عملیات رمضان که در ۲۱ رمضان ۱۳۶۱ در منطقه عمومی شرق بصره آغاز شد، اولین عملیات برونمرزی ایران پس از فتح خرمشهر بود. عملیاتی که امیدهای زیادی برای موفقیت آن پیشبینی میشد و حتی سرنوشت جنگ را به موفقیت این عملیات گره زده بودند، پس از حدود یک ماه از شروع آن، به دلایل متعددی نتوانست انتظارات مورد نظر را محقق سازد، لذا با اکتفا به دستاوردی کوچک، عملیات خاتمه یافت.
این بهانه ای شد تا خبرنگار خبرگزاری دفاع مقدس در گفتوگوی اختصاصی با سردار فتحالله جعفری فرمانده لشکر ۳۰ زرهی سپاه در عملیات رمضان، توضیحات بیشتری را درباره چگونگی شروع این عملیات و دلایل عدم الفتح آن ارایه دهد که ما حصل آن در ادامه آمده است.
قبل از عملیات رمضان و ۱۵روز بعد از فتح خرمشهر صدام آتش بس یک طرفه ای را اعمال کرد تا ضمن بازسازی نیروهای خودش، استحکامات و موانع متعددی را با هدف سد کردن پیشروی های سپاه اسلام، ایجاد کند به همین منظور ضمن اعلام آتش بس یک طرفه، نیروهای خود را از برخی نقاط اشغالی کشورمان خارج کرد و در نقاط به اصطلاح سرکوب مستقر ساخت. بدین ترتیب یعنی عملا تسلط خود را بر نقاط اشغالی همچنان حفظ کرد.
به عنوان مثال می بینیم که ارتش عراق با خارج کردن نیروهای خود از شهر سومار، بخشی از این نیروها را در ارتفاعات «کهنه ریگ» که یک سمت آن شهر «مندلی» و سمت دیگر آن سومار بود، بخش دیگر را بر روی ارتفاعات «واروارین» مشرف بر نفت شهر و قصر شیرین، «سلمان کشته» و تنگه «میان تنگ» مستقر کرد تا همچنان اشراف خود را بر منطقه داشته باشد.
در همین راستا می بینیم که ارتش صدام به یگان های خود دستور داده بود تا از ایجاد هر گونه خاکریزی پرهیز کنند چرا که در صورت حمله رزمندگان اسلام، خاکریز بهترین جان پناه برای نیروهای حمله کننده خواهد بود. به همین خاطر در این عملیات دشمن با پرهیز از احداث هرگونه خاکریزی، سنگرهای بزرگ خود را از روی زمین و داخل دژ ها به داخل زمین منتقل می کند.
تحرک بعدی عراق در این مدت آوردن نیروهای به اصطلاح مردمی خود و تشکیل تیپ های سه رقمی از این افراد با عنوان «زین القدس» بود. بدین شکل که این نیروها را در خطوط مقدم و نیروهای زبده و اصلی خود را در یک خط عقب تر گذاشته بود تا در زمان حمله نیروهای ما، نیروهای اصلی آسیب نبینند و بتوانند در پاتک ها موفق عمل کنند.
به موازات این اقدامات ارتش عراق با کسب تجارب شکست های قبلی خود، کمیته مهندسی را با استفاده از مهندسان با تجربه نظامی به مسئولیتی سرتیپ «اکرم زین» تشکیل داد که احداث کانالی به طول ۳۰ کیلومتر و عرض یک کیلومتر، با عنوان پرورش ماهی و پمپاژ آب به داخل آن در شرق بصره و تنومه، احداث موانع و کمین و سنگرهای تیربار، میدان های وسیع مین به عمق ۵۰ متر تا یک کیلومتر و مثلثی های تانک، از جمله اقدامات مهندسی این کمیته به منظور ایجاد مانع برای حملات احتمالی نیروهای ایرانی به سوی بصره بود.
در این رابطه اگر چه برخی ها عنوان می کنند مجموع این اقدامات مهندسی با کمک مستشاران نظامی آمریکا و اسراییل و دیگر کشورها، انجام شد ولی برخلاف نظر این عده باید گفت که تمام این اقدامات توسط کمیته مهندسی ارتش عراق صورت گرفت البته شاید از امکانات مشاوره ای و مهندسی آن ها استفاده کرده باشند ولی احداث چنین موانعی بدون کمک کشورهای خارجی انجام شد.
در مورد خاکریز های مثلثی هم باید عنوان کرد که این خاکریز ها دو ردیفه بودند یعنی یک خاکریز مثلثی شکل بزرگ وجود داشت که داخل آن مثلثی های کوچکتری قرار داشت که داخل هر کدام تانک ها را در سه جهت قرار داده بودند که چنانچه از هر سمت نیروهای حمله کننده قصد داشتند به آنها یورش ببرند، بتوانند مقابل آنها ایستادگی کنند.
این مثلثی ها به ارتفاع سه متر در زمینی به وسعت ۱۶۰۰ کیلومتر مربع از شرق به شلمچه، جاده اهواز خرمشهر، از شمال به کوشک و طلاییه و پاسگاه های مرزی در جنوب هویزه و حاشیه جنوبی هورالهویزه و از جنوب به رودخانه اروند تا شلمچه در شرق بصره، منتهی می شد.
