به گزارش خبرگزاری دفاع مقدس، پس از تصرف فاو در عملیات والفجر۸، موازنه سیاسی ـ نظامی به نفع جمهوری اسلامی تغییر کرد، ارتش عراق با انتخاب شیوهای جدید درصدد برآمد از لاک دفاعی بیرون آمده شیوه هجومی اتخاذ کند. قبل از این، پس از عملیات خیبر، دشمن یکبار دیگر چنین شیوهای را با وسعت بسیار محدودتری در هورالهویزه به کار برده بود، اما این بار دفاع فعال عراق از دامنه وسیعتر و ابعاد جدیدتری برخوردار بود.
مهمترین دلایل رژیم عراق برای اتخاذ چنین شیوهای عبارت بودند از:
۱ـ جبران بخشی از شکست سیاسی در فاو.
۲ـ خارج شدن از انفعال و به دست گرفتن ابتکار عمل.
۳ـ بازسازی روحی ـ روانی نظامیان عراقی و حل مشکل افکار عمومی.
۴ـ تجزیه کردن توان سپاه و ممانعت از اجرای عملیات آینده.
در چنین شرایطی غرب به دنبال فتح فاو و درهم شکسته شدن دیوارة دفاعی عراق و صدمات بسیاری که با اجرای عملیات والفجر۸ بر ارتش عراق وارد شد، از پیروزی جمهوری اسلامی در جنگ احساس خطر کرد. لذا برای جلوگیری از استمرار این وضعیت و گسترش احتمالی پیروزیهای ایران، فشارهای جدیدی را در دو میدان جنگ و اقتصاد، با هدف به استیصال کشانیدن جمهوری اسلامی در دستور کار خود و رژیم عراق قرار داد.
این فشارهای همهجانبه عمدتاً به منظور تحتالشعاع قرار دادن فتح فاو و ممانعت از تداوم برتری موقعیت ایران بود. در این میان رهبری انقلاب در اوج پیروزیهای حاصل از فتح فاو و قبل از تهاجمات زمینی دشمن، اقدام به بسیج همگانی مردم کرد.
این اقدام فرماندهی کلقوا که در آن هنگام برای بسیاری از افراد غیرمنتظره بود در واقع مقدمات پیشگیریهای لازم را فراهم ساخت. بر این اساس هنگامی که ارتش عراق سلسله عملیات دفاع متحرک را آغاز کرد آمادگیهای قبلی اعم از حضور نیروهای مردمی و تهیه امکانات، نقشی مؤثر در وارد ساختن ضربات اساسی بر پیکر ارتش و رژیم عراق داشت.
با توجه به این موضوع ارتش عراق در جریان اجرای سلسله عملیات موسوم به استراتژی دفاع متحرک، در مدتی کوتاه مناطق زیر را هدف تهاجم و تعرض قرار داد:
۱ـ منطقه عملیاتی والفجر۹ در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۶۴
۲ـ ارتفاعات دربندیخان، در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۶۵
۳ـ ارتفاعات سومار، در تاریخ ۲۲ فروردین ۱۳۶۵
۴ـ ارتفاعات منطقه لولان، در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۶۵
۵ ـ منطقه فکه (پیچانگیزه، شرهانی، بجلیه)، در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۵
۶ ـ ارتفاعات حاجعمران، در تاریخ ۲۴ اردیبهشت ۱۳۶۵
۷ـ مهران، در تاریخ ۲۷ اردیبهشت ۱۳۶۵
در آخرین مرحله از این سلسله تهاجمات، عراق در تاریخ ۲۷ اردیبهشت ۱۳۶۵ در منطقه مهران دست به حمله زد و این شهر و حومه آن و برخی ارتفاعات منطقه را تصرف کرد. در این زمان لشکر۸۴ خرمآباد (ارتش) و تیپ۴ لشکر۲۱ حمزه (ارتش) با ۶ گردان پیاده و دو گردان زرهی، پدافند این منطقه را به عهده داشتند.
در ساعت یک بامداد تاریخ یاد شده، دشمن هجوم خود را با اجرای آتشتهیه سنگین از دو محور آغاز کرد. در محور اول با تیپهای ۴۱۷ پیاده و ۷۰ زرهی در حالی که تیپ۴۴۳ پیاده را بهعنوان احتیاط در اختیار داشت، از سمت ارتفاعات «قلاویزان» در شیار«میگسوخته» ـ محل خاکریز خودی ـ وارد عمل شد و پس از تصرف خاکریز، از محور «بهینبهروزان» به حرکت خود ادامه داد و از جاده مهران ـ هرمزآباد به سمت دهلران و سپس شهرک «ملکشاهی» و جاده آسفالته کمربندی، مهران را تصرف کرد.
