در سال 1266 هجري قمري عهدنامه ي ارض روم، در سال 1329 هجري قمري پروتکل تهران و در سال 1331 هجري قمري پروتکل استامبول در مورد اختلاف هاي مرزي دو کشور مطرح گرديد. بار ديگر در سال 1935 ميلادي ايران و عراق در جامعه ملل مطرح شد که منجربه عهدنامه ي مرزي 1316 هجري شمسي(1937 ميلادي)) گرديد.
به دنبال الغاي اين عهدنامه در سال 1348 عهدنامه اي بدين شرح في مابين دو کشور به امضا رسيد:
1- مرزهاي زميني خود را بر اساس پروتکل استامبول مورخ 1913 و صورت جلسه هاي تعيين مرز مورخ 1914 تعيين کنند.
2- مرزهاي آبي خود را بر اساس خط تالوگ تعيين کنند.
3- دو کشور متعهد شوند که در مرزهاي خود کنترل دقيق و موثر به منظور قطع هر گونه رخنه و نفوذ که جنبه ي خرابکارانه از هر سو داشته باشد اعمال کنند.
4- توافق شده که مقررات فوق عواملي جهت يک راه حل کلي هستند و نقص هر يک از موارد مغاير روح توافق الجزيره است.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي صدام حسين براي رسيدن به اهداف توسعه طلبانه ي خود با اين تصور که مي تواند خلاء قدرت ناشي از سقوط شاه در منطقه ي خليج فارس را پر کند و نقش رهبري اعراب را به بهانه ي دفاع و گسترش آرمان هاي ناسيوناليسم عرب احراز کند به اقدامات و صحنه سازي هاي ديپلماتيک پرداخت تا زمينه اي براي به دست آوردن عنوان قدرت برتر منطقه براي خود فراهم کند.
از نظر تبليغاتي نيز عراق شهرهاي اهواز را "الاحواز" و خرمشهر را " محمره" آبادان را " عبادان" و هويزه را " حويزه" و سوسنگرد را " خفاجيه" و بالاخره خوزستان را " عربستان" نامگذاري کرد . در همين رابطه در نشريه ي "ژون افريک" تاريخ 9 ژوئن 1982 در خصوص اقدامات صدام در مورد لغو عهدنامه 1975 و آغاز جنگ تحميلي عليه ايران مقاله اي منتشر گرديد که با بيان اهم مطالب آن به تاريخچه ي مختصر روابط دو کشور ايران و عراق خاتمه داده شد.
1- روز 5 اوت 1980 صدام با برخي از سران منطقه در شهر طائف ملاقات کرد. از لحاظ تئوري هدف اين ديدار تقويت همکاري بين آن ها و حصول توافق درباره ي يک استراتژي براي مقابله با ضميمه کردن بيت المقدس به اسرائيل بود ولي در واقع مبارزه عليه ايران هدف اصلي اين ملاقات بود.
2- طي اين ملاقات طرفين ضمن تجزيه و تحليل شرايط و اوضاع و احوال ايران و اين که ايران با مخالفت هاي متعدد و مشکلات ناشي از گروگان گيري کارمندان سفارت آمريکا روبه رو بود به اين نتيجه رسيدند که عراقي ها در سواحل خليج فارس خود را براي شکست دادن رژيم ايران آماده کنند.
3- تماس هايي که صدام با مخالفان ايران برقرار کرده بود او را به اين نتيجه رساند که به محض شروع جنگ اين نظام از هم خواهد پاشيد. لذا در 22 سپتامبر صدام به ارتش خود فرمان هجوم به ايران را صادر کرد.
نيروي هوايي و آغاز تجاوزدر31 شهريور 1359
تابستان 1359 تجاوز آشکار نظامي ارتش عراق با تعرض همه جانبه هوايي به ده مرکز مهم هوايي با قصد انهدام ظرفيت جنگي نيروي هوايي ارتش ايران آغاز شد. رژيم عراق سرنگوني جمهوري اسلامي ايران را به عنوان هدف مدنظر داشت. عراق در نخستين روز تجاوز و با طرح ريزي حمله هوايي به مراکز پروازي ايران از دام گستري اسرائيلي ها در جنگ ژوئن 1967 اعراب و اسرائيل تقليد کرده بود که با درايت طراحان نظامي و توان رزمي نيروي هواييي ارتش ايران با شکست مواجه شد.
