به گزارش گروه سایر رسانه های دفاع پرس، هادی انصاری پژوهشگر و محقق تاریخ تشیع همزمان با اعیاد شعبانیه به عتبات سفر و از پروژه‌های در دست اجرای ستاد بازسازی عتبات بازدید کرده است. گزارش مبسوطی از تاریخچه بنای حرم مطهر سیدالشهدا (ع) و نقش تاریخی ایرانیان در بازسازی و توسعه آن از گذشته‌های دور تا به امروز نگاشته است که در ادامه بخش نخست آن را می‌خوانید.
از پس سقوط نظام بعث در عراق، توفیق باز یار گردیده و ایرانیان در بازسازی اعتاب مقدسه، این قطعات بهشت روی زمین را عهده دار شدند.با گذشت بیش از یک دهه از این فرصت بدست آمده، جبران چندین دهه محرومیت از خدمتگزاری را این ملًت بیدار وعاشق اهل بیت بجای آورده وبا بوجود آوردن ستادی گسترده(ستاد بازسازی عتبات عالیات) که در جای جای پهنه اسلامی ایران، شعبه‌ای از آن وجود دارد، هشتاد میلیون ایرانی عاشق و مخلص، از غنی و فقیر، از تقدیم یک آجر تا تقدیم میلیونها بند خاتم صندوق قبور مطهر وفرش و لوستر و جز اینها، با دل جان بدان ارزانی داشته واین ملًت همچون همیشه، عشق واخلاص و وفاداری خود به اهل بیت رسول خدا (ص) را به اثبات رسانیده وگوی سبقت را از دیگران ربوده اند.
احداث صحن حضرت فاطمه زهرا (س) با 220 هزار متر مربع زیربنا در نجف اشرف ، ترمیم خشت های گنبد مطهر امیر المومنین (ع) پس از گذشت سه قرن از احداث آن و برای نخستین بار در تاریخ، مسقف نمودن فضای پیرامون صحن مطهر علوی، احداث رواق حضرت ابوطالب (ع) در کنار و بالا سر مرقد علوی، ساخت ضریح مطهر حسینی، احداث رواق پیرامون حرم حسینی و ایجاد فضای زیارتی برای هزاران زائر زن ومرد، احداث صحن مطهر حضرت زینب سلام الله علیها که پس از پروژه صحن حضرت فاطمه زهرا(س) در نجف ، از بزرگترین پروژه های توسعه در اعتاب مقدسه عراق در طول تاریخ بشمار می‌آید، پروژه تجدید طلای گنبد مطهر امامین همامین کاظمین (ع)، پروژه مطلا وآذین نمودن مناره‌های کاظمین و پروژه‌های مهم وگسترده صحن و رواق و فضای سرداب سامراء که در نوع خود در تاریخ بی‌نظیر می‌باشد و ده‌ها پروژه دیگر در اعتاب مقدسه یاد شده ونیز مزارات شریف عراق، همچون حضرت سید محمد وکمیل و دست بکار شدن در پروژه های مزار دو پیامبر مدفون در نجف، یعنی هود وصالح علیهما السلام وتقدیم خدمات بی نام ونشان فراوان دیگری در پروژه های پیرامون اعتاب مقدسه وایام زیارتی به ویژه اربعین حسینی در طی سالهای گذشته ، همه وهمه از توفیقات ملًت مسلمان وشیعه وفادار ایران بوده که عمده این خدمات ماندگار ، در سازمانی بنام ستاد بازسازی عتبات عالیات و با وجود شخصیتهای مخلص وعاشق در این ستاد که اغلب بصورت داوطلبانه، این افتخار خدمت نصیبشان گردیده وگاه ماه‌ها ، به دور از خانواده ، عاشقانه در این سرزمین مقدس به خدمت مشغول وگذران روزها وساعتها را در این فضای مقدس ومطهر حسً نکرده وجایگاهشان الحقً حسرت خوردنی است.
بار الها بر توفیقاتشان بیفزای
برای آگاهی از شرایط سازه حرم حسینی، بنظرم ضروری می رسد که به فشرده ای از ساختمان حرم حسینی (ع) در طول تاریخ اشاره نمایم.
تاریخچه حرم حسینی (ع)
پیشینه احداث بنا بر مزارِ امام حسین (ع) به نخستین سالهای پس از شهادت ایشان باز می‌گردد.از نصب صندوق و ایجاد سقف و بنایی کوچک بر روی قبر تا سال ۶۵ق، گزارش‌هایی وجود دارد؛ اما ظاهراً نخستین بقعه حائر حسینی را مختار ثَقَفی (درگذشته ۶۷ق)، پس از پیروزی در قیام خود در خونخواهی امام حسین(ع)، در سال ۶۶ ساخت. این بنای آجری دو در ورودی و یک گنبد داشت.