در محور دوم از منطقه «نمهکلانبو» و ارتفاعات ۲۷۰ با هدف تصرف مهران و ارتفاعات «نمهکلانبو»، «کلهقندی»، «تنگه کنجانچم» و جاده آسفالته مهران ـ ایلام با تیپ۹۲ پیاده و تیپ۶۰۶ پیاده و تیپ۵۹ مختلط حمله را آغاز کرد و به دلیل عدم مقاومت نیروهای پدافند خودی به سرعت پیشروی نمود.
در این محور پس از تصرف خط خودی، با تیپ۵۹ مختلط به سمت «تنگه کنجانچم» حرکت کرد. از سوی دیگر تپههای «رضاآباد» و «دراجی» را اشغال نمود و در ادامة عملیات ارتفاعات ۳۱۰، ۳۰۷، ۳۳۰ و تپههای غلامی و باغ کشاورزی را تصرف کرد.
پس از شروع تک دشمن، سپاه بهمنظور جلوگیری از سقوط نقاط استراتژیک منطقه، خصوصاً ارتفاعات «نمهکلانبو» و «زالوآب» در طول درگیری های ۲۸ تا ۳۱ اردیبهشت موفق شد ارتفاعات ۳۰۷، ۳۱۰، ۳۴۵ و ۳۳۰ و تپه «رضاآباد» را از مجموع ارتفاعات «نمهکلانبو» آزاد کند.
در مجموع دشمن در طول ۱۰ روز جنگ و پیشروی، ۹ تیپ پیاده، زرهی و مکانیزه و یک گردان کماندویی را وارد عمل کرد و با پشت سر گذاشتن شهر مهران و تصرف ارتفاعات قلاویزان و تپههای «غلامی» و باغ کشاورزی تا پشت جاده کمربندی مهران یعنی بیش از ۲۰ کیلومتری عمق خاک ایران پیشروی کرد و مستقر شد. بنابراین حمله عراق با اشغال مهران به اوج خود رسید و متوقف شد.
مهمترین عوامل موفقیت ارتش عراق در این سلسله تهاجمات عبارت بود از:
۱ـ ضعیف بودن احتمال تهاجم عراق و حضور نیروهای سپاه در منطقه فاو.
۲ـ ضعف خطهای پدافندی خودی به دلیل عدم احتمال حملة عراق و آمادگی نداشتن برای مقابله با آن.
۳ـ عدم آمادگی نیروهای ارتش و کمبود توان سپاه.
۴ـ سازماندهی مناسب و توان و تجهیزات بسیار دشمن (۱۴۱ گردان پیاده به علاوه ۱۴۲ گردان تانک و نفربر که در احتیاط و بازسازی بودند).
۵ ـ داشتن منابع اطلاعاتی مناسب از جمله: ماهوارهها، آواکسها، شبکههای جاسوسی، منافقین و نیروهای نفوذی در نیروهای مسلح به عنوان منابع داخلی و خارجی که اطلاعات نسبتاً دقیقی در اختیار ارتش عراق گذاشتند.
۶ ـ ضعف نیروهای خودی مستقر در خطهای پدافندی ارتش.
در چنین اوضاعی مسئولان سپاه تصمیم گرفتند ضمن تسریع در تحکیم مواضع پدافندی جبهه فاو، اقداماتی را نیز برای متوقف ساختن حملات دشمن انجام دهند. حمله به دشمن، اولویتبندی مناطق پدافندی و تعیین احتیاط برای مناطق مهم از اولین پیشنهادها بود.
بیشتر فرماندهان معتقد بودند بهترین پدافند، آفند است؛ زیرا در آفند تلفات کمتر خواهد بود. مهمتر از این، قبول انفعال، خطرات بسیاری را برای جنگ در پی داشت. در این حال تدابیر مختلفی اندیشیده شد؛ اما دست زدن به اقدام اساسی و تعیین کننده مقدور نبود و به تحقق شرایط خاصی نیاز داشت.