خلبانان نيروي هوايي ارتش ايران نيز با يک حمله برق آسا در کمتر از دو ساعت جواب اين حمله را دادند و در فرداي آنرو با به پرواز در آوردن 200 فروند هواپيماي جنگنده و حمله به پايگاه هاي مهم نيروي هوايي عراق به وسيله ي 140 فروند هواپيماي شکاري بمب افکن درسي عبرت انگيز به آنان دادند. نيروي هوايي در اين روز بيش از 335 سورتي پرواز عملياتي انجام داد که اين به نوبه خود امري مهم تلقي مي شد
در اين تهاجم وسيع هدف هايي مورد تهاجم قرار گرفتند که عبارتند از :
1- پايگاه هاي هوايي و نظامي، موصل، الرشيدبغداد، سليمانيه، کوت، شعيبيه، ناصريه وام القصر
2- هر دو باند پروازي پايگاه کرکوک
3- پالايشگاههاي نفت کرکوک و بصره
4- فرودگاه هاي حبانيه شمال
5- چاه هاي نفت بابا گرگو ومخازن نفت موصل و تاسيسات گازي کرکوک
6- پل هاي ارتباطي تنومه و بصره
اين حملات که منجر به انهدام و از رده خارج شدن بخشي از توان رزمي نيروي هوايي دشمن براي مدت طولاني شد، باعث شد تا ارتش عراق در به کار گيري اين نيرو دچار ضعف هاي آشکار شوند و نيروي زميني خود را بدون پشتيباني و پوشش موثر هوايي در مناطق داخل خاک ايران رها کنند. به همين دليل نيروي ارتش ايران با کسب برتري هوايي، واحدهاي زرهي، پياده، مکانيزه، توپخانه و قرارگاها ي تاکتيکي، نقاط آماده ي ستون هاي نظامي و محورهاي مواصلاتي نيروي پياده دشمن را مورد تهاجم هواپيماهاي شکاري بمب افکن قرار داد. بعد از اين حمله سراسري از آن سوي مرزها خبر رسيد که تعدادي از پايگاه هاي عراق تا 2 ماه بعد از اين حمله عملياتي نشدند .
ارتش ايران با طرح ريزي هاي اوليه ي عملياتي در جهت بمباران مراکز نظامي به ويژه پايگا هاي هوايي دشمن اين اصل مهم را مورد توجه قرار داده بود که با زمين گير کردن هواپيماهاي عراق و کسب برتري هوايي، فرصت زماني کافي براي رسيدن به اين اهداف را به دست آورد:
1- فراهم نمودن فرصت لازم براي سازماندهي نيروهاي پراکنده سطحي و انجام طرح ريزي هاي اولي پدافندي
2- انتقال نيروهاي سطحي از پشت جبهه به مناطق عملياتي
حکام جنگ افروز بغداد تصميم گرفتند عمليات تعرض هوايي و بمباران استراتژيک در داخل ايران را انجام دهند. با توسعه ي حملات عراق به منابع استراتژيک کشور وظيفه ي خطير در حراست از آن ها به عهده ي فرماندهي هوايي نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران گذاشته شد و با سود جستن از شبکه ي گسترده اي از ايستگاه هاي رادار و پست هاي شنود الکتريکي، تحرکات هوايي دشمن را زير نظر گرفتند و با بهره گيري از هواپيماها و سيستم هاي موشکي و ضد هوايي از قلمرو ايران به صورت عمليات تجسس، کشف، شناسايي و انهدام هواپيماهاي دشمن در ابعاد زير پرداخت:
1- برقراري مناطق ايستايي هواپيماهاي شکاري از جمله هواپيماي مردن اف14 به صورت نگهبانان آسمان کشور
2- برقراري پوشش هوايي در ارتفاعات مختلف
3- تقويت و گسترش شبک ي اعلام خبر و کنترل عملياتي آتشبارهاي موشکي ارتفاع متوسط و کم ساير تجهيزات توپخانه و موشکي ارتفاع کم نيروهاي مسلح
4- ايجاد شبکه جهت اعلام وضعيت هاي مختلف پدافندي از رسانه هاي گروهي به هنگام شروع يا خاتمه حملات هوايي جهت ارتفاع عمودي
5- کاهش توان رزمي هوايي دشمن در پوشش هوايي و پشتيباني نزديک از نيروهاي زميني خود
6- آزادي عمل جهت هواپيماهاي شکاري خود
7- کاهش ظرفيت جنگي دشمن در دست زدن به حملات احتمالي هوايي به نقاط حساس و حياتي، اقتصادي، سياسي، صنعتي و ...استراتژيکي کشور
8- کسب فرصت جهت تامين و تقويت بنيه ي دفاع هوايي نزديک و دور از منابع استراتؤيکي کشور
9- مهيا شدن زمينه ي مناسب جهت تغيير ماموريت و مقابله سريع نيروي هوايي با تمرکز تلاش هوايي بر عليه نيروهاي سطحي دشمن به منظور انسداد و جلوگيري از پيشروي آن ها در داخل خاک ايران.
