پدافند هوایی در ایران چگونه شکل گرفت؟

در برابر این توانمندی ‌هوایی، نباید نقش دفاع در برابر توانمندی‌های دشمن فراموش شود و پدافند هوایی در دفاع از پهنه‌های زمینی و هوایی کشور و حفظ تمامیت هوایی، اهمیت و نقش خود را نشان می‌دهد.

اما پدافند هوایی چگونه شکل گرفت؟

از سال 1301 که وزارت جنگ ایران دفتر هواپیمایی قشون را تأسیس کرد تا اکنون تغییرات و تحولات مهمی در عرصه پدافند هوایی کشور رخ داده است تا امروز آسمان ایران به عنوان یکی از امن‌ترین مرزهایی هوایی منطقه مطرح شود.

نخستین گام‌ها برای سازمان‌دهی یگان‌های پدافند هوایی در سال 1314 در نیروی زمینی ارتش برداشته شد و نخستین آتشبار ضدطیاره در تهران و سپس در لشکر شش خوزستان و لشکر شمال‌غرب تشکیل شد.

با سرایت آتش جنگ جهانی دوم به ایران در سوم شهریور 1320 بمباران شهر تهران و چند شهر دیگر اغاز شد. در سال 1330 یگان‌های ضدهوایی از نیروی هوایی جدا و به نیروی هوایی ملحق شد. پدافند هوایی به توپ‌های 40 میلی‌متری ضدهوایی مجهز شد اما پس از حدود 2 سال این یگان‌ها دوباره به تابعیت نیروی زمینی درآمدند و پس از مدتی با انجام تغییراتی در سازمان، توپخانه ضد هوایی ارتش متشکل از سه گردان ضدهوایی تأسیس شد.

 

تغییر و تحولات از آن سال با کارهایی چون شکل‌گیری دوباره یگان‌های ضدهوایی در ارتش همزمان با جنگ ویتنام، اعزام افراد به انگلستان برای یادگیری رادار و شکل‌گیری آموزشگاه رادار در سال 1336، خرید دستگاه رادار متحرک در سال 1337، تشکیل تیپ آموزش و پشتیبانی دفاع هوایی در سال 1338 ادامه یافت. با خارج شدن تیپ مستقل آموزش و پشتیبانی دفاع هوایی از تابعیت تیپ تعلیمات نیروی هوایی و قرار گرفتن در در تابعیت مستقیم نیروی هوایی، در سال 1339 توسعه یافت و به تیپ هفتادم مستقل دفاع هوایی تغییر نام داد.

در بین سال‌های 1345 فرماندهی دفاع هوایی به موشک‌های زمینی به هوای سی‌کت و تایگرکت و توپ 23 میلی‌متری روسی مجهز شد و تمامی جنگ‌افزارهای دفاع هوایی در سازمانی تحت عنوان گروه توپخانه دفاع زمین به هوا منسجم شد.

آغاز تحول با تغییر دفاع هوایی به پدافند هوایی

فروردین ماه سال 1348 فرماندهی دفاع هوایی به فرماندهی پدافند هوایی تغیر نام داد. در سال 1350، گردان‌های تابعه گروه جنگ‌افزارهای پدافند زمین به هوا به 14 گردان و ایستگاه‌های رادار به 20 ایستگاه رسیده بودند.

ماموریت گردان‌های پدافند زمین به هوای تشکیل‌شده، تأمین پدافند ارتفاع کم پایگاه‌های هوایی و ایستگاه‌های رادار بود. در همان سال، شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی نیز تشکیل شده بود که شمال یک مرکز عملیات پدافند هوایی، دو مرکز عملیات منطقه‌ای و شش مرکز کنترل و گزارش بود. تجهیزات و پروژه‌های اطلاعاتی و شناسایی مختلفی  تعریف شد تا این‌که با توسعه سازمان فرماندهی پدافند هوایی، هشت گروه پدافند هوایی شامل تهران، اصفهان، اهواز، دزفول، امیدیه، بوشهر، بندرعباس و چاه‌بهار سازمان دهی شد.

در سال 1355 سامانه‌های موشکی زمین به هوای هاگ در ساختار فرماندهی پدافند هوایی سازماندهی و عملیاتی شد. در سال 1356 سازمان پدافند هوایی به چهار منطقه پدافند هوایی مشتمل بر 21 گروه و گردان تشکیل یافت.

