نبرد ناوهای ایرانی با هواگردهای دشمن

به گزارش خبرنگار دفاعی امنیتی دفاع پرس، «رضا جهانفر» پژوهشگر و نویسنده حوزه دفاع مقدس در مقاله‌ای که در اختیار خبرگزاری دفاع مقدس قرار داده به بررسی «پدافند هوایی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در دفاع مقدس» پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:

بررسی عملکرد نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در دفاع مقدس، بدون در نظر قرار دادن عملکرد اجزای این نیرو و قسمت‌های مختلف آن، امری صحیح محسوب نمی‌شود. یکی از مهمترین وجوه ساختاری در نیروی دریایی هر کشوری از جمله نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران، پدافند هوایی است.

سامانه‌های پدافندهوایی مستقر در ناوها و کشتی‌های رزمی (در ابعاد و کلاس‌های مختلف) تامین کننده امنیت و دفاع هوایی در برابر انواع هواگردهای دشمن می‌باشند. در بررسی نبردهای به وقوع پیوسته در دریاها مشخص می‌شود که اهمیت تجهیز یک شناور و یا کشتی رزمی به تجهیزات پدافندهوایی برابر اهمیت کسب پیروزی یا شکست در برابر دشمن مجهز به هواگرد می‌باشد.

نبرد فالکلند (جنگ انگلیس و آرژانتین) به خوبی نشان داد که پدافندهوایی دریاپایه تا چه حد می‌تواند موثر در تغییر نتیجه جنگ باشد. با توجه به شرایط جغرافیایی، شناورها و کشتی‌ها هدف مناسبی برای انواع هواگردها محسوب شده و در مقابل با توجه به عدم وجود پوشش طبیعی و یا مصنوعی برای مصون ماندن هواگردها در برابر پدافند دریاپایه، سامانه‌های پدافندهوایی مستقر بر روی ناوها، دارای توانایی بالاتری در انهدام هواگردهای دشمن می‌باشند.

از جمله موارد عملکرد نیروهای دریایی، حفظ و حراست از جزایر حوزه استحفاظی می‌باشد. تکمیل پوشش دفاع هوایی جزایر از جمله وظایف و اقدامات انجام شده توسط نیروهای دریایی کشورهای مختلف می‌باشد. اگر چه براساس ضوابط و قوانین حفظ و حراست آسمان کل کشور بر عهده پدافند هوایی است و در طول سال‌های دفاع مقدس پدافند هوایی نیروی هوایی ارتش چنان حماسه‌هایی را آفرید که از سوی مقام معظم رهبری عملکردش معجزه آسا و ملقب به «بسیجیان نیروی هوایی» شد ولی این به آن مفهوم نیست که سایر نیروها و سازمان‌های نظامی پدافندهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در حفظ آسمان کشور اسلامی نقشی نداشته باشند.

 

در خصوص نیروی دریایی نیز چنین قائده‌ای استوار است. سامانه‌های پدافند هوایی نیروی دریایی ارتش چه به صورت مستقل و در دفاع نقطه‌ای از ناو و چه به صورت در اختیار شبکه و دفاع از منطقه آسیب‌پذیر، همواره تاثیرگذار بر کسب نتیجه نهایی نبرد بوده است.

به همین دلیل نباید فراموش کنیم که پدافندهوایی دریاپایه (سامانه‌های پدافندهوایی مستقر بر روی انواع شناورها) و سامانه‌های پدافندهوایی تحت امر نیروی دریایی در کنار پدافندهوایی زمین پایه و هواپایه از جمله ارکان مهم و تاثیرگذار در موفقیت پدافند هوایی هر کشوری می‌باشد. با این مقدمه کوتاه و بیان اهمیت دارا بودن پدافندهوایی قوی در نیروی دریایی به بازخوانی بخشی از عملکرد نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در دفاع مقدس و به ویژه در برخی از مقاطع حساس آن نظیر ایام منتهی به جنگ و هفته اول جنگ تحمیلی می‌پردازیم.

پدافند هوایی نیروی دریایی ارتش

ناوها و ناوشکن‌های نیروی دریایی، با توجه به کلاس و ماموریت در نظر گرفته شده دارای امکانات پدافندهوایی نظیر رادارهای کشف هدف و رادار ردیاب هدف و سامانه‌های موشکی یا توپخانه‌ای پدافندهوایی می‌باشد. استقرار توپ‌های 23 م م ضدهوایی، موشک‌های استاندارد و... به عنوان تجهیزات پدافندهوایی بر روی عرشه ناوها جهت دفاع نقطه‌ای و منطقه‌ای و گاه جهت تکمیل رینگ‌های پدافندهوایی نتایج خوبی در درگیری‌های به وقوع پیوسته با هواگردهای عراقی رقم زده است.