مقبره دیگر شهدای کربلا در بیرون از آن بنا بود.برخی احادیث نقل‌شده از امام صادق(ع) درباره آداب و کیفیت زیارت مزار امام حسین(ع)، نشان‌دهنده برپا ماندن این بنا تا زمان ایشان (۸۳-۱۴۸ق) است.
در دوره‌های بعد، اشخاص یا حکومت‌ها ،ساخت و سازهای متعددی در حرم امام حسین(ع) انجام دادند، از جمله ساخت صحن‌ها و رواق‌های جدید یا توسعه آنها، احداث مسجد، ساخت صندوق و ضریح، بازسازی حصار اطراف حرم، تعویض سنگ‌فرش‌ها، مرمت و زراندود کردن گنبد، تزیین مناره‌ها و دیوارها و رواق‌ها با طلا یا کاشی یا آیینه، اهدای فرش و وسایل روشنایی، و ساختن مخزن آب می باشد. شاید در این راستا بهتر باشد که به نخستین ساختمان ، حتی بصورت ساده بر مرقد مطهر امام حسین (ع) ، اشاره نمایم.
پس از به شهادت رسیدن حضرت امام حسین (ع) و اصحاب وی در سرزمین کربلا، قبیله بنی‌اسد ، پیکر مطهر حضرت و اصحابش را دفن کردند.بنی‌اسد برای قبر امام حسین ع نشانه‌ای در نظر گرفتند و آن درخت سدره‌ای بود که آن را نشانه ای بر این مکان مقدس قرار دادند. در زمان بنی‌امیه شیعیان به زیارت قبر وی می‌آمدند و قبر مشخص بود.
نخستین ساخت بنای آرامگاه امام حسین ع را به مختار بن ابی‌عبیده ثقفی (پس از قیامش) و بعضی به بنی اسد نسبت می‌دهند که مصالح آن از گچ و آجر بوده و در نزدیکی آن مسجدی بوده‌است که این آرامگاه در عهد بنی عباس ، و بدستور هارون الرشید ویران شد و خانه‌های شیعیان همجوار آن خراب گشته و قبر را شخم زدند و درخت سدره‌ای که بنی‌اسد جهت علامت قبر کاشته‌بودند را بریدند.
پس از آن در زمان مامون که برای راضی کردن شیعیان خراسان، تصمیم گرفت خلافت را به امام رضا ع واگذارد، شیعیان فرصت یافتند بر روی قبر امام حسین ع آرامگاهی بنا کنند که بنای این آرامگاه هم در سال ۲۳۲ قمری به دستور متوکل عباسی همراه با خانه‌های اطراف آن ویران شد و زمین آن شخم زده‌شد و در آن کشت صورت گرفت.
متوکل به دست فرزندش منتصر، در سال ۲۴۷ قمری به قتل رسید.منتصر نیز همانند مامون، برخلاف پدرش، به شیعیان امنیت و رفاه داد و باز آرامگاه حسینی را بنا نمود و در کنار آن مناره بلندی بنا نهاد. حدود ۲۸۰ ق داعی‌الصغیر فرمانروای طبرستان و از نوادگان زید بن علی بن حسین به بازسازی و گسترش آن پرداخت.
آخرین بازسازی ساختمان حرم حسین بن علی در سال ۳۷۱ قمری توسط عضدالدوله دیلمی از آل بویه به سرانجام رسید.وی دستور ساخت همه عتبات را صادر کرد.بنای حرم امام حسین ع در سال ۳۶۷ قمری شروع شد و در سال ۳۷۱ قمری به پایان رسید. این آرامگاه دارای گنبدی بر بالای مرقد امام است. ساختمان اصلی آن همچنان باقی‌مانده و در آتش‌سوزی سال ۴۰۷ قمری بر اثر افتادن شمع، تنها تزیینات داخلی آن از بین رفت ولی چون در ساختمان اصلی آرامگاه و ستون‌ها چوب بکار نرفته بود، برپا ماند.در حقیقت بنای اصلی آرامگاه امام حسین ع از آثار معماری آل بویه می‌باشد که بعدها از تعرض مغولان نیز در امان ماند.