نقش پدافند هوایی در دوران انقلاب اسلامی

فعالیت‌های انقلابی کارکنان پدافند هوایی و نیروی هوایی ارتش، همراه با اوج‌گیری نهضت اسلامی برای مبارزه با رژیم استبدادی به شکل‌های گوناگون انجام می‌گرفت. اقشار مختلف ارتش، علاوه بر حضور چشمگیر در تظاهرات خیابانی به همراه مردم، در فعالیت‌های انقلاب مشارکت می‌کردند. با خروج شاه از ایران برای آمریکایی‌های مشخص شده بود که گروهی از افسران ارشد با انقلابیون در تماس هستند. افسران رده‌های پایین‌تر و همافران به جناح انقلابیون ملحق شده اند.

استقبال پدافند هوایی از «پرواز انقلاب»

در بدو ورود هواپیمای حضرت امام خمینی(ره)، کارکنان سایت‌های راداری پدافند هوایی برای تأمین امنیت پرواز هواپیمای ایشان، انجام وظیفه کردند. در بدو ورود امام به میهن در 12 بهمن ماه سال 1357 ارتش نخستین خوش‌آمد و تبریک را به مناسبت بازگشت ایشان به وطن اعلام کرد. مراسم استقبال از بدو ورود هواپیمای ایرفرانس موسوم به پرواز انقلاب به مرزهای هوایی کشورمان با اسکورت به وسیله 2 فروند فانتوم نیروی هوایی تا ورود به مهرآباد  انجام شد.

تثبیت انقلاب و مقابله با بحران‌های مسلحانه داخلی

چند هفته بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، اغتشاشات و عصیان ها در گوشه و کنار کشور توسط عناصری از گروهکهای دموکرات و کومله و دیگر عناصر تجزیه طلب در کردستان، گنبد، خوزستان و... شروع شد.  نیروهای ارتش و مردمی در خوزستان نیز تحرکات تجزیه طلبانه و ضدامنیتی عناصری را که توسط استخبارات عراق مسلح شده بودند خنثی ساختند. در کردستان بحران گسترده تر بود، اوایل اسفندماه سال 1357 عناصر مخالف حکومت اسلامی به پادگان مهاباد حمله کردند، هدف آنها از این حمله اشغال پادگان و به دست آوردن جنگ افزار و تجهیزات یک تیپ و تحت کنترل گرفتن شهر مهاباد و توسعه مناطق تحت کنترل با به کاربردن سلاح و مهمّات غارت شده از پادگان مهاباد بود. در این توطئه حداقل به هدف اولیه خود که دستیابی به سلاح و تجهیزات تیپ مهاباد بود رسیدند، در این اقدام، تعدادی از کارکنان تیپ را به شهادت رساندند و پادگان را خلع سلاح کردند و مقدار زیادی سلاح و تجهیزات و مهمّات به غارت بردند

بعد از واقعه مهاباد به تدریج که دامنه توطئه و آشوب در تمام مناطق کردنشین از ماکو در شمالی ترین نقطه آذربایجان غربی تا استان کرمانشاه گسترش یافت و آشوبگران با استفاده از مهمّاتی که از غارت پادگان مهاباد به دست آوردند، در 27 اسفندماه سال 1357 به پادگان لشکر 28 پیاده در شهر سنندج هجوم بردند و این پادگان را محاصره کردند و 21 نفر را به شهادت رساندند و تلاش کردند پادگان سنندج را مانند پادگان مهاباد اشغال و غارت کنند. در چنین شرایطی بود که نیروهای داوطلب از لشکر یک پیاده مرکز به منطقه اعزام شد و به همراه کارکنان لشکر 28 کردستان و نیروهای مردمی زمینه نبرد غرور آفرین پادگان سنندج با ضدانقلاب فراهم شد و پس از 11 روز نبرد بی امان، پادگان سنندج از محاصره نجات داده شد و مدافعین، لشکر را از خطر سقوط و عواقب جبران ناپذیر آن نجات دادند.

