حوزه فرهنگ به لحاظ گستردگی زیر مجموعه‌های آن، همواره یکی از بحث انگیزترین حوزه‌های عمومی در جامعه است که درباره تاثیرپذیری و همچنین تاثیرگذاری آن بر دیگر ارکان جامعه بحث های زیادی مطرح است. قبل از پرداختن به کارکردهای عمومی آن در جامعه، اشاره‌ای کوتاه به ریشه و خواستگاه این کلمه خالی از لطف نیست؛ کلمه فرهنگ از دو بخش «فر» و «نگ» یا «هنگ» تشکیل شده که در فارسی اوستایی به معنی کشیدن و فرهیختن است(دهخدا: مدخل مربوطه) همچنین ادب، تربیت، دانش، علم، معرفت و مجموع آداب و رسوم (فرهنگ معین: مدخل مربوطه)برابر لاتین آن کلمه «Culture» است که از دو کلمه «Cult» و «Cultirate» تشکیل شده که به معنی پرورش گیاهان و زمین و در معنی وسیع‌تر آن پرورش، رشد و نمو، آداب و رسوم و قواعد یک ملت است.
تعاریفی که برای این کلمه در هـر دو حـوزه فرهنگ غـرب و شـرق آمده به گستردگـی خود کلمه فرهنگ است. به نوعی که در یک بیان کلی، کلیه مسایل و حوزه‌های مربوط به علم، دانش، موسیقی، هنر، آداب و رسوم، ارزش‌ها و هنجارها و ... را در دو حوزه مادی و معنوی شامل می‌شود. برای همین برخی این اصطلاح را تخصصی‌تر کرده و برای وجود مادی فرهنگ جدایی ظریفی قایل شده و آن را«تمدن» نام نهاده‌اند. امروزه این واژه در هریک از حوزه‌های علوم در معنی تخصصی و غیر تخصصی به کار می‌رود. به گونه‌ای که اغلب فرآورده‌های متعالی ذهن نظیر: هنر، ادبیات، موسیقی، نقاشی و ... را فرهنگ می‌دانند. همچنین جامعه‌شناسان آن را شیوه زندگی افراد اطلاق کرده‌اند و برخی دیگر(تیلور) آن را دین، دانش، قانون، اخلاق، آداب و رسوم و هر گونه توانایی و عادت آدمی نامیده‌اند. برخی از اندیشمندان آن را بیانگر تمامی باورها، رفتارها و ارزش‌ها و خواسته‌ها و شیوه‌ی زندگی هر آنچه یک ملت می‌اندیشد و کار می‌کند نامیده و برخی دیگر هم راه و روش مشخص یک گروه از آدمیان یا طرح کامل زندگی آنان دانسته‌اند. از سوی دیگر نگرش‌ها، رفتارهای آدمی و نقش و کارکرد هریک از حوزه‌های فرهنگی در تعامل یا تقابل با کنش انسانی باتوجه به ویژگی‌های هر یک، فرهنگ‌های مختلفی را شکل داده که دارای تعاریف مشخصه و خاص خود است. طبیعی است که مقوله فرهنگ با چنین حوزه‌های گسترده، نیاز مبرم به یک مهندسی فرهنگی دارد که در فرآیند آن، بخش‌های گوناگون فرهنگ در خدمت هم بوده و به اختلال در کار همدیگر خودداری کنند. برای این منظور هم راهکارهای متعددی از سوی کارشناسان مربوطه پیشنهاد شده است که یکی از آنها، کتاب است.
در این میان، کتاب به عنوان یک ابزار فرهنگی کارآمد، خود از نارسایی‌های متعددی رنج می‌برد که ناهماهنگی در امور تولید و پخش، تنها بخشی از مشکلات در حوزه کتاب محسوب می‌شود. به بیان دیگر، اگر قرار است کتاب به عنوان یک ابزار فرهنگی به کمک مهندسی فرهنگ بیاید، قبل از هر حرکتی در این زمینه، به یک مهندسی در حوزه کتاب نیاز است تا ابتدا مشکل درون شبکه‌ای حوزه کتاب تا حدودی برطرف شود و آن گاه از این ابزار فرهنگی انتظار دخالت و در نهایت تاثیرگذاری مثبت در فرآیند مهندسی فرهنگی را داشت، چرا که کارشناسان معتقدند قبل از شروع مهندسی فرهنگی باید همه امور آماده و مهیا برای این مهم گردد تا با کمترین وقفه و مانع، پیشرفت حاصل شود.
البته لازم به توضیح است که منظور از این فاز آماده‌سازی شرایط طراحی و مهندسی است و آماده ساختن شرایط اجرا مربوط به فاز آخر است. مرحله بعدی، فاز بررسی و شناخت وضع موجود است که در این فاز نیاز به ایجاد یک پایگاه دانش است که به صورت جامع، کامل و مناسب شرایط ایجاد شود. حتی گاهی لازم است برای شناخت وضع موجود پیشینه تاریخی آن بررسی و آنها هم ثبت شود. شناخت وضعیت حاکم بر حوزه کتاب در این قسمت مشکل چندانی ندارد و با کمی تأمل در داده‌های بازار نشر در کشور به خوبی می‌توان نتایج مورد نظر رسید و حتی چشم انداز وضعیت کتاب در سال‌های پیش رو را هم ترسیم کرد. وضعیت حاکم نشان می‌دهد که در حوزه کتاب انسجام لازم در تقسیم اولویت‌ها وجود ندارد و هر ناشری با توجه به سلیقه خود و منافع مالی عمل کرده و پیش نیازهای مهندسی فرهنگی جای چندانی در این حوزه ندارد. این در حالی است که مهم‌ترین فاز در چارچوب مهندسی فرهنگی، مرحله پیاده‌سازی راهکارها برای حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب است. در مرحله اول مشخص کردن این راهکارها و سپس فراهم آوردن شرایط آن، وظیفه خطیر و حساس مهندسین فرهنگی است.
برای این منظور ابتدا باید نموداری برای کنترل پروژه در محدوده‌ای که مهندسی می‌شود آماده شود. برای تهیه نمودار نیز، همه مراحل و راهکارها به طور تفکیک شده، زمان اجرای هر کدام، تقدم و تأخر آنها و منابع مورد نیاز برای آنها باید به طور کامل و واضح روشن شوند. اگر چنین روندی در حوزه کتاب، از شکل گیری ایده تا تألیف، انتشار و توزیع کتاب صورت گیرد، امید به کارآرایی ابزاری به نام کتاب در مهندسی فرهنگی دور از انتظار نیست، اما تا رسیدن به آن مرحله راه درازی در پیش است که نیاز به یک برنامه ریزی منسجم دارد تا فعالیت‌ها در این زمینه نیز با توجه به نیازهای واقعی در راستای مهندسی فرهنگی جامعه پیش برود.
علی الله سلیمی