گزارشات نوبه‌ای صادره از سوی نیروی دریایی وستاد مشترک ارتش موید این ادعا می‌باشد. ضمن اینکه نباید فراموش کرد که در سال‌های میانی جنگ تحمیلی، تجهیزات پدافندهوایی ناوها به صورت مستقل و تغییر کاربری داده شده نیز در اختیار شبکه فرماندهی و کنترل پدافندهوایی کشور قرار گرفت. با توجه به مشکلات ایجاد شده از سوی هواپیماهای میگ 25 و ارتفاع پروازی بالای هواپیماهای فوق، تدابیر مختلفی اتخاذ شد. از جمله آن تدابیر، تلفیق موشک‌های پدافندهوایی دریاپایه استاندارد و سامانه موشکی زمین به هوا هاوک به منظور دستیابی و تحت پوشش قرار دادن ارتفاع بالاتر از متوسط و هدف قرار دادن هواپیماهای میگ25 بود.

تهیه و تدارک تجهیزات پدافندهوایی و حتی تعمیر و نگهداری تجهیزات پدافندهوایی نیروی دریایی در شرایط خاص توسط سایر نیروها خصوصا پدافندهوایی نیروی هوایی انجام می‌شد. در این خصوص می‌توان به درخواست نیروی دریایی از ستاد مشترک در تاریخ 5 تیر 59 در خصوص تجهیز پایگاه‌ها، شناورها و تکاوران دریایی به موشک‌های پدافندهوایی دوش پرتاب سام7 اشاره کرد. البته این تعامل دوسویه بود و هرگاه که نیاز به استفاده از امکانات و تجهیزات نیروی دریایی وجود داشت، همکاری لازم انجام می‌شد.

 

پیشکسوتان وکارشناسان پدافندهوایی در مصاحبه‌های خود از برنامه‌ریزی‌های انجام شده در خصوص به وجود آوردن وحدت رویه با سایر نیروها خصوصا نیروی دریایی در تصمیم گیری‌ها و اتخاذ تدابیر واحد و کارا در برابر تهدیدات هوایی در تمرینات و رزمایش‌های مختلف سخن به میان آورده‌اند. سابقه این برنامه ریزی‌ها به سال‌های قبل از شروع جنگ تحمیلی مربوط می‌شود.

در رزمایش‌های مشترک انجام شده از سوی نیروی دریایی، عناصری از پدافندهوایی نیروی هوایی به صورت مستقیم در برخی از ناوها و ناوشکن‌ها و همچنین کارکنان نیروی دریایی در مراکز فرماندهی پدافندهوایی (cp) حضور یافته تا هماهنگی بیشتری در خصوص مقابله با هواگردهای دشمن به وجود آید. تجهیزات راداری نیروی دریایی که به منظور کشف اهداف دریایی مورد استفاده قرار می‌گیرد، در پاره‌ای از مواقع به ارائه اطلاعات دریافتی از هواگردها به مراکز فرماندهی و کنترل پدافندهوایی پرداخته و در این خصوص تمرینات پشتیبانی دوسویه نیز انجام شد.

در خصوص ایستگاه راداری نیروی دریایی در خارک در طول سال‌های جنگ تحمیلی، رادار فوق به صورت مستقیم اطلاعات کشف اهداف پرنده را بدون واسطه در اختیار شبکه فرماندهی و کنترل پدافندهوایی قرار داده و افسران پدافندهوایی در رادار فوق مستقر بودند. در واقع کارکنان نیروی دریایی مستقر در رادار دریایی خارک علاوه بر انجام وظایف سازمانی و از پیش برنامه‌ریزی شده، همکاری مناسبی با گروه پدافندهوایی خارک داشتند.

همکاری مشترک درخصوص کشف اهداف پروازی صرفا محدود به ایستگاه رادار خارک نبوده بلکه ناوشکن‌ها و ناوها نیز در مواقع لزوم توانایی ارائه اطلاعات پروازی و اهداف کشف شده را دارا می‌باشند. به عنوان مثال و براساس گزارشات مکتوب در تاریخ 14 شهریور 59، «ناوگان منطقه یکم دریایی در ساعت 14 طی پیامی به پست فرماندهی نداجا اطلاع داد که در اجرای امریه حفظ آمادگی یگان‌ها در منطقه یکم دریایی، تمرینات پشتیبانی رادار ناوشکن پلنگ از ایستگاه رادار بندر عباس به صورت روزانه انجام می‌شود».