 

نقش پدافند در دفاع مقدس چه بود؟

تقریباً یک ماه پس از شروع جنگ کار مهم و نقش‌آفرین پدافند هوایی آغاز شد و ارتش جمهوری اسلامی ایران به ویژه نیروی زمینی که دچار مشکلات بیشتری نسبت به سایر نیروها بود و نیروی اصلی و مادر را هم در تعیین سرنوشت جنگ تشکیل می‌داد برای بازسازی و کسب آمادگی لازم برای حمله متقابل در مقابل نیروهای عراقی، به وضعیت پدافندی درآمد. این مرحله تا اوایل سال 1360 طول کشید، ارتش علاوه بر تلاش در بازسازی و افزایش توان و آمادگی رزمی خود، طی دستورالعملی به قرارگاه‌های عملیاتی شمال غرب و غرب و جنوب فرمان داد؛ متناسب با توانایی های موجود خود، در هر فرصت مناسب به خطوط و مواضع پدافندی دشمن تک کنند.

 

این اقدام برای دستیابی به نقاط حساس زمین و بهبود وضع پدافندی خودی، زنده نگه داشتن روحیه آفندی در نیروهای خودی، نشان دادن روحیه سازش ناپذیری و عدم پذیرش اشغال سرزمین‌ها توسط دشمن، آموزش دادن نیروهای خودی، کسب تجربه‌های عملیاتی آفندی برای آمادگی برای اجرای حملات متقابل وسیع، همچنین فرسوده کردن دشمن از نظر روحی و روانی وارد کردن تلفات و خسارات و ضایعات به دشمن، به منظور کاهش توان رزمی انجام شد.

رزمندگان ارتش جمهوری اسلامی ایران و نیروهای مردمی طی 87 عملیات آفندی و پدافندی در سال اول جنگ، بیرون راندن متجاوز از خاک مقدس ایران اسلامی شروع شد. این مرحله از جنگ تحمیلی حدود 17 ماه به طول انجامید و پر افتخارترین مقطع از دوران دفاع مقدس را برای ملت ایران رقم زد. در این میان، نقش کنترل پدافندهوایی ارتش، در هدایت هواپیماهای جنگنده ایرانی و کنترل و هماهنگی سایر تسلیحات و جنگافزارهای ضد هوایی بسیار مؤثر و تعیین کننده بوده است.

برقراری پوشش هوایی کامل در آسمان کشور پس از تجاوز سراسری، اجرای «طرح البرز» با پرواز 140 فروند جنگنده با نام «کمان 99» و بمباران کلیه پایگاه ها و ساماته پدافند هوایی عراق در پگاهان روز اول مهر ماه 59، استمرار حملات آفندی و بمباران کلیه مراکز نظامی، حیاتی و اقتصادی- صنعتی عراق - حمله به ادوات زرهی و نیروهای مکانیزه و پیاده دشمن در مناطق اشغالی - شرکت مؤثر در کلیه عملیاتهایی که مشترکاً و یا به تنهایی از طرف ارتش و یا سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی نظیر ثامن الائمه، طریق القدس، بیت المقدس، خیبر والفجر 8 و... بخشی از کارهای مهمی بود که توسط پدافند هوایی و نیروی هوایی ارتش صورت پذیرفته است.

نقش فرماندهی توانمند نیروی هوایی

جنگ ایران و عراق 2 هزار 887 روز به طول انجامید و در این مدت، توانمندی پدافند هوایی ایران موجب دست یافتن به افتخارات بسیاری شد. ارتش متجاوز عراق بیش از 600 فروند هواپیما را به شکل‌ها گوناگون از دست داد. پدافندهوایی از همان روزهای آغازین جنگ، جنگ‌افزارهای پدافند زمین به هوا و رادارهای خود به مناطق حساس و حیاتی و اقتصادی کشور که مورد هجوم همه جانبه دشمن واقع شده بود، گسترش داد و به تدریج با ادامه جنگ و قدرت گرفتن نیروی هوایی دشمن، ادامه فعالیت خود را گسترش داده به طوری که تا خاتمه جنگ دفاع هوایی بیش از 235 نقطه از نقاط حستاس و حیاتی کشور را تأمین می کرد. علاوه بر آن در هنگام انجام عملیات آفندی رزمندگان اسلام اعم از ارتش و سپاه، پشتیبانی پدافند هوایی کلیه عملیات را به طور مستقیم از طریق گسترش جنگ افزارهای زمین به هوا و ایستگاه های رادار در مناطق عملیاتی و غیرمستقیم از طریق هدایت و کنترل هواپیمای طرح پدافندی عهده دار بوده که نقش ارزنده این اقدامات به خوبی در عملیات  انجام شده نمایان است.