به هر حال عملیات رمضان در شب ۲۱ رمضان و سالروز شهادت امام علی (ع) در ساعت ۲۱ و ۳۰ دقیقه شامگاه ۲۲ تیر ماه ۱۳۶۱ با رمز یا صاحب الزمان ادرکنی در منطقه عملیاتی شرق بصره آغاز شد و طی آن ۸ لشگر پیاده از سپاه و دو لشگر زرهی از ارتش به عنوان نیروی اصلی و همچنین یک تیپ پیاده ازسپاه و یک لشگر زرهی از ارتش به عنوان نیروی ذخیره حضور داشتند که تحت امر چهار قرارگاه عملیاتی کار می کردند.
در مرحله نخست در محور جنوب پاسگاه زید رزمندگان توانستند با سرعت عمل چشمگیری همه مواضع دشمن را در هم کوبیده و تا عمق ۳۰ کیلومتری مواضع عراقی ها رسیده و خود را به نهر «کتیبان» در شرق اروند و کانال پرورش ماهی برسانند، به گونه ای که به قرارگاه فرماندهی لشگر ۹ زرهی عراق نیز دست یافتند و علاوه بر غنیمت گرفتن خودرو تویوتا فرماندهی، قرارگاه را منهدم کنند.
اما علی رغم این موفقیت، جناح راست نیروها بازمانده بود و با روشن شدن هوا عراقی ها با یک لشگر زرهی فشار اصلی را معطوف این منطقه کرده و از پیشروی نیروهای ایرانی ممانعت به عمل آوردند. در نتیجه طی این مرحله از عملیات، تعداد ۲۵ دستگاه تانک و نفربر و ۱۲ توپ دشمن منهدم و ۲۱ دستگاه تانک و نفربر نیز به غنیمت گرفته شد.
مرحله دوم نیز در محور میانی با همان یگان ها و تقویت دو تیپ دیگر صورت گرفت که چندان موفقیت آمیز نبود و تنها مقداری خسارت به دشمن وارد آمد و شماری از آنان کشته و زخمی و اسیر شدند .
در مرحله سوم تیپ ۲۷ محمدرسولالله(ص) به فرماندهی حاج همت به منطقه آمد و قرار شد جهت انهدام زرهی دشمن ، سپاه زرهی را وارد عمل نکند تا با هجوم به تانکهای دشمن انهدام یگان های زرهی دشمن انجام شود.
بنابر این تدبیر، عملیات از جنوب «پاسگاه زید» آغاز شد و نیروهای ایرانی به طور خیره کنندهای به در هم شکستن و تصرف مواضع دشمن پرداختند و توانستند در این مرحله مهم، در زمینی به وسعت ۱۸۰ کیلومتر مربع، نزدیک به ۷۰ دستگاه تانک و نفربر را منهدم و ۱۴ دستگاه تانک و نفربر دشمن را که دو دستگاه آن ها از نوع پیشرفته تی ۷۲ بود به غنیمت بگیرند.
مرحله چهارم، عملیات از محور جنوبی منطقه عملیاتی شلمچه آغاز شد و به دنبال آن دشمن اقدام به ایجاد یک آبگرفتگی در شلمچه کرد به همبن خاطر از این مسیر عملیات به جایی نرسید.
مرحله پایانی که تلاش نهایی و اصلی این عملیات نظامی بود، از شمال پاسگاه زید و در حد فاصل دژ مرزی عراق و خاکریزهای مثلثی آغاز شد؛ در آغاز درگیری و نبرد، همه چیز طبق طرح فرماندهان ایرانی پیش رفت و نیروهای ارتش و سپاه توانستند گذشته از پاکسازی و الحاق، خاکریزی مناسب و دو جداره در جناح شمالی دشمن بسازند. ولی از آنجا که دقت کافی در احداث خاکریز نشد دشمن توانست ۵ کیلومتر در آن رخنه کند.
در این مرحله نیز ۱۳ دستگاه تانک و نفربر منهدم و ۶ دستگاه نیز به غنیمت گرفته شد و همچنین ۵۰ تن از نیروهای دشمن کشته و زخمی شدند.
بنابراین این عملیات با انهدام تعدادی تانک و نفربر و اسارت نیروهای بعثی عراقی به پایان رسید و منطقهای به وسعت ۴۰۰ کیلومتر مربع در پاسگاه زید عراق به تصرف رزمندگان درآمد و لشگر ۹ زرهی عراق نیز به طور کامل منهدم شد.
این عملیات اگر چه قرار بود عملیات تعیین کننده و سرنوشت ساز باشد ولی به دلیل ایجاد موانع و استحکامات و طرح تاکتیکی که ارتش عراق اجرا کرد و هم چنین کافی نبودن تعداد گردان های عمل کننده و ذهنیت و تصوری که فرماندهان ما از عملیات های قبلی داشتند، با موفقیت کامل توأم نشد.
در این عملیات قرار بود خاکریزی از سمت نیروهای خودی به سمت مثلث سوم ـ در منطقه عملیاتی رمضان پنج مثلثی وجود داشت که کار احداث آنها از قبل عملیات رمضان آغاز و در زمان عملیات کربلای پنج تکمیل شد ـ زده شود اما متأسفانه به علت اشتباه محاسباتی به جای وصل شدن به مثلثی سوم، به مثلثی چهارم و صل شد و بدین شکل دشمن در مثلثی سوم باقی ماند و همین عاملی شد تا نیروهای خودی از این ناحیه فشارهای بسیاری را متحمل شوند.
هرچند زدن ۴۰ کیلومتر خاکریز آن هم شبانه و زیر آتش دشمن یک شاهکار محسوب می شود ولی به هر جهت اهداف پیش بینی شده را محقق نساخت.