این مسئله، عقبماندگی توان رزمی خودی را در مقابل دشمن نشان میداد که اکنون ظهور کرده بود و فرماندهان سپاه سعی داشتند با حفظ فاو، ضمن حضور (یک یگان) در چند خط پدافندی، به مقابله با تحرک جدید عراق نیز بپردازند؛ در حالی که توان لازم برای این مأموریتهای مهم و سرنوشتساز وجود نداشت.
اما غیرت دینی و انقلابی رزمندگان و فرماندهان مانع از تسلیم شدن در مقابل واقعیتها بود. از این رو با اوجگیری این تهاجمات دشمن در اردیبهشت۱۳۶۵، حداکثر اقدامات خودی ضرورتاً به مقابله با دشمن و متوقف کردن پیشروی آن محدود شد.
هجوم دشمن به مهران نقطه اوج استراتژی دفاع متحرک عراق بود و عراق با موفقیتی که در این مرحله به دست آورد جرأت یافت اتخاذ استراتژی جدیدی موسوم به «دفاع متحرک» را اعلام کند. رژیم عراق در تبلیغات خود اعلام میکرد که تنها در مقابل عقبنشینی قوای ایران از مناطق عراق، به ویژه فاو، مهران را پس خواهد داد!
در طول مدت اجرای استراتژی دفاع متحرک عراق، دهها هزار تن از نیروهای دشمن کشته یا زخمی یا اسیر شدند و ارتش عراق چندین هواپیما، ۲۷ هلیکوپتر و ۱۷۰ تانک و نفربر را از دست داد.
ضرورت اجرای عملیات کربلای۱
پس از اشغال مهران برخی شواهد نشاندهنده این بود که دشمن از حملات زمینی خود دست برنداشته و همچنان در محورهایی خود را آماده تک میکند و احتمال داده میشد در صورتی که نیروهای خودی به دشمن مجال بدهند، قصرشیرین و سپس سومار نیز مانند مهران به تصرف عراق در خواهد آمد.
در این صورت ادامه این روند آثار و تبعات سیاسی نظامی نامناسبی برای کشور داشت. همین ضرورتهای سیاسی و نظامی برای اجرای عملیات بود که حتی امام خمینی(ره) مکرراً درباره مهران سؤال میکردند؛ بهطوری که دو بار به مسؤلان جنگ فرمودند: «پس مهران چه شد؟»
اهداف عملیات
بازپسگیری شهر مهران و سلسله ارتفاعات قلاویزان و دستیابی به مرز و تأمین کل منطقه.
موقعیت منطقه
منطقه عملیاتی از جنوب به ارتفاعات «قلاویزان»، از شمال به ارتفاعات «نمهکلان کوچک»، از غرب به امتداد غربی ارتفاعات «قلاویزان» و پاسگاه مرزی «بهرامآباد» و از شرق به جاده مهران ـ دهلران محدود میشد.
پس از اشغال مهران، دشمن استحکامات و موانع متعددی در این منطقه ایجاد کرد. در محور شمالی (جاده ایلام ـ مهران و باغ کشاورزی) موانع دشمن دارای هفت ردیف مین همراه با کانال و بیش از پنج ردیف سیم خاردار رشتهای بود.
در محور میانی (حد فاصل رودخانه گاوی و جاده دهلران ـ مهران) به دلیل کوهستانی بودن منطقه، استحکامات نسبتاً ضعیف بود. دشمن در محور جنوبی (ارتفاعات قلاویزان) نیز سنگرهای کمین و در بعضی شیارها یک ردیف سیم خاردار و مین ایجاد کرد.
شناسایی
عناصر اطلاعات عملیات قرارگاه نجف با هماهنگی واحد اطلاعات یگانهای عملکننده، کار شناسایی را در سرتاسر خطوط دشمن آغاز کردند. اطلاعات بهدست آمده نشان میداد که در مجموع خطوط دشمن در سه محور: محور شمالی (جاده ایلام ـ مهران و باغ کشاورزی)، محور وسط (حد فاصل رودخانه گاوی و جاده دهلران ـ مهران) و در محور جنوبی (مجموعه ارتفاعات قلاویزان) از سه نوع مختلف استحکامات و موانع برخوردار است.
در محور شمالی به دلیل استحکامات قوی و موانع متعدد، ادامه شناسایی متوقف شد. دو محور میانی و جنوبی استحکامات ضعیفتر و موانع کمتری داشت. در مجموع واحدهای شناسایی، اطلاعات نسبتاً خوبی از خطوط دشمن بهدست آوردند و شناسایی از اوضاع عمق نیروهای دشمن را نیز عناصر دیدهبانی انجام دادند.