پس از آن تا به امروز در آرامگاه امام حسین ع تعمیرات و تزیینات زیادی صورت گرفته‌است. پس از سقوط ایلخانیان، در دولت جلایریان (ایلکانیان) و به دست آنها تعمیراتی آغاز شد که تا سال ۷۸۶ قمری آن را ادامه دادند و ایوان طلا را بنا نمودند.پادشاهان صفویه ضمن انجام تعمیرات و نصب تزئینات متعدد از جمله صندوق و ضریح فولادی، آرامگاه را نیز توسعه دادند.بعضی تعمیرات و ساخت یک کاروانسرا در کنار حرم توسط عثمانی‌ها نیز تا سال ۱۱۲۹ ادامه یافت. سپس نادر شاه در سال ۱۱۳۵ قمری نیز دست به تعمیراتی وسیع و نصب تزئیناتی در حرم زد.
در دوره قاجار، روابطی بهتر از صفویه با عثمانیان داشتند. آغا محمد خان قاجار، نخستین شاه این دودمان، در سال ۱۲۰۵ دستور نوسازی گنبد و تذهیب و تزیین آن را با پوشش طلا صادر کرد.در ۱۸ ذیحجه سال ۱۲۱۶ قمری سعود بن عبدالعزیز وهابی در رأس لشکری بزرگ به کربلا حمله کرد و کشتار بی‌رحمانه‌ای به راه انداخت و آرامگاه حسینی را ویران و اموال آن را غارت کرده، تمام قندیل‌های طلا و نقره صفویه و فرش‌های گران‌قیمت را به تاراج برد.
پس از آن فتحعلی شاه قاجار دستور تعمیر خرابی‌های وهابیان داد و ضریح تازه‌ای در سال ۱۲۱۸ قمری برای حرم نصب گردید.همسر فتحعلی شاه ایوان مقابل قبر و مناره‌های حرم حسینی را طلاکاری کرد.گنبد و صحن در دوره محمد شاه تجدید بنا شد.در سال ۱۲۷۳ قمری ناصرالدین شاه تعمیراتی در حرم انجام داد و برای سومین بار در دوره قاجاریه گنبد آستانه تجدید طلاکاری شد. تعمیرات حرم در دوره قاجار همچنان ادامه داشت.
در تمام نقاط حرم حسینی –بسان دیگر مراکز زیارتی عراق– نام سلاطین صفوی، قاجار، امیران این دو سلسله بر روی کتیبه‌ها دیده می‌شد که همگی آنها در دوره صدام نابود گردید، تا آثار ایرانی در عتبات به‌طور کامل محو شود. امروزه این نام‌ها تنها در کتاب‌ها، برخی تصاویر و به‌احتمال اسنادی که در آرشیوهای عثمانی برجای مانده، قابل رؤیت است.
عمده‌ترین بازسازی‌ها و توسعه و تزیین حرم، در عصر قاجار صورت گرفت که اثرهای آن هم چنان تا عصر حاضر باقی مانده است. نخستین اقدام، طلا کردن گنبد به دستور آقامحمد خان قاجار در ۱۲۱۱ ق بود. دو سال بعد، حرم از سمت شمال توسعه یافت و دیوار حائل مسجد شمالی و روضه برداشته شد. این کار را مرحوم آیة الله سید محمد مهدی شهرستانی انجام داد. مزار این شخصیت به همراه دیگر شخصیت های خاندان والاتبار شهرستان در رواق جنوبی حرم حسینی ودر جوار مرقد مطهر شهدای کربلا قرار دارد.
در ۱۲۱۶ ق، حرم دست خوش تجاوز و هجوم وهابیان قرار گرفت و ضریح و رواق آن ویران شد و اشیاء نفیس آن به غارت رفت. اما در ۱۲۱۷ ق ، حرم از سمت غربی گسترش پیدا کرد و مزار سید ابراهیم مجاب در داخل رواق و شبستان قرار گرفت. این کار را مرحوم آیة الله سید علی طباطبایی مشهور به صاحب ریاض انجام داد.این دو بزرگوار حرم را از شرق و شمال با ادغام مزار شهیدان و مسجد شمالی و اندکی نیز از سمت جنوب وسعت بخشیدند. در این دوران محمد حسین خان یزدی، بر اساس کتیبه ای که از خود به جای گذاشته، ظاهراً تعمیراتی را در قبر مطهر انجام داده است. در مقابل چهار گوشه قبر شریف این عبارت دیده می‌شود: «وافقه الموفق بتوفیقات الدارین ابن محمد تقی خان الیزدی، محمد حسین، سنه ۱۲۲۲ ق».
فتحعلی شاه قاجار نیز در سالهای ۱۲۲۷ و ۱۲۵۰ ق به نوسازی بنای فرسوده حرم پرداخت و پوشش طلای گنبد آن را بازسازی کرد.او ضریح نقره‌ای جدید برای قبر مطهر ساخت و داخل ایوان گنبد را طلا کاری کرد و تمامی آن چه را که وهابیان تخریب کرده بودند، بازسازی کرد.
