خبرگزاری دفاع مقدس، درچند سال اخیر و با شدت یافتن تحریمهای یک جانبه و غیرانسانی غرب علیه جمهوری اسلامی ایران با هدف متوقف کردن برنامههای صلح آمیز هستهای ایران، واژهی جدید "اقتصاد مقاومتی" به ادبیات اقتصادی کشور اضافه و به فراخور حال و روز اقتصاد کشورمان مورد بحث قرار گرفته است.
این واژه اولین بار دردیدار کارآفرینان با مقام معظم رهبری درشهریور سال 1389 مطرح شد. درهمین دیدار، رهبر معظم انقلاب "اقتصاد مقاومتی"را معنا و مفهومی ازکارآفرینی معرفی و برای نیاز اساسی کشور به کارآفرینی نیز دو دلیل"فشار اقتصادی دشمنان"و "آمادگی کشور برای جهش"را معرفی نمودند.(1)
برای مفهوم اقتصاد مقاومتی درهمین مدت زمان کم، تعاریف متفاوتی ارائه شده که هرکدام ازجنبه ای به این موضوع نگاه کرده اند. دراین میان، تعریف جامع و کامل ازاقتصاد مقاومتی را خود رهبر فرزانه انقلاب ارائه داده اند.
ایشان فرمودند: "اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که در شرایط فشار، درشرایط تحریم، درشرایط دشمنی ها و خصومت های شدید می تواند تعیین کننده رشد و شکوفایی کشور باشد."(2)
درهمین راستا و براساس اهمیت موضوع با تکیه به تاکیدات و فرمایشات مقام معظم رهبری(مدظله العالی) گذری می زنیم بر اهمیت "دیپلماسی اقتصادی در اقتصاد مقاومتی" و برخی زوایای آن را بررسی می کنیم.
اقتصاد مقاومتی اگرچه برتولید داخلی ومشارکت مردمی دراقتصاد تأکید دارد، اما دربعد بینالمللی آن نیازمند یک دیپلماسی اقتصادی پویا وفعال است. دیپلماسی که درآن کشورها بنابه دلایل مختلف ناگزیر به ایجاد رابطه اقتصادی با ایران هستند.
دیپلماسی اقتصادی یک موضوع تعیینکننده دراستراتژی اقدام هرکشور درسطح بینالمللی برای تحقق منافع ملی است. دیپلماسی اقتصادی به معنای فصل مشترک دیپلماسی و منافع اقتصادی درراستای منافع ملی است.
دیپلماسی اقتصادی بهعنوان ابزارنوین سیاست خارجی و بخشی از دیپلماسی سیال، که از ملزومات یک سیاست خارجی موفق دراین شرایط حساس است، بهعنوان جایگزین مکمل و جبرانکننده کاستیهای دیپلماسی سنتی مطرح میشود.
باید توجه داشت اقتصاد کشوری که دارای جهانبینی متمایزی است و این جهانبینی با منافع ابرقدرتهای روز دنیا در تضاد است، اقتصاد خاصی خواهد بود زیرا دشمنی با چنین کشوری پایدار است و درهر دورهای به شکلی بروز مییابد. ازاین روی باید همه راهبردها و سیاستهای کشوری مثل ایران به گونهای طراحی شود که از کیان آن در برابر تهدیدها حفاظت کند و مسیر رسیدن به اهداف کشور را هموار سازد.
جمهوری اسلامی ایران که همیشه درمعرض دشمنی قرارداشته و دربرابر آنها مقاومت کرده است، باید اقتصادی متناسب با این وضع داشته باشد که از آن به اقتصاد مقاومتی تعبیر میشود.
شکل گرفتن اقتصاد مقاومتی علاوه برتکیه بر تولید داخلی و مشارکت مردمی نیازمند یک دیپلماسی اقتصادی فعال و پویا در سطح بینالملل است. البته دیپلماسی که ما را وابستهتر نکند. نباید به بهانه ایجاد یک رابطه پویا بین ایران و کشورهای دیگر خود را به اقتصاد و کالاهای تولیدی آن اقتصاد وابسته کنیم. این معنا دراقتصاد مقاومتی جایگاهی ندارد.
ارتقای عزت بینالمللی نظام و ملت، تنظیم روابط سیاسی با کشورهای دیگر، وابسته نمودن کشورهای خارجی و به خصوص همسایگان به محصولات ایرانی با ارزش افزوده بالا و نه خام فروشی، تقویت دستگاه دیپلماسی خارجی به منظور شناسایی و سرخط نمودن ظرفیتهای بازارهای خارجی جهت توسعه صادرات، تقویت پیمانهای سیاسی و اقتصادی با کشورهای دوست در اقصی نقاط جهان و تشکیل شبکههای مبادلات داخلی بین کشورهای همپیمان و به صورت غیر وابسته به نظام سلطه از جمله راههای رسیدن به اقتصاد مقاومتی است.