 

در آخرین روزهای صلح و قبل از تجاوز دشمن بعثی (در تاریخ 8 شهریور 59) ستاد مشترک ارتش طی نامه‌ای به کلیه نیروهای نظامی و انتظامی [همچنین نیروی دریایی ارتش] ابلاغ می‌نماید هر عنصر مسلح ارتش، ژاندارمری یا پاسدار با هر نوع اسلحه‌ای مکلف است که در داخل خاک کشور به طرف هواپیماهای عراقی تیر اندازی نموده و لزومی به دریافت اجازه از رده‌های بالاتر ندارد.

صدور این دستور تشدید کننده فعالیت‌­های پدافندهوایی نیروی دریایی ارتش بود. با توجه به تجهیزات پدافندهوایی در اختیار نیروی دریایی (مستقر در جزایر و بر روی عرشه انواع شناورها و کشتی‌های رزمی در کلاس‌های مختلف) درگیری‌های موثری علیه هواگردهای دشمن بعثی به وقوع پیوست.

در برخی از درگیری‌ها، هواپیماهای عراق مجبور به فرار و در برخی دیگر هواگردهای فوق ساقط شدند. درگیری حادث شده در تاریخ 26 مرداد 59 توسط توپ‌های ضدهوایی ناو جمهوری اسلامی بایندر (که در اسکله 11 آبادان مستقر بود) و همچنین یگان پدافند هوایی مستقر در فرودگاه آبادان که منجر به فرار هواپیمای متجاوز عراقی شد نمونه‌ای از درگیری‌های یاد شده می‌باشد.

مواردی نیز از موفقیت پدافندهوایی نیروی دریایی در ساقط کردن هواگردهای دشمن وجود دارد. در تاریخ یک مهر 59، ناوچه جمهوری اسلامی گرز، گزارش داد: در یک نبرد هوایی، که با هواپیماهای متجاوز عراق انجام پذیرفت، این ناوچه موفق شد یک فروند میگ دشمن را با توپ 76 میلی متری هدف قرار دهد و به قعر آبهای خلیج فارس بفرستد. همچنین «بر اساس اطلاعیه شماره 23 ستاد مشترک ارتش، مورخه یکم مهرماه 59، دو فروند از میگ‌های عراقی، توسط آتش توپخانه و ناوچه‌های نیروی دریایی آجا، در منطقه بوشهر سرنگون شدند».

مورد دیگر آنکه بنا بر گزارش نوبه‌ای عملیاتی شماره 187، مورخه 2 مهر 59 مجدداً سه فروند میگ عراقی به جزیره خارک و بوشهر حمله کردند، که یکی از آن‌ها توسط توپخانه ناوهای نیروی دریایی سرنگون و یک فروند دیگر توسط پدافند پایگاه دریایی بوشهر هدف قرار گرفت و سقوط کرد. تلاش نیروی دریایی ارتش و یگان‌های تحت امر آن نظیر نیروی رزمی 421، پایگاه‌های دریایی مستقر در جنوب، ناوها و... جهت حفظ حریم هوایی و تامین پدافندهوایی جزایر و پایگاه‌ها به همراه یگان‌های پدافندهوایی نیروی هوایی در شرایطی انجام می‌شد که جزیره خارک شدیدا در معرض تهاجم هوایی عراق قرار داشت. به عنوان مثال بنا بر گزارشات دریافتی فقط در روز چهارم مهرماه 1359، در طول ساعات شب و روز جزیره خارک مورد حمله‌های سنگین و مداوم هوایی دشمن بوده است که با هوشیاری رزمندگان پدافند هوایی و ناوهای مستقر در پیرامون جزیره دفع شده است.

در موردی دیگر و در تاریخ پنجم مهرماه 1359 ناو سر فرماندهی سیمرغ در منطقه شمال خلیج فارس به نیروی رزمی 421 و منطقه دوم دریایی اعلام کرد یک فروند هواپیمای میگ مهاجم عراقی، توسط ناوچه توپ‌دار قهرمان کیوان، هدف قرار گرفت و در جنوب دهانه‌ خورموسی سقوط کرد.