نماینده او در این طرح ابراهیم خان شیرازی بود. او هم چنین در ۱۲۳۲ ق، فرمان داد تا ضریح مسی مرقد را که شاه عباس ساخته بود، تغییر داده و ضریح نقره‌ای تازه‌ای بسازند و صندوق خاتم روی مرقد را با چوب ساج روکش کنند.این صندوق را هم آقا محمد خان نصب کرده بود.در این دوران، کربلا دیواری محکم با چهار دروازه داشت؛ ۱) دروازه بغداد در شمال کربلا ۲) دروازه خیمه گاه در جنوب ۳) دروازه نجف اشرف در مشرق ۴) دروازه حُر در مغرب.
در ۱۲۸۵ ق، ناصرالدین شاه نیز کوشش‌هایی برای توسعه، ترمیم و تزیین بقعه انجام داد.او خود به زیارت عتبات آمد و شرح کامل این سفر را در سفرنامه عتبات خود نگاشت. وی صحن را از سمت غربی آن توسعه داد و گنبد و بخشی از پوشش طلای آن را بازسازی کرد.همچنین ایوان بزرگی را در سمت قبله احداث کرد که به نام خود او، ایوان ناصری، مشهور شد.این کار را شیخ عبد الحسین تهرانی معروف به شیخ العراقین انجام داد.در همان دوران، داخل حرم تعمیر و حجره‌های صحن از نو ساخته شد.در ۱۲۹۶ ق احمد معمار نامی، بر ایوان بیرونی دیوار رواق غربی، مقابل پنجره فولاد، تعمیراتی انجام داد و بالای پنجره کتیبه ای با این عنوان از خود به جای گذاشت: «عمل اوستاد احمد المعمار ۱۲۹۶».
در ۱۳۰۰ ق صحن امام حسین (علیه السلام) و نیز کاشی کاری رواق‌های سه گانه شرق، غرب و شمال توسط عبدالله بن قوام با کمک مالی محمد صادق تاجر شیرازی اصفهانی الاصل انجام شد و کتیبهای به همین مضمون بر بالای مقبره شمالی، یعنی مقابل ضریح امام، با تاریخ ۱۳۰۰ ق به یادگار ماند. از آن زمان تا ۱۳۶۰ ق، توسعه و بازسازی چندانی در حرم صورت نگرفت. ولی بعد از آن تا عصر حاضر، همواره تلاش‌ها و اقدام‌های فردی و متفرقه ای برای تزیین، توسعه و بازسازی حرم انجام شده است. از جمله در ۱۳۶۰ ق ، طاهر سیف الدین ، رهبر بهره خای داوودی هند، یکی از مناره‌ها را که خراب شده بود از نو ساخت و سپس هر دوی آن را طلا کاری کرد.همچنین ضریح زیبایی از طلا ونقره را برای قبر مطهر امام حسین ساخت که طی مراسمی ویژه بر روی مرقد نهاده شد. این ضریح تاسال ۱۳۹۱شمسی برقرار بود ، که با ضریحی که از سوی مردم عاشق پیشه قم مقدس ساخته شده بود ، جابجا گردید.
در این هنگام که آستانه مشغول به ساخت رواق ، پیرامون باروی صحن مطهر حسینی بود ، با پیشنهادی که به تولیت در فرصتی که همواره به دیدار او مشرف می شدم ، ضریح ساخته بهره های هند را به دو نیمه تقسیم کرده ودر فضایی که در برابر مرقد مطهر حضرت از سرداب بوجود آورده بودند ، پنجره ای ویا ضریحی در گوشه قرار داده ، بطوریکه زائران خود را در حرم حسینی ودر برابر قبر مطهر بشمار می آورند.