دردیپلماسی اقتصاد مقاومتی هنگامی که رابطه اقتصادی با تعداد زیادی از کشورها برقرار باشد حجم مبادلات اقتصادی نیز بر تعداد زیادی کشور تقسیم می شود و درنتیجه با کنار کشیدن یکی از آنها تحت فشار غرب و امریکا ضربه سنگین و مهلکی به اقتصاد ایران وارد نمیشود، اما اگر تنها با چند کشور تجارت داشته باشیم با کنار کشیدن آن کشور از تجارت با ایران ضربه به مراتب مهلکتر و سهمگینتر خواهد بود.
شاید امروزه به دلیل روند تحریمهای خارجی، جذب مدیریت و تجربه و سرمایههای خارجی، موضوع صدور خدمات و گسترش تجارت با همسایگان ازاولویت بالایی درمناسبات سیاسی واقتصادی جمهوری اسلامی برخوردار باشد، اما توجه به این نکتة اساسی خالی از فایده نیست که با وجود فشارهای سیاسی و تحریمهای تحمیلی مزیتهای جمهوری اسلامی دربخش انرژی، نفت و گاز و ترانزیت سرزمینی برای بسیاری از کشورها و صاحبان سرمایه، بازرگانان و صاحبان بنگاههای اقتصادی غیرقابل انکار است.
الگوی ژئواکونومیک جهان و وجود سه بلوک اقتصادی درحاشیه اقیانوس آرام و آسیا، قاره امریکا و قاره اروپا نشان میدهد که هرسه بلوک اقتصادی ازنظرانرژی و سوخت نیازمند خاورمیانه و خلیجفارس و ازجمله ایران است.
آنچه مسلم است این که کانونهای اقتصادی و بنگاههای تجاری جهان ناچار به تعامل با کشورهای صاحب انرژی و کانونهای قدرتمند خاورمیانهاند، تا از مزیتهای اقتصادی و تجاری آن بهره ببرند.
دیپلماسی اقتصادی در عرصه سیاست خارجی پیوندی تنگاتنگ با جهتگیریها واصلاحات اقتصادی داخلی دارد. به عبارت دیگر کشورهایی به دیپلماسی اقتصادی و استفاده از آن توجه میکنند که مسئله توسعه اقتصادی به اولویت ملی آنها تبدیل شده باشد.
دراین راستا توجه به تجارب اصلاحات اقتصادی درخاورمیانه و امکانپذیری و ضرورت این فرایند میتواند تصویری ازاین موضوع بهدست دهد که توسعه اقتصادی(درداخل) وبه تبع آن استفاده ازدیپلماسی اقتصادی(درخارج) تا چه حد مورد اقبال سیاستگذاران خاورمیانه واقع شده است.
برای روشنتر شدن موضوع به دیپلماسی اقتصادی در چین و روسیه اشاره میکنیم.
سیاست خارجی چین از پیروزی انقلاب کمونیستی این کشور درسال 1949 تاکنون دو نقش کاملاً متفاوت را در مسیر توسعه این کشور ایفا کرده است. درمقطع 1949 تا 1979، سیاست خارجی چین "بخشی از مسئله" توسعه در این کشور بود که با پیگیری رویکرد تجدیدنظرطلبانه درقبال نظم و وضع موجود بینالمللی موانعی اساسی درمسیر پیشرفت این کشور ایجاد کرد. با تغییر راهبرد کلان چین از تجدیدنظرطلبی به توسعهگرایی سیاست خارجی چین از 1979 تاکنون به "بخشی از راهحل" توسعه اقتصادی این کشور تبدیل شده و مسیر پیشرفت را برای آن هموار ساخته است.
روسیه نیز در دهه اخیر دست به ابتکاراتی در عرصه استفاده از دیپلماسی اقتصادی درسیاست خارجی به ویژه در حوزه انرژی زده است. روسیه در این راستا توجه ویژهای به کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز داشته است.
به همین دلیل ضمن تلاش برای تحکیم روابط سیاسی واقتصادی با کشورهای منطقه به طورخاص ازابزار دیپلماسی اقتصادی درعرصه انرژی استفاده کرده و تواناییهای خود دراین زمینه را به وسیلهای قدرتمند برای تأمین منافع ملی خویش تبدیل نموده است.
پینوشتها:
1. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارآفرینان سراسر کشور، 16شهریور1389.
2. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار دانشجویان، 16مرداد1391.