تاکتیک دفاعی نهاجا

پس از اغاز حملات هوایی دشمن، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بی درنگ هواپیماهای جنگندهرا در آسمان کشور به پرواز دراورد. هواپیماهای (اف-4 I)، فانتومها (اف4) و تایگر ها (اف 5) و فعال شدن موشک‌های هوا به هوای فنیکس، سراسر مرز مشترک ایران و عراق پوشش داده و امنیت نسبی در مرزهای هوایی را برقرار ساخت. توانمندی نیروی هوایی در بدست آوردن زمان برای حضور کامل نیروی زمینی ارتش و سایر نیروها در جبهه ها، بر عراق آنچنان ضرباتی وارد کرد که پیامدهای آن مسائل سیاسی نظامی بسیار پیچیده ای را برای ارتش عراق به همراه داشت.

 

فرمانده نابغه پدافند

پدافند هوایی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پیش از جنگ نقش خود را در قالب ماموریت اصلی نهاجا یعنی پاسداری از قلمرو هوافضایی کشور ایفا کرد. اجرای عملیات جانانه پدافند هوایی در کنار نهاجا توانست قبل در طول هشت سال دفاع مقدس و پس از آن توانست منابع اقتصادی و سیاسی کشور را از گزند دشمن حفظ کند و باعث تقویت روحیه مردم در دوران جنگ شود. اما در برهه حساس و تاریخی گوناگون، فرماندهان نیروی هوایی نقش کلیدی و مهمی را برای حفظ اقتدار و ماندگاری ایران اسلامی ایفا کردند.

«منصور ستاری» به خوبی بر ضرورت‌ها و نیازهای عرصه سرنوشت‌ساز و مهم هوایی کشور آگاه بود و به خوبی در برهه‌های دشوار و تعیین‌کننده متعددی که در پیش روی نیروی هوایی بود، توانست راه را برای نقش‌آفرینی هرچه بهتر پدافند هوایی در حفظ تمامیت ارضی کشورمان ایفا کند.

هجوم نیروی هوایی ارتش عراق که از تجهیزات نظامی گوناگونی برخوردار بود کار را بر عرصه‌های گوناگون دفاعی و نظامی کشور تأثیر خود را نشان داده بود.

خلاقیتی که ستاری در کنار دیگر همرزمانش در پدافند هوایی و نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران  به خرج داد، موجب کارآمدی و حفظ توانمندی نظامی نه تنها در عرصه هوا، بلکه دیگر عرصه‌های دفاعی کمک کند. به اعتراف کارشناسان زبده نظامی دنیا، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در سال‌های دفاع مقدس به عنوان یک نیروی نظامی کارآمد و تأثیرگذار بر سرنوشت جنگ تحمیلی تأثیر گذاشت.

کارایی و توانمندی فرماندهی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با برخورداری از ظرفیت ها و قابلیت‌های نهفته و همت فرمانده‌ای که راه را می‌شناخت، توانست نقشی بی بدیل در دفاع از تهاجم هوایی نیروهای بعثی به خاک ایران اسلامی انجام دهد و در نهایت به همراه دیگر عناصر نیروهای مسلح ایران موجبات ناکامی صدام را در دوران دفاع مقدس فراهم کند. تأثیرگذاری ویژه‌ای که به واسطه توانمندی در هدایت و راهبری این عرصه به خصوص در دفاع هوایی توسط فرماندهانی چون ستای و با رویکردی تازه به عرصه دفاع هوایی و حل چالش‌ها با استفاده از توانمندی‌های موجود محقق شد.

امیر سرلشکر منصور ستاری در 15 دی ماه سال ۱۳۷۳ در سانحه سقوط هواپیما در نزدیکی فرودگاه اصفهان به همراه تعدادی از افسران بلندپایه نیروی هوایی و همرزمانش به درجه رفیع شهادت نائل آمد.

 

منبع: پایگاه اطلاع رسانی شهید ستاری