از لهوف تا نامیرا

به گزارش حوزه کتاب سرویس فرهنگی خبرگزاری دفاع مقدس، متن زیر معرفی مقاتل، مجلات و کتابهای عاشورایی است.

مقاتل

مقتلخوانیِ اهل منبر سبب شده است که مقاتل در میان مردم رایجترین و شناختهشدهترین کتابهای مرتبط با محرم شوند. اما مقتل یعنی چه؟ اولین مقتل چهگونه و توسط چه کسی نوشته شد؟ مقاتل تا چه حد معتبرند؟ معتبرترین و تحریفشدهترین مقاتل کداماند؟ ... سوالاتیاند که سعی میکنیم در این مجال به آنان کوتاه پاسخ بدهیم.

مقتل در لغت به معنای محل قتل است و در اصطلاح به روایات و گزارشهای قتل معصومین یا شخصیتهای برجستهی تاریخ اسلام اطلاق میشود. منابعی که مقتلنگاران در اختیار داشتهاند عبارتاند از:

- احادیث حضرت محمد (ص) و امیرالمومنین (ع) مبتنی بر اخبار غیبی دربارهی وقوع حادثهی کربلا

- روایات و احادیث امامان معصوم (ع) بعد از کربلا

- خطبهها، نامهها و سخنان شخص امام حسین (ع) و خطبههای حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع)

- گزارشهای نقل شده از همراهان امام حسین (ع) یا مخالفان ایشان و یا افراد بیطرف حاضر در صحنه

اولین مقتل

اصبغ بن نباته از صحابه امام علی (ع) را اولین مقتلنگار کربلا مینامند. هرچند اکنون دیگر چیزی از او باقی نمانده است جز ناماش در کتاب «الفهرست» شیخ طوسی و چند روایت نقل شده از او. عدهای هم به اشتباه ابومخنف لوط بن یحیی را اولین مقتلنگار عاشورا میدانند درحالی که ایشان پس از اصبغ بن نباته و در عصر امام جعفر صادق (ع) میزیسته است. متن اصلی مقتل ابومخنف موجود نیست ولی روایات زیادی از آن در دو کتاب تاریخ طبری و الارشاد شیخ مفید نقل شده است و علما من جمله محدث قمی، حاجآقا بزرگ تهرانی و سیدعبدالحسین شرفالدین این مقتل را بسیار معتبر میدانند.

مقتل «لُهوف» تالیف سید ابن طاووس مشهورترین مقتل در میان مردم است و البته از سادهترین و موجزترین هم. اهل فن، سیدبن طاووس را مردی بزرگوار و قابل اعتماد معرفی کردهاند اما اشکال وارد بر این مقتل این است که مولف برخی روایات را بدون منبع ذکر کرده است که احتمالا متاثر از جوان بودن ایشان بوده و اینکه همانطور که در مقدمه هم میگوید قصد تدوین مقتلی مختصر داشته است و بنابراین به جای معرفی منبع ناقل، بیشتر از لفظ «الراوی» استفاده نموده است. بعضیها با توجه به مطابقت و شباهت روایتها با مقتل ابومخنف، «الراوی» را همان ابومخنف میدانند.

«دانشنامه امام حسین (ع)» در سال 88 به کوشش آیتالله محمد محمدی ریشهری و با همکاری سیدروحالله سیدطبایی و سیدمحمود طباطبایینژاد و بعد از ده سال تحقیق و پژوهش منتشر شد. این دانشنامه در 14 جلد با گردآوری معتبرترین روایات دربارهی سیدالشهدا (ع) و نقد مقتلها و متون تاریخی به بررسی حوادث کربلا و نیز ابعاد مختلف زندگی این امام بزرگوار میپردازد. گردآورندگان، این دانشنامه را به نوعی «ناسخ المقاتل» مینامند به این علت که آن را دقیقترین و جامعترین مقتل میدانند و معتقدند میتواند مقاتل قبلی را از دور خارج کند.