ارتش عراق زير فشار نيروهاي ايران به اجبار ناچار به توقف و تثبيت در مواضع نامناسب تاکتيکي شد. دشمن بعثي ناتوان از پاسخ گويي به حملات کوبنده ي نيروهاي هوايي نقاط مسکوني شهرهاي ميهن اسلامي را هدف حمله خود قرار داد که در اين راستا شهر دزفول به عنوان سمبل مقاومت مردمي و نشانه ي جنايات رژيم عراق متحمل نخستين حملات هوايي و موشکي دشمن گرديد و به اين طريق سر فصل جديدي از جنايات رژيم عراق در حمله به شهرها و نقاط مسکوني گشوده شد.
به استناد مندرجات روزنامه ي کيهان مورخه 8/7/1359 خبرگذاري آسوشيتد پرس در نهمين روز از آغاز تجاوز عراق به ايران از اعزام هواپيماهاي آواکس (رادارهاي پرنده) آمريکا به منطقه ي خليج فارس جهت کسب و ارسال اطلاعات نظامي به ارتش عراق گزارش داده است. در گزارش اين خبر گزاري با اشاره به اين که هواپيماها قرار است توسط ايالات متحده آمريکا در خاک عربستان مستقر شود تا تحرکات جنگ ايران و عراق زير نظر بگيرد. اين هواپيماها قادرند تا برد 400 کيلومتر در اطراف خود را ار هر نظر تجسس کنند و تحرکات هوايي را کشف و شناسايي کرده و به مراکز تصميم گيري گزارش دهند.
در همين ايام خبر گزاري رسمي شوروي (تاس) نيز به حمايت از عراق برخاست و گفت: دولت شوروي بر اساس پيمان هاي نظامي که با عراق بسته در صورت هر گونه تهديدي عليه اين کشور ناچار است اقدامات لازم را براي نجات عراق انجام دهد.
ارتش عراق نيز با اين پشتيباني حملات خود را ادامه داد و در مقابل اين حملات نيروي هوايي کشورمان حملات خود را تنها متوجه تاسيسات حيايتي اقتصادي ونظامي دشمن کرد و با هدف قرار دادن پالايشگاه کرکوک، خانقين، دوحه بغداد، کارخانجات پتروشيمي بصره و زبير، پل هاي تنومه ،القرنه، ام القصر،پادگان هاي رواندوز و زاخو، تاسيسات نفتي کرکوک، موصل، رادار زبيده، تاسيسات برق سدهاي دوکان و در بنديخان، تلمبه خانه عين الزاله و صدها هدف نظامي و اقتصادي ديگر صدمات سنگيني بر پيکر اقتصادي و نظامي دشمن وارد کرد. اين اقدامات پس از ده روز مبين شکست استراتژي عراق در حمله به خاک ايران بود.
نيروي هوايي و تثبيت نيروهاي دشمن/آبان 59- مهر 60
در يک ماه اول جنگ نيروي هوايي تقريبا تمامي اهداف از پيش تعيين شده در خاک عراق را بمباران کرده بود و با پروازهاي شناسايي بر فراز خاک دشمن سعي در شناسايي اهداف جديدي در عمق خاک دشمن نموده بود .
با کاهش فعاليت هاي هوايي عراق به دليل ترس از واکنش مستمر نيروي هوايي ارتش ايران با ترکيب موزوني از هواپيماهاي مدرن و پيشرفته " اف- 14" به منظور ايجاد پوشش هوايي و کسب برتري هوايي و تامين پرواز هواپيماهاي " اف- 4" و "اف-5" و جابه جايي تاکتيکي و استقرار سايت هاي موشکي پدافند زمين به هواي ارتفاع متوسط ( به صورت دفاع منطقه اي) به همراه گسترش تعداد قابل ملاحظه اي از تجهيزات توپخانه ضد هوايي ارتفاع کم ( به صورت دفاع نقطه اي) عملاً امکان هر گونه آزادي عمل رادر تحرکات هوايي از نيروي هوايي عراق سلب گرديد و رژيم عراق از روزهاي آغازين دومين ماه نبرد از اجراي عمليات موثر و عمده ي هوايي در روند جنگ تحميلي باز ماند. ارتش عراق براي رهايي از نافرجامي طرح هاي عملياتي اش تمام تلاش خود را معطوف به بازگشايي جبهه ي جديدي در دريا کرد تا شکست خود را در خشکي و هوا جبران کند. نيروي دريايي عراق با وارد عمل کردن ناوچه هاي موشک انداز تندرو " اوزا" و هلي کوپترهاي " سوپر فرلون" مجهز به موشک هاي هوا به سطح تهاجم به کشتي هاي تجارتي ايران حامل کالاهاي استراتژيک در منطقه ي شمال خليج فارس را آغاز کرد.
