به گزارش خبرگزاری دفاع مقدس، تأثیر دعا بر معرفت عنوان کتابی است که به قلم دکتر سید محمد حسینی و خانم دکتر فاطمه السادات حسینی چند ماهی است منتشر شده است.
در این کتاب دربارۀ تأثیر دعا بر شکلگیری باورهای انسان و بر فرایند ساحت معرفتی و عقیدتی انسان سخن به میان آمده است. آنچه در پی میآید تبیین و مروری است بر محتوای این کتاب که با ماه دعا و نیایش یعنی ماه مبارک رمضان تطابق دارد.
یکی از مهمترین مباحث معرفتشناسی این است که خاستگاه معرفت کجاست و معرفت بر چه اموری مبتنی است؟ چگونه ساحتهای درونی انسان اعم از ساحت عاطفی، ساحت معرفتی و ساحت ارادی بر یکدیگر تأثیر میگذارند؟ آیا عوامل غیرمعرفتی، مانند ایمان، تقوا و همچنین فعل دعا به معنای ارتباط وجودی با خدا، بر معرفت فرد دربارۀ خود، خدا و کل عالم هستی تأثیر دارند؟ اگر چنین است، چگونگی این تأثیر در معرفت به خدا چیست؟ این موضوع، از منظر قرآن، موضوع مهمی است و به آن توجه شده است.
در حقیقت، میل به معرفت درباره خداوند و گرایش به دعا، از امور حیاتی و سرنوشتساز است که به علت نیاز وجودی انسان به خدا، همزاد و همراه آدمی است. قرآن در بررسی ساحتهای وجودی انسان به دو ساحت طبیعی و فراطبیعی اشاره کرده است. تدبیر این ساحت جسمانی با روح رحمانی، در سه قلمرو روح؛ (یعنی عقل، عاطفه و اراده) صورت میگیرد. همچنین شناخت فقط به حوزه منطق و استدلالهای عقلانی محدود نمیشود، بلکه بخش بزرگی از شکلگیری معارف آدمی در گرو کشش امیال است.
از دیدگاه قرآن و بسیاری از اندیشمندان، ساحت عاطفی (یعنی گرایشهای انسان اعم از مثبت و منفی، مانند دعا و گناه) در ساختار باورهای عقیدتی انسان تأثیر دارد. در واقع، هنگامی که عقاید گوناگون در انسان شکل میگیرند، میان احساسها و خواستهای او کشاکشی پیدا میشود، بهگونهای که شکلگیری معرفت در انسان متأثر از میلی میگردد که او را به آن سوق میدهد. با بررسی ساحتهای وجودی انسان و معناشناسی مفاهیم دعا و معرفت، به روش تحلیلی و توصیفی، باب معرفتی جدیدی گشوده میشود. از آنجا که این میل به دعا از ساحت عاطفی نشئت میگیرد، بر فرایند معرفت انسان در حوزههای مختلف، بهویژه در حوزه خداشناسی، اثرگذار است. در واقع، اگر آینۀ دل در سایۀ دعا و تهذیب مصفا شود، برای پذیرش معارف و تجلی اسمای الهی مستعد میشود.
غالب مفسران در تفسیر آیات دعا و معرفت، رابطه معیت بین خدا و دعاکننده را برابر با قرب و اتصال میدانند که این انس و قرب هنگام دعا منشأ اثر و معرفت به اسمای خداست. بنابراین، با پذیرش تأثیر عواطف بر معارف، مقدمۀ پرداختن به نقش دعا در شناخت بیشتر اسما و صفات پروردگار فراهم میشود و توجه به این امر در تربیت و سعادت انسان و هدایت جوامع بشری نقش بسزایی دارد.
در عصر حاضر، رویکردهای گوناگونی در معرفتشناسی مشاهده میشوند. در رویکرد مبتنی بر فلسفه انسانشناسی، یکی از مباحث مهم همانا «تحلیل و چگونگی تحصیل معرفت» است. آیا شناخت فقط از طریق استدلالهای عقلانی حاصل میشود یا عوامل غیرمعرفتی (مانند احساسها و گرایشهای درونی انسان) بر عوامل معرفتی و عقیدتی او اثر میگذارند؟ این پرسش در خور تأمل و بررسی دقیق علمی است.
برخی از عقلگرایان بر نقش استدلالهای نظری (یعنی باورها) در تصمیمگیریها تأکید دارند، ولی از نقش استدلالهای عملی یعنی (احساسها و عواطف) غفلت ورزیدهاند؛ و دلیل پیروی از عقل را بدون توجه به حیطه عاطفی تبیین نمیکنند. در حالی که در درون ما میل به کمال و حبّ ذات وجود دارد و تعیین هدف و انجام دادن کارها بستگی به گرایشهای قلبی ما دارد.
از طرفی، انسان واجد انواع امیال و کششهای مثبت و منفی است؛ یعنی نه فقط میل به نیایش و درک حقیقت و معرفت در او ریشه دارد؛ بلکه میل به گناه هم از ساحت عاطفی انسان نشئت میگیرد و از عوامل غیرمعرفتی است که این امیال بر حوزههای گوناگون معرفتی و غیرمعرفتی انسان تأثیر گذارند. برای مثال، «فعل دعا» و ارتباط با خدا نوعی گرایش فطری و کشش قلبی به سمت خداست که به عنوان عامل عاطفی و غیرمعرفتی محسوب میشود. به این معنا که دعا فعلی است که خداوند به آن امر کرده است. تأکید خداوند سبحان بر این ارتباط وجودی است.