در ۱۳۶۷ ق، خانه‌ها و مدرسه‌های دینی مجاور صحن از جمله جامع یا مدرسه ناصری تخریب شد که آن را ناصرالدین شاه در ۱۳۰۱ ق ساخته بود و در سمت غربی صحن امام حسین (علیه السلام) قرار داشت. از شمال به مدرسه زینبیه و درب ساعت و از جنوب به مدرسه صدراعظم نوری، معروف به صدر، متصل بود. این مسجد و دو مدرسه را عبدالرسول خالصی تخریب کرد. برای این تعمیرات، کامیون هایی حامل ۵۵ تن سنگ مرمر از یزد از سوی سید محمدآقا یزدی و مصطفوی و شصت کامیون از طرف جمعی از بازرگانان تهران ارسال شد. این مرمرها همه در کف حرم مطهر و تمامی دیوارهای داخل آن تا ارتفاع سه متر کار گذاشته شد و در ۱۳۶۸ ق عملیات روکاری با سنگ مرمر به پایان رسید. در این توسعه، علاوه بر مدرسه ها، آثار دیگری از جمله مسجد رأس الحسین و مقام رأس الحسین، مدرسه و مسجد سردار حسن خان، که محمد حسن خان قاجار پدر آقا محمد خان در ۱۱۸۰ ق ساخته بود، همه به دستور عبدالرسول خالصی ویران شد.هم چنین تکیه بکتاشیه، ورودی باب قاضی الحاجات و مأذنه‌های مزار پادشاهان آل بویه تخریب شد. تمامی این تخریب‌ها به منظور ایجاد یک فلکه بود که پشتوانه علمی و تاریخی و آثار فرهنگی را این گونه دست خوش تخریب قرار داد.
در ۱۳۷۰ ق، مرحوم صبری هلالی به خطاطی آیه‌های قرآن (سوره دهر) بر حرم پرداخت.ضلع شرقی حرم در این سال ساخته شد و ایوان‌ها و طاق‌ها نیز با کاشی‌های زیبا و نفیس تزیین گردید. یک سال بعد، بنای گنبد و پوشش طلای آن مرمت شد و در ۱۳۷۳ ق، سقف رواق‌های حرم به طور کامل بازسازی و کاشی‌های معرقی از اصفهان زینت بخش حرم شد و قسمت بالای ایوان ناصری طلاکاری شد.
در سال ۱۳۸۸ ق ، از آنجا که مرحوم پدرم ، شهید آیة الله حاج شیخ احمد انصاری ، که خود با کمک خیًرین ونیکوکاران ایرانی، سعی در باز سازی مساجد ومدارس حوزه علمیه نجف اشرف داشت ومسجد خضراء، و مدرسه صدر وأذری ومزار کمیل بن زیاد ودیگر مزارات شریف عراق را ترمیم وباز سازی نموده بود، در این هنگام رو به سوی کربلا نهاده وتصمیم گرفت که ستونهای چوبی ایوان حرم حسینی را با سنگ مر مر زینت دهد. بیاد دارم که در سال ۱۳۸۶ ایشان بدین منظور به اصفهان سفر نموده وسنگ مرمر زیبایی را سفارش دادند.
در سال ۱۳۸۸ هجری ستونهای سنگی از ایران وارد شد. سقف قدیمی ایوان را برداشتند و ستون‌ها را نصب کردند. این کار دو سال به طول انجامید و پس از آن به بنای جدید ایوان طلا پرداختند.هم اکنون سنگ نبشته ای به عنوان یادبود این اقدام ، بر بالای تاج دومین ستون از سمت چپ ایوان حسینی دیده می شود که یاد آور این اقدام بزرگ در آن هنگام می باشد.
در ۱۳۹۴ ق طرح نوسازی و هماهنگ سازی صحن شریف تدوین شد. این طرح شامل احداث مجدد ایوان، خراب کردن ضلع غربی صحن و تزیین دیوارها با کاشی بود که اجرای آن تا ۱۳۹۶ ق طول کشید.
هم اکنون سیر مراحل توسعه و بازسازی حرم و بقعه شریف حسینی ابعاد و زاویه‌های حرم را این گونه روشن ساخته است: صحن حرم امام حسین (علیه السلام) محدوده مستطیلی شکلی را در بر می‌گیرد که ضلع شمال به جنوب آن از سمت بیرون ۱۲۵ و ضلع شرق به غرب آن ۹۵ متر است. این محدوده همه بناهای حرم را در خود جای داده و در داخل یک صحن به مساحت ۳۸۵ متر مربع قرار دارد. حرم و بقعه در وسط این صحن قرار دارد که با کاشی‌های گران قیمت پوشانده شده است. ارتفاع حرم دوازده متر، طول دو ضلع شمالی و جنوبی ۵۵ متر و طول ضلع شرقی و غربی آن ۴۴۵ متر است. حاشیه دیوارهای حرم از سمت بیرون با آیه‌های قرآن تزیین شده است. طول حرم ۴۰/۱۰ و عرض آن ۱۰/۹ متر است. کف داخل آن سنگ مرمر است و دیوارها نیز کاشی کاری شده و به آیه‌های قرآن؛ سوره هل اتی، یس و سوره‌های کوچک با خط ثلث سفید در متن کاشی لاجوردی مزین شده است. این تزیین‌ها در سالهای ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۹ ق انجام گرفت.
منبع: مهر
