رقم میخورد اما در مواردی مسئولین و یا حتی خبرنگاران مستقیما عملکرد پدافندهوایی و ساقط نمودن هواپیما یا حتی موشکها را بوسیله کارکنان غیور پدافندهوایی از نزدیک مشاهده مینمودند و در مصاحبههای خود آن را بیان میکردند. چنان که یکی از مسئولین بلندپایه وقت کشور برای بازدید از وضعیت جبههها راهی شلمچه میشود و در زمان تهاجم هواپیماهای عراقی شاهد ساقط شدن هواپیماهای فوق توسط پدافندهوایی ارتش بود لذا در مصاحبهای با صداوسیما مسئله نبرد شجاعانه کارکنان پدافندهوایی را شرح میدهد.

ادامه دارد...