خداوند در آیه «ادعونی استجب لکم» امر به دعا کرده و هر گاه امر به چیزی تعلق گیرد، منظور فعلی است که بر آن تأکید شده است. از طرفی، افعالی چون ایمان، تقوا و ... پشتوانۀ معرفتی دارند اما خود آنها عین معرفت نیستند.
دعا در حوزه افعال و احساسهای درونی انسان است، نه استدلالهای نظری و عقلی که خود معرفت باشد، بلکه معرفتزاست و در شکلگیری باورهای انسان نقش دارد. به این معنا که فعل دعا میتواند بر فرایند ساحت معرفتی و عقیدتی انسان تأثیر بگذارد.
تحقیق و بحث درباره تأثیر عوامل غیرمعرفتی بر معرفتی یکی از دشوارترین موضوعهای پژوهشی است؛ خصوصاً از جهت کمبود منابع اولیه، بهگونهای که به جرئت میتوان گفت تاکنون حتی یک کتاب مستقل هم در این موضوع نگاشته نشده است. اما در مورد مضامین و چگونگی ادعیه کتابهای بسیاری تدوین شده است. این کتاب نیز قصد دارد از دیدگاه قرآن، تأثیر عوامل غیرمعرفتی بر معرفتی را ابتدا به صورت کلی تبیین کند و سپس به بررسی دعا به صورت خاص بپردازد تا یکی از آثار دعا، که معرفت نسبت به اسما و صفات خداست، تبیین شود.
در این کتاب با توضیح ساحتهای وجودی انسان و شناسایی وجوه قرآنی دعا و معرفت، روشن شد که تأثیر فعل دعا بر فرایند معرفت و هدایت انسان نسبت به خدا تأثیری عام و همهجانبه است که در جای خود به آن میپردازیم. چارچوب و مبنای این کتاب بر آیات قرآن قرار دارد و مؤلفان برای پاسخگویی به پرسش تأثیر دعا بر معرفت به خدا نیز طرحی تنظیم کردهاند تا با سیری منطقی و گام به گام ضمن دستیابی به جواب پرسشها، خوانندگان را به پاسخ نهایی نزدیک سازند. در این کتاب، دیدگاه مفسران قرآن و معرفتشناسان، ازجمله ملاصدرا، علامه طباطبایی، آیتالله جوادی آملی و ... به مخاطب کمک میکند تا در فضایی شفافتر به پاسخ خود دست یابد.
این کتاب شامل پنج فصل است : در فصل اول به کلیات تحقیق، یعنی طرح و بیان سؤالها، فرضیهها، شیوه و مراحل پژوهش و بررسی ضرورت و هدفها و پیشینه تاریخی و همچنین به تعریف مفاهیم محوری تحقیق، پرداخته شده است.
در فصل دوم مؤلفان سعی کردند تا مراتب وجودی انسان و تبیین امکان شناخت خدا و فطرت انسان و ساحتهای وجودی او، یعنی ساحت معرفتی، ساحت عاطفی و ساحت ارادی، از دیدگاه قرآن و بعضی از معرفتشناسان را بررسی کنند، زیرا در اصل، تأثیر دعا بر معرفت به بحث کلیترِ تأثیر ساحتهای غیرعقیدتی بر ساحت عقیدتی انسان تعلق دارد. بنابراین و پیش از هر چیز، توضیح مفهومی معرفت و روشن ساختن ساحتهای نفسانی انسان ضرورت دارد.
در فصل سوم چگونگی امکان تأثیر مثبت و منفی ساحتهای عاطفی و غیرمعرفتی بر ساحت معرفتی و عقیدتی بررسی شده است.
در فصل چهارم جایگاه دعا و معناشناسی دعا (از کتابهای لغت و معجمالمفهرس و وجوه قرآن) بررسی شده است. در آخر نیز منشأ تأثیر معرفتی دعا و ادله ذاتی و قرآنی بیان شده است.
در فصل پنجم نگارندگان تأثیر معرفتی دعا و تجلی برخی از اسما و صفات الهی را با توجه به مستندهای قرآنی بیان کرده و نشان دادهاند که چگونه تطهیر و نظامبخشی صحیح به احساسها و خواستها میتواند انسان را در نیل به معرفت یاری رساند.
در بررسی نگارندگان روشن شد که چگونه دعا در مقام رویکرد به موضوع معرفت، هم در تحصیل لوازم آن و هم در مسیر معرفت و تکوین باورهای انسان به صور گوناگون و چه بسا ناپیدا، باورها و ساحت معرفتی انسان را تحت تأثیر قرار میدهد.
استخراج چنین برداشتی از آیات و تفاسیر کاری بس دشوار است، زیرا هیچ یک از بحثهای معرفتی با عنوانهای مستقل و نظاممند به بحث تأثیر دعا بر معرفت به خدا نپرداخته است؛ لذا در این کتاب این موضوع از دیدگاه قرآن بررسی شده تا یکی از آثار دعا که معرفتبخشی به اسما و صفات خداست، تبیین شود.
«تاثیر دعا بر معرفت» اثر مشترک دکتر سید محمد حسینی(وزیر سابق ارشاد) و دکتر فاطمه السادات حسینی در شمارگان ۲۰۰۰ نسخه از سوی انتشارات علمی و فرهنگی و در ۲۷۴ صفحه منتشر شده است.