طراحان و کارشناسان نيروهاي هوايي و دريايي ايران از ظرفيت جنگ و امکانات نيروي دريايي عراق اطلاع داشتند و احتمال وقوع نبرد در خليج فارس را پيش بيني مي کردند. در مهر ماه 1359 به تلافي عمليات دشمن ، اسکله هاي صادرات نفت " الکبر" و " الاميه" هم زمان مورد بمباران جنگنده ي بمب افکن هاي نيروي هوايي و گلوله باران توپخانه ناوگان نيروي دريايي ارتش ايران قرار گرفت.
هدف مهم اين عمليات بيرون کشاندن واحدهاي دريايي عراق از مخفي گاه هاي خود در آبگيرهاي منتهي به خورهاي " زبير" و " عبدالله" بود که توسط هواپيماهاي شکاري نيروي هوايي ايران در هم کوبيده شد و در راستاي اين هدف دو فروند ناوچه ي پيش رفته " اوزا" هدف قرار گرفته و به قعر آب هاي خليج فارس فرستاده شد.
روز هفتم آذر ماه 1359 خلبانان نيروي هوايي ارتش ايران بر اساس طرح هاي از قبل تعيين شده و هماهنگ با نيروي دريايي و با اتخاذ تمهيدات و تاکتيک هاي ويژه رزمي، نيروي دريايي عراق را به صحنه ي نبرد در شمالي ترين بخش خليج فارس کشانده و در يک نبرد سهمگين و رو در روي هوايي موفق شدند هفت فروند هواپيماي شکاري آنان را منهدم کنند و هفت فروند از ناوچه هاي موشک انداز و يک فروند ناو نيرو بر يک هزار تني را هدف قرار دهند و به قعر آب هاي خليج فارس بفرستند که جمعي از پرسنل اين واحد ها توسط شناورهاي خودي به اسارت در آمدند.
اين گونه بود که دست عراق از منطقه ي استراتژيک خليج فارس قطع شد و به همين دليل اين روز به روز نيروي دريايي ارتش ايران نامگذاري شد. در طول اين دوره نيروي هوايي با حملات مداوم هوايي در عمق خاک دشمن توان رزمي عراق را در ابعاد اقتصادي و نظامي به نحو چشم گيري منهدم کرد و مجموعه اي از اهداف استراتژيک نظير پالايشگاه هاي مهم ، تلمبه خانه هاي نفت ، کارخانجات پتروشيمي و صنايع سنگين، نيروگاه هاي برق، ترمينال هاي نفتي و هدف هاي تاکتيکي مثل پايگاه هاي هوايي و فرودگاه هاي مقدم و انبارهاي مهمات و ... از دسترس خلبانان نيروي هوايي به دور نماندند.
نيروي هوايي عراق در راستاي اين طرح نظامي، يکان هايي از تجهيزات پدافند زمين به هوا شامل موشک هاي زمين به هواي " سام 3" و " سام 6" و توپ هاي ضد هوايي هدايت شونده راداري را در جبهه هاي نبرد گسترش مي داد.
ارتش ايران نيز با تغيير تاکتيک تهديدات را خنثي کرده و براي کاهش ضايعات احتمالي راه کارهاي مناسبي را اتخاذ نمود که در اين زمينه مي توان بمباران هوايي محل تجمع نيروها، تجهيزات و ادوات عراق از ارتفاع بالا اشاره کرد. نتايج اين عمليات دشمن را وادار به انتقال سيستم موشکي زمين به هواي ارتفاع بالا " سام 2" به منطقه ي نبرد کرد که متقابلاً با به کار گيري روش هاي ويژه جنگ الکتريکي تهديدات موشک هاي " سام 2" نيز خنثي شد.
