امام جواد (ع) جهادگر جبهه علم، فرهنگ و سیاست

معتصم هشتمين خليفه عباسی پس از ورود به بغداد، امام  را از مدينه به بغداد فرا خواند. حضرت در سال 218 هجری قمری پس از معرفی امام هادی علیه السلام به جانشينی خود، به همراه ام الفضل به بغداد رفت.

 

در اين سفر حضرت با شخصيتی متفاوت از مامون روبه‌رو شد، شخصيتی با روحيه نظامی گری و فاقد بينش علمی. معتصم كه مايه های حيله گری و عوام‌فريبی های مامون را در خود نداشت، موضعگيری متضاد با اهل بيت خود را در بين مردم آشكار ساخت.

 

امام عليه السلام در دو سال آخر عمر خويش تحت نظارت شديدتر دستگاه امنیتی و نظامی معتصم قرار گرفت. از اين رو شرايط امام جواد علیه السلام  به گونه ای شد كه حضرت توسط معجزات و كرامات و شركت در جلسات علمی، امامت خود را به ديگران به اثبات می رساند.

 

امام جواد علیه السلام در طول زندگی پربار اما كوتاه خويش بر آن بود تا ارتباط با مردم را حتی در سخت ترين شرايط حفظ كند و با بذل و بخشش به فقرا و مساكين كرامت اهل بيت را به اثبات رساند. ایشان اين سيره خويش را به امر پدر بزرگوارش آغاز کرد و به انجام رساند. امام رضا علیه السلام در يكي از نامه های خود به فرزندش حضرت جواد علیه السلام  می‌نويسد: «به من خبر رسيده است كه ملازمان تو، هنگامی كه سوار می شوی از روی بخل تو را از در كوچک بيرون می برند تا از تو خيری به كسی نرسد. تو را به حق خودم بر تو، سوگند می دهم كه از درب بزرگ بيرون آیی و به همراه خود زر و سيم داشته باش، تا به نيازمندان و محتاجان عطا كنی.»

 

و اين آغاز يک حركت مردمی، معنوی و انسانی بود، كه به استحكام پايگاه مردمی حضرت منجر شد و دستگاه بنی عباس را از نام «جواد» به معنای بخشنده به هراس وا داشت.

 

حیات امام جواد علیه السلام  همانند پدر بزرگوارشان در دو جبههُ سياست و فكر و فرهنگ قرار داشت. موضع‌گيری‌ها و شبهه افكنی های فرقه هایی چون زيديه، واقفيه و غلات مجسمه، امام را بر آن داشت تا در حوزه فرهنگ تشيع در برابر آنان موضعی شفاف اتخاذ كند.

 

امام در موضعگيری در برابر فرقه زيديه كه امامت را پس از علی بن حسين زين العابدين (ع) از آن زيد می پندارند در تفسير آيه «وجوه يومئذ خاشعة عاملة ناصبة» آنها را در رديف ناصبی‌ها خواندند.

 

حضرت در برابر فرقه واقفيه كه قائل به غيبت امام موسی كاظم(ع) بوده و بدين بهانه وجوهات بسياری را مصادره كرده بودند، آنان را نيز مصداق آيه «وجوه يومئذ خاشعة عاملة ناصبة» به شمار آورده و در بيانی فرمودند: شيعيان نبايد پشت سر آنها نماز بخوانند.

 

حضرت در برابر غلات زمان خويش به رهبري ابوالخطاب كه حضرت علی (ع) را تا مرز الوهيت و ربوبيت بالا برده بودند، فرمودند: لعنت خدا بر ابوالخطاب و اصحاب او و كسانی كه درباره لعن او توقف كرده يا ترديد كنند.

 

موضع‌گیری تند حضرت درباره اين فرقه تا بدانجا بود كه حضرت در روايتی به اسحاق انباری می‌فرمايند: «ابوالمهري و ابن ابي الرزقاء به هر طريقي بايد كشته شوند.»

 

حضرت در برابر فرقه مجسمه كه برداشتهای غلط آنان ازآياتی چون «يدالله فوق ايديهم» و «ان الله علي العرش استوي» خداوند سبحان را جسم مي پنداشتند، فرمودند: «شيعيان نبايد پشت سر كسي كه خدا را جسم مي پندارد نماز گذارده و به او زكات بپردازند.»

 

فرقه كلامي معتزله كه پس از به قدرت رسيدن خلفای عباسی  به ميدان آمد و در سده نخست خلافت آنان به اوج خود رسيد يكي ديگر از جريانهاي فكري و كلامي عصر امام جواد علیه السلام  است. موضع‌گيري حضرت، چون پدر بزرگوارشان در اين برهه و در مقابل اين جريان كلامي از جايگاه ويژه اي برخوردار است، تا آنجا كه مناظرات حضرت جوادعلیه السلام با يحيي بن اكثم كه از بزرگترين فقهاي اين دوره به شمار مي رفت، را مي توان رويارويي تفكر ناب تشيع با مناديان معتزله به تحليل نهاد، كه همواره پيروزي با امام جواد علیه السلام بوده است.

 

امام در راستاي بسط و گسترش فرهنگ ناب تشيع كارگزاران و وكلايي در مناطق گوناگون و قلمرو بزرگ عباسيان تعيين و يا اعزام نمود. به گونه ای كه امام در مناطقی چون اهواز، همدان، ری، سيستان، بغداد، واسط، سبط، بصره و نيز مناطق شيعه نشينی چون كوفه و قم دارای وكلایی كارآمد بود.