 

هماهنگی‌های لازم جهت طراحی، نظارت و کنترل عملیات دریایی (از جمله پدافندهوایی) مناطق دریایی چهار گانه توسط قرارگاه مقدم دریایی (یا نیروی رزمی 421) انجام می‌شد. نیروی رزمی 421 که در تاریخ 30 شهریور 1359 تشکیل شد، نقش ارزنده‌ای در ایجاد هماهنگی لازم با پدافندهوایی نیروی هوایی ایفا نمود. بخشی از تعامل بین نیروی دریایی و هوایی (پدافندهوایی) توسط نیروی رزمی 421 در قالب طرح ذوالفقار با همکاری پایگاه نهم هوایی و گروه پدافندهوایی بندرعباس در تاریخ به ثبت رسیده است. نحوه مقابله با هواگردهای دشمن و چگونگی همکاری و تعامل با نیروی هوایی و پدافندهوایی در طرح ذوالفقار مشخص شده بود.

بر اساس بخشی از این طرح (اعلام شده در سی شهریور 59)، «1- دو فروند هواپیمای اف-4 در قالب انجام عملیات ضد سطحی آماده استفاده آنی باشند.

2- دو فروند هواپیما به منظور پشتیبانی هوایی آماده استفاده آنی باشند.

3- بالگردهای نداجا در حین پرواز توسط رادار منطقه ردگیری شوند.

4- در صورت نزدیک شدن هواپیمای دشمن به بالگردها، دفاع ضدهوایی انجام و مراتب گزارش شود.

5- پس از انجام عملیات علیه یگان‌های شناور دشمن، احتمال حمله هوایی به یگان‌های خودی در دریا و ساحل موجود است و آن پایگاه با استفاده از رادار بوشهر و خارک و رادارهای یگان‌های شناور آماده پشتیبانی فوری باشند.»

نمونه‌ای از برنامه‌ریزی نیروی رزمی 421 در تامین پدافندهوایی با کمک یگان‌های تحت امر پدافندهوایی نیروی هوایی (گروه‌های پدافندهوایی خارک و بوشهر و...) را از ابلاغیه‌های این نیرو به یگان‌های تحت امر خود در جنوب می‌توان جستجو کرد. در یکی از این ابلاغیه‌ها، نیروی رزمی 421 رویه‌های عملیاتی متجاوز را به منظور انتقال تجربه در نحوه مقابله با دشمن به شرح زیر به منطقه یکم دریایی بندرعباس اعلام نمود:

1- یگان‌های شناور خودی در منطقه به گونه‌ای گسترش یافته‌اند که موثرترین عوامل کشف تهدیدهای سطحی و هوایی بوده‌اند، این گسترش به عنوان چشم دوم پایگاه ششم هوایی بوشهر [ایستگاه رادار و گروه پدافند هوایی بوشهر] عمل می‌نماید.

2- کارایی بالای سامانه‌های ضد هوایی یگان‌های شناور به ثبوت رسیده و تاکنون ضربات مهلکی به پیکره نیروی هوایی متجاوز وارد آورده‌اند.

3- هرچند حملات هوایی در روز و شب صورت می‌پذیرد، لیکن دقت هدف‌گیری آن‌ها در شب به مراتب کمتر از روز است.

4- هرنوع از جنگ افزارهای ضدهوایی ناوها، اگرچه در برخی از انواع، ضعیف به نظر برسند، ولی در بعضی موارد معجزه کرده‌اند.»

در همان روز نخست تشکیل نیروی رزمی 421، ستاد مشترک به نیروی هوایی و پدافندهوایی ابلاغ نمود که با هرگونه پشتیبانی هوایی که از طریق پست فرماندهی نداجا برای منطقه خلیج فارس درخواست می‌شود، موافقت و اجرا نماید. بلافاصله پس از این ابلاغ، نیروی رزمی 421 از پایگاه ششم شکاری [بوشهر] خواست تا دو فروند هواپیمای اف-4 مجهز به موشک ماوریک را جهت انهدام ناوچه‌های دشمن مستقر در دهانه اروندرود اعزام کند. نتیجه این تعامل نابودی یک فروند ناوچه موشک انداز اوزا عراق در دهانه اروند رود بود.

لازم به ذکر است که پرواز هواپیماهای جنگنده با هدایت ایستگاه‌های راداری پدافندهوایی و افسران کنترل شکاری مستقر در ایستگاه‌های رادار تحت امر پدافندهوایی انجام می‌شود، لذا با توجه به عملکرد جالب توجه هواپیماهای جنگی نیروی هوایی ارتش در نابودی ناوچه‌های عراقی خصوصا در عملیات مروارید، استنباط این است که عملکرد موفق پدافند هوایی نیز منجر به تقویت توان و جایگاه نیروی دریایی ارتش در جنگ تحمیلی شد و این امر حاصل نشد جز با تعامل مناسب بین نیروهای مختلف ارتش در راستای ارتقاء توان دفاعی کشور.