حفاظت، فریب و غافلگیری
پس از تصرف مهران به دست دشمن، سپاه دوم نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی موسوم به قرارگاه نجف اشرف وارد منطقه شد و اقدامات عملی بهمنظور متوقف کردن قوای دشمن و برنامهریزی برای آزادسازی مهران را شروع کرد.
پس از متوقف کردن پیشروی عراقیها در ۳ تا ۵ کیلومتری جاده کمربندی مهران، نیروی زمینی سپاه برای پر کردن فاصله خط خودی با دشمن و آماده کردن زمینه اجرای عملیات، به قرارگاه نجف اشرف و یگانهای تابعه ابلاغ کرد تا خاکریز خطمقدم خود را به طرف دشمن نزدیک کنند.
در مورخ ۱۵خرداد ۱۳۶۵ با پیگیریهای جانشین فرمانده نیروی زمینی سپاه (رحیم صفوی) اولین اقدام مؤثر برای احداث خاکریز نیروهای خودی بدون هیچگونه درگیری با نیروهای عراق، به وسیله لشکرهای ۲۵، ۲۷ و ۴۱ سپاه انجام شد.
احداث خاکریز مزبور به طور پراکنده و نامنظم در شبهای متوالی ادامه یافت بهطوری که بعضی از خاکریزها تا پشت سنگر کمین دشمن رسیده بود.
طرح احداث خاکریز که تا شبهای قبل از عملیات به طول انجامید، یکی از عوامل فریب دشمن بود. علاوه بر این نیروهای خودی اقدامات فریبی را در محورهای فاو، سومار و قصرشیرین بهمنظور غافلگیر کردن دشمن در محور مهران اجرا کردند.
بدین ترتیب پس از آماده شدن زمینه اجرای عملیات در مهران، به نیروهای خودی در محورهای یاد شده تأکید شد که با چراغ روشن به طرف خطوط مقدم ستونکشی کنند و مکالمات بیسیمی را افزایش دهند. این طرح فریب نتیجه مناسبی داد که از جمله دلایل آن بمباران پادگان ابوذر در سرپلذهاب و شادگان بود.
البته تا قبل از عملیات به دلیل وضعیت خاص زمین و دشمن، تصورات گوناگونی درباره امکان رعایت حفاظت در این منطقه وجود داشت که دلیل اصلی آن تسلط دشمن بر ارتفاعات سرکوب منطقه و در دید قرار داشتن عقبههای خودی بود.
از سوی دیگر بهطور محسوسی اخبار مربوط به عملیات در مهران پراکنده شده بود و به دلیل ضعف حفاظت، احتمال فاش شدن تک خودی زیاد بود. اما این وضعیت به دلیل وجود زمینههای غافلگیری و انجام طرحهای فریب و مسدود بودن برخی کانالهای اطلاعاتی، ضایعهای برای عملیات ایجاد نکرد.
طرح مانور عملیات
شاید بتوان گفت مانور عملیات کربلای۱ با توجه به محدودیت زمان در طراحی و تصمیمگیری و وضعیت خاص منطقه در طول جنگ از بهترین و موفقترین مانورها بوده است و پس از ساعتها بحث و گفتوگو درباره طرح مانور و راهکارهای حمله به مواضع دشمن، سرانجام دو محور برای عملیات در نظر گرفته شد:۱ـ جاده ایلامـ مهران و باغ کشاورزی ۲ـ جاده دهلرانـ مهران و ارتفاعات قلاویزان به طرف شهر و غرب قلاویزان.
اجرای این طرح عملیات به بیش از ۳۰ گردان نیروی رزمی نیاز داشت؛ اما این توان آماده نبود. از سوی دیگر به تعویق انداختن عملیات، ضایعات دیگری در پی داشت؛ لذا طرح مانور بر اساس ۳۰ گردان مورد توجه فرماندهان سپاه قرار گرفت. مدتی بعد در سمینار فرماندهان نظامی سپاه در باختران، مانور عملیات بار دیگر بررسی شد و فرمانده سپاه درباره تعجیل در اجرای عملیات گفت: «امام تأکید دارند قضیه مهران به سرعت حل شود».