 

امام جواد علیه السلام در راستای نفوذ نیروهای شیعی در ساختار حكومتی بنی عباس، برای یاری شیعیان در مناطق گوناگون به افرادی چون «احمد بن حمزه قمی» اجازه پذیرفتن مناصب دولتی داد، تا جایی كه افرادی چون «نوح بن دراج» كه چندی قاضی بغداد و سپس قاضی كوفه بود، از یاران حضرت علیه السلام  به شمار می‌رفتند. كسانی از بزرگان و ثقات شیعه چون محمد بن اسماعیل بن بزیع (نیشابوری) كه از وزرای خلفای عباسی به شمار می‌رفت، به گونه‌ای با حضرت در ارتباط بودند، كه وی از حضرت جواد علیه السلام پیراهنی درخواست كرد كه به هنگام مرگ به جای كفن بپوشد و حضرت خواست او را اجابت و برای وی پیراهن خویش را فرستاد.

 

حركت امام محمد تقی علیه السلام در چینش نیروهای فكری و سیاسی، خود حركتی كاملاً محرمانه بود، تا جایی كه وقتی به ابراهیم بن محمد نامه می‌نویسد به او امر می‌كند كه تا وقتی «یحیی بن ابی عمران» (از اصحاب حضرت) زنده است نامه را نگشاید. پس از چند سال كه یحیی از دنیا می‌رود ابراهیم بن محمد نامه را می‌گشاید كه حضرت در آن به او خطاب كرده: مسئولیت‌ها و كارهایی كه به عهده یحیی بن ابی عمران بوده از این پس بر عهده توست. این نشانگر آن است كه حضرت در جو اختناق حكومت بنی عباس مواظبت و عنایت داشت تا كسی از جانشینی نمایندگان وی اطلاعی حاصل ننماید.

 

امام جواد علیه السلام در مدت 17 سال دوران امامت به نشر و تعلیم حقایق اسلام پرداخت و شاگردان و اصحاب برجسته‌ای داشت، که هر یک خود قله ای بودند از قله های فرهنگ و معارف اسلامی مانند: ابن ابی عمیر بغدادی، ابوجعفر محمد بن سنان زاهری، احمد بن‌ابی نصر بزنطی کوفی، ابوتمام حبیب اوس طائی -شاعر شیعی مشهور- ابوالحسن علی بن مهزیار اهوازی و فضل بن شاذان نیشابوری که در قرن سوم هجری می‌زیسته‌اند. اینان نیز (همچنان که امام بزرگوارشان همیشه تحت نظر بود) هر کدام به گونه‌ای مورد تعقیب و گرفتاری بودند.

 

نهمین امام شیعیان بر این باور بود که آیات الهی باید در سطح جامعه فراگیر شود و تمام مسلمانان در گفتار و رفتار و استدلال های روزمره خود از قرآن و معارف بلند آن بهره گیرند. به همین جهت سعی می کرد که در گفت و گوها و معاشرت و برخورد با مردم از آیات قرآن استفاده کند.

 

امام جواد علیه السلام به عنوان پاسدار حریم وحی از تفسیرهای نابه جا و غیر عقلانی آیات قرآن جلوگیری کرده و علما و دانشمندان را به سوی فهم صحیح آیات راهنمایی می کرد.

 

روزی در مجلس معتصم برخی از دانشمندان به آیه ای استناد کرده و یک حکم شرعی صادر نمودند. امام که در آن جلسه حضور داشت، خطای آنان را گوشزد نمود و تفسیر صحیح را برای حاضرین بیان کرد. «محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی» در تفسیر خود ماجرای آن مجلس را چینین آورده است: در زمان معتصم عباسی عوامل خلیفه، عدّه ای دزد را دستگیر کرده و از مرکز خلافت در مورد چگونگی مجازات آنان خواستار دستور بودند. خلیفه در مورد این حادثه حساس مجلس مشورتی تشکیل داد و از دانشمندان عصر، کیفیّت اجرای حدّ شرعی را در مورد آنان خواستار شد. آنان گفتند: قرآن در این مورد بهترین راه کار است، آن جا می فرماید: «انّما جزاء الّذین یحاربون اللّه و رسوله و یسعون فی الارض فساداً ان یقتّلوا او یصلّبوا او تقطّع ایدیهم و ارجلهم من خلافٍ اوینفوا من الارض» کیفر کسانی که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در روی زمین در اشاعه فساد تلاش می کنند، این است که اعدام شوند یا به دار آویخته شوند یا دست و پای آنان بر عکس یکدیگر قطع شود و یا این که از سرزمین خود تبعید گردند. (سوره مائده، آیه 33). آنان به خلیفه پیشنهاد کردند طبق این آیه یکی از کیفرهای فوق را در مورد تبهکاران انتخاب کند. معتصم عباسی در همان جلسه از امام نیز نظر خواست. آن حضرت اول از اظهار نظر خودداری کرد؛ امّا وقتی که با اصرار خلیفه مواجه شد، نظر خود را چنین اعلام کرد: ایشان در استدلال به آیه خطا کردند. استنباط حکم شرعی از این آیه دقت بیشتری می طلبد و باید تمام جوانب مسأله در نظر گرفته شود و نسبت به جرم های مختلف کیفرها فرق می کند؛ زیرا این مسأله صورت های مختلف و احکام جداگانه دارد:

 

1ـ اگر این راهزنان فقط راه را ناامن کرده اند، و نه کسی را کشته و نه مالی را به غارت برده اند، مجازات آنان فقط حبس است و این همان معنی «نفی الارض» است.