موارد یاد شده نشان دهنده تلاش نیروی دریایی و به دنبال آن نیروی رزمی 421 جهت افزایش تعامل با پدافندهوایی و دفاع هوایی در برابر هواگردهای دشمن می‌باشد در همین راستا نیروی رزمی 421 با برنامه‌ریزی خاص خود و با استفاده از توان یگان‌های زیرمجموعه سعی در تقویت توان پدافندهوایی جزایر ایرانی داشت. نمونه‌ای از این برنامه‌ریزی در دوم مهرماه 1359 حادث شد. در این روز فرمانده نیروی رزمی 421 به ناوچه‌های موشک انداز گردونه و شمشیر دستور داد هر چه سریعتر به منطقه جنوب و غرب جزیره خارک عزیمت و در فاصله نزدیک جزیره پدافند هوایی و سطحی جزیره را تامین و نتیجه عملیات را گزارش نمایند و در مورد مشابهه در تاریخ 4 مهر 1359 برنامه‌ریزی و هماهنگی‌های لازم جهت اعزام ناو جمهوری اسلامی سام (الوند) و ناوچه موشک‌انداز خدنگ به منظور تامین پدافند هوایی و سطحی جزیره لاوان توسط توسط ناوگان خلیج فارس و با اطلاع نیروی رزمی 421 انجام شد.

 

نقش پدافند هوایی نیروی دریایی ارتش در عملیات والفجر 8

یکی از مهم‌ترین بخش‌های نیروی دریایی هر کشوری، پدافند هوایی مستقر در ناوها و ناوچه‌ها و پایگاه‌های دریایی است. سامانه‌های پدافند هوایی مستقر در ناوها و کشتی‌های رزمی در ابعاد و کلاس‌های مختلف تأمین کننده امنیت و دفاع هوایی در برابر انواع هواگردهای دشمن می‌باشند.

در عملیات والفجر 8، علاوه بر وجود تجهیزات پدافند هوایی مستقر در ناوها و انواع شناورهای نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، اقدامی ابتکاری در بهره‌مندی از توپ 76 میلی‌متری «اتوملارا» با برد حدود 12 کیلومتر مشاهده شد.

البته انتظار نمی‌رود که یک عراده توپ 76 میلی‌متری بتواند کارآیی سامانه‌های پدافند هوایی راداری-موشکی و راداری-توپخانه‌ای را در برابر هواگردهای دشمن داشته باشد، ولی ایجاد سد آتش توسط هر سامانه پدافند هوایی توپخانه‌ای و حتی سامانه‌های توپخانه زمین‌ به‌ زمین -که تغییر کاربری داده شده باشند- در جلوگیری از نفوذ هواگردها به ویژه در ارتفاع پایین مؤثر است.

خاطره امیر غلامی از همکاری نداجا در خارک

امیر سرتیپ «براتعلی غلامی» در خاطرات خود از نحوه دفاع هوایی از آسمان خارک عنوان کرده است که نیروی دریایی ارتش از روز دوم حضور من در جزیره خارک با مراجعه به اینجانب به عنوان مسئول پدافند هوایی خارک اعلام آمادگی برای همکاری کامل را داشتند.

یک دستگاه رادار AR1 انگلیسی به صورت غیر عملیاتی در زمان شروع آماده‌سازی جزیره خارک متعلق به نیروی دریایی در نقطه‌ای فوق‌العاده مناسب در جزیره استقرار داشت که چون از خانواده رادار AR5 پدافند هوایی در تبریز بود، پرسنل فنی رادار تبریز کاملاً به آن مسلط بودند که از گروه پدافند هوایی تبریز احضار شدند و این رادار هم در همان 10 روز اورهال کامل شد و در بهترین وضعیت کاری قرار گرفت و مرجع اصلی اعلام خبر جزیره خارک شد.

همکاری نیروی دریایی با پدافندهوایی تا روزهای پایانی جنگ، همواره نتایج جالب توجه‌ای را در جهت تامین امنیت ملی ایران اسلامی داشته است که این مطالب تنها مشتی نمونه از خروارها دلیرمردی دریادلان نیروی دریایی می‌باشد. درود بر همت بالای سرافرازان نیروی دریایی که در تمام عرصه های پیکار حضوری به یاد ماندنی از خود به جای گذاشته‌اند.