در نهایت مقرر شد به دلیل کمبود نیرو و وجود استحکامات دشمن، محور باغ کشاورزی حذف و از محور قلاویزان و یالهای آن تا رودخانه گاوی تلاش قویتری انجام شود.
مراحل تحقق اهداف عملیات
سه مرحله برای تحقق اهداف عملیات در نظر گرفته شد: مرحله اول، تأمین ارتفاعات قلاویزان تا روستای امامزاده سیدحسن به عنوان مهمترین فلش حمله که مورد تأکید فرماندهی کل بود.
مرحله دوم، تأمین انتهای «جبل حمرین» تا «شیار میگ سوخته» و در امتداد آن تأمین روستای «بهین بهروزان» و «هرمزآباد». مرحله سوم تصرف خاکریز والفجر۳ که از روستای فرخآباد تا زیر ارتفاعات ۲۲۳ قلاویزان امتداد داشت.
سازمان رزم
نیروی زمینی سپاه به عنوان فرماندهی عملیات در منطقه حضور داشت و قرارگاه نجف با شش لشکر، سه تیپ و یک گردان مستقل زرهی مأمور به آزادسازی شهر مهران بود.
یگانهای قرارگاه نجف عبارت بودند از:
لشکر۲۷ حضرت رسول(ص) شامل ۷ گردان پیاده ۱ گردان زرهی و ۱ گردان ادوات
لشکر۱۷ علیبن ابیطالب(ع) شامل ۳ گردان پیاده، ۱ گروهان زرهی و ۱ گردان ادوات
لشکر۴۱ ثارالله(ع) شامل ۶ گردان پیاده و ۱ گردان ادوات
لشکر۲۵ کربلا شامل ۴ گردان پیاده ۱ گردان زرهی و ۱ گردان ادوات
لشکر۱۰ سیدالشهدا(ع) شامل ۳ گردان پیاده، ۱ گروهان زرهی و ۱ گردان ادوات
لشکر۵ نصر شامل ۳ گردان پیاده و ۱ گردان ادوات
تیپ۲۱ امام رضا(ع) شامل ۴ گردان پیاده و ۱ گردان ادوات
تیپ۱۵ امام حسن(ع) شامل ۲گردان پیاده و ۱ گردان ادوات
تیپ۶۶۲ بیتالمقدس شامل ۲ گردان پیاده و ۱ گردان ادوات
گردان مستقل ۳۸زرهی ذوالفقار
در مجموع سپاه با ۳۴ گردان پیاده، ۹ گروهان ادوات و ۴ گردان زرهی، عملیات کربلای۱ را آغاز کرد.
پشتیبانی آتش این عملیات را گروه ۶۳ توپخانه خاتم و گردان ادوات قرارگاه نجف از نیروی زمینی سپاه و ۳ گردان توپخانه از نیروی زمینی ارتش بهعهده داشتند.
تیپ ۴۵ مهندسی جوادالائمه(ع) و لشکر مهندسی۴۳ امام علی(ع) و ستاد جهاد نجف (که واحدهای مهندسی جهاد تهران، فارس و ... را تحت امر داشت) نیز تلاشهای مهندسی را عهدهدار بودند. همچنین نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با تعهد روزی ۱۰ سورتی پرواز بهمنظور بمباران مواضع دشمن و هوانیروز ارتش با دو تیم آتش و تخلیه مجروح، پشتیبانی هوایی عملیات را بهعهده داشتند.
علاوه بر این، تیپ۴ لشکر۲۱ حمزه که در خط پدافندی باغ کشاورزی مستقر بود موظف به اجرای آتش مستقیم و تظاهر به تک شد.
وضعیت دشمن
عراق پس از تصرف مهران، یگانهای بیشتری در منطقه مستقر کرد. شهر مهران و اطراف آن تحت مسئولیت لشکر۱۷ زرهی از سپاه دوم عراق بود که با تیپهای ۴۴۳، ۷۰۵، و ۴۲۵ پیاده از آن دفاع میکرد.
علاوه بر این، تیپهای ۷۰ زرهی، ۵۹ مختلط و ۵۰۱ پیاده در احتیاط نزدیک و تیپ یک کماندویی کمی عقبتر در احتیاط قرار داشتند. در مجموع، دشمن تا قبل از عملیات کربلای۱ دارای ۴۲ گردان پیاده و ۶ گردان زرهی در این منطقه بود.
منبع: مرکز اسناد و تحقیقات جنگ سپاه