رژيم عراق نيز به دليل ضعف نظامي خود به کشورهاي پيشرفته صنعتي متوسل شد. کشور فرانسه بزرگ ترين پشتيبان غربي و تامين کننده ي سلاح براي عراق بود که 60 فروند هواپيماي پيشرفته " ميراژ اف-1" مجهز به موشک هوا به سطح " اگزوست" و موشک هوا به هواي " سوپرماترا 530" در اختيار آن ها قرار داد.
عراق بخش بزرگي از هواپيماهاي شکاري بمب افکن و ترابري عملياتي خود را به پايگاه هوايي " الوليد" (h-3) در منتهي اليه غرب اين کشور در جوار مرزش با اردن منتقل کرد تا بتواند با جا به جايي به پايگاه هاي مقدم جبهه در عمليات تاکتيکي نظامي از اين هواپيما ها استفاده کند.
کارشناسان ايراني نيز با بهره گيري از انواع هواپيماهاي شکاري بمب افکن، شکاري رهگير، پست فرماندهي پرنده و هواپيماهاي سوخت رسان با انجام 4 مرحله سوخت گيري در آسمان و پرواز در ارتفاع بسيار کم در تاريخ 15 فروردين 1360با به پرواز درآوردن 10 فروند هواپيماي اف 4 و عبور دادن 8 فروند آنها از مرز با طي مسافتي طولاني، مرزهاي شرقي عراق را پشت سر گذاشتند و پس از رسيدن به مرز غربي ( نوار مرزي مشترک عراق و اردن) در يک عمليات غافلگير کننده به هدف هاي از پيش تعيين شده شامل تاسيسات ، هواپيماها و امکانات عملياتي پايگاه هوايي " الوليد" و فرودگاه هاي آن يورش برده و ضمن انهدام اين مراکز، همگي به سلامت بازگشتند. در اين عمليات غروز آفرين علاوه بر شرکت هواپيماهاي اف 4 بعنوان محور اصلي انواع هواپيماهاي سوخت رسان و ترابري و هوايپماهاي شکاري اف 5 و 14 نيز بعنوان شرکت کننده در ماموريت فريب شرکت داشتند.
نيروي هوايي به لحاظ تنوع، پيچيدگي، وابستگي تجهيزات عمده ي آفند و پدافند شامل انواع هواپيماهاي پيشرفته و جنگنده بمب افکن، ترابري سنگين و سبک، رادارها، ايستگاه هاي شنود و الکترونيکي انواع موشک هاي هوا به هوا، هوا به زمين و زمين به هواي، سيستم هاي کنترل آتش و کامپيوتر ها ، بيش از هر نيروي ديگر در داخل کشور با کمبودهاي آشکار پشتيباني و لجستيکي در ابعاد تعميراتي و نگهداري مواجه بود. از طرفي دشمن نيز که با کشته و اسير شدن تعداد زيادي از سربازانش که موجب تسليم شدن اين نيروها به ايران مي شد به اين نتيجه رسيدند که ادامه ي جنگ در جبهه ها ي زميني به سود عراق نخواهد بود. به اين ترتيب با ايجاد امکانات جديد دامنه ي فعاليت هاي تاکتيکي نيروي هوايي عراق تدريجاً توسعه يافت و پس از چندي تهديدات بر عليه ناوگان تجارتي ايران در منطقه ي شمالي خليج فارس و تاسيسات نفتي جزيره ي خارک به صورت جدي مشاهده شد. با تغيير استراتژي نيروي هوايي عراق پس از آبان 1359 و شناسايي و بمباران اهداف مهم اقتصادي و صنعتي و نظامي کشور واحدهاي دفاع هوايي نيروي هوايي ارتش ايران ماموريت جديدي را آغاز کردند.
انهدام دو فروند هواپيماي پيشرفته ي "توپولف- 22" در تاريخ هفتم آبان 1359 درحوالي تهران و نجف آباد و همچنين به اسارت در آمدن تعداد زيادي خلبان و سرنگوني هواپيماهاي دشمن در اين برهه از جنگ از نتايج اين اقدام به موقع به شمار مي آيد.
به کارگيري هواپيماهاي رهگير مدرن" اف- 14" باعث شد تا نيروي هوايي ايران حاکميت خود را به داخل مرزهاي عراق و خارج از فضاي آب هاي فلات قاره و مرزهاي بين المللي گسترش دهد.
پايان قسمت اول
منبع : تحقيقات و مصاحبه هاي نويسنده ، پاکبازان عرصه عشق