«نفسالمهموم» از شیخ عباس قمی هم بعضا شامل روایات معتبری است. علامه شعرانی این کتاب را تحت عنوان «دمع السجوم» ترجمه کردند. در سال 87 نیز ویرایشی از این ترجمه با نام «آه» و توسط یاسین حجازی منتشر شد.

همچنین در «مقتل الحسین (ع)» از عبدالرزاق مقرم،  «منتهیالآمال» از شیخ عباس قمی و «الارشاد» شیخ مفید، «جلاء العیون» از محمدباقر مجلسی و «الفتوح» ابن اعثم کوفی هم میتوان روایاتی از حادثهی عظیم کربلا خواند. هرچند مقاتل معتبر بیشتری تالیف شدهاند اما در اینجا به مهمترین آنها بسنده شد.

و اما برخی از مقاتل تقریبا رایج اما غیرمعتبر:

شناختن مقاتل غیرقابل اعتماد به اندازهی شناختن مقاتل معتبر مهم است.

ملاحسین کاشفی سبزواری از شیفتگان اهل بیت (ع) بوده هرچند شیعه یا سنی بودنش نامعلوم است. ایشان با اضافه نمودن اصطلاح «زبان حال»ِ امام حسین (ع) به جای «زبان قال» در کنار نقل روایات بدون سند معتبر و غیرمعتبر کتابی را نگارش نمود با نام «روضه الشهدا». این کتاب به علت نثر زیبا و ساده و عوامانه مورد توجه عوام و اهل منبر قرار گرفت تا جایی که برخی معتقدند به خاطر نام این کتاب و رواج آن بود که مجالس عزاداری امام حسین (ع) به «روضه» مشهور گشت. علامه شعرانی، شهید مطهری، محدث نوری و شهید قاضی طباطبایی از علمای مشهوریاند که این کتاب را بسیار فاقد اعتبار میدانند.

«محرق القلوب» از ملا مهدی نراقی هم باوجود عالم بودن مولف به علت اقتباس از «روضه الشهدا» کتاب معتبری نیست.

 «اسرار الشهاده» اثر فاضل دربندی، «ناسخ التواریخ» از میرزا محمدتقی سپهر و «تذکره الشهدا» از ملا حبیب شریف کاشانی نیز از جمله دیگر کتابهای غیرقابل اعتماد هستند.

مجلات عاشورایی

در حوزهی مجلات هم بعضا کارهای مفیدی با محوریت کربلا و عاشورا انجام گرفته است. از جدیترین نشریات در این حوزه میتوان به مجلهی «خیمه» با سردبیری محمدرضا زائری اشاره کرد. این مجله، ویژهی هیاتها و مجالس حسینی است که اولین شمارهی آن در سال 81 منتشر شد. همچنین ماهنامهی «سبک زندگی محیا» نیز از همین سردبیر در این ایام با محوریت عاشورا خواهد بود.

کتب ادبی

با این که عمدهی اطلاع عصر ما از وقایع کربلا به واسطهی مقاتلی است که پیش از این نوشته شدهاند اما آثار مکتوب و مفید دیگری هم در این رابطه و در قالبهای جذاب دیگری منتشر شدهاند. رمانها و کتب شعر دو قالب جوانپسندیاند که فراگیرترشدنشان در میان مردم، همتِ بیشتر اهالی منبر و سخنرانان را میطلبد.

در حوزهی رمان نیز میتوان به کتابهای زیر اشاره کرد.

سید مهدی شجاعی، نویسنده و روزنامهنگار و مدیرمسئول انتشارات کتاب نیستان است. وی تاکنون چند کتاب در زمینهی ادبیات مذهبی نوشته است. از این میان میتوان به «آفتاب در حجاب» روایت زندگی خضرت زینب (س)، «پدر، عشق و پسر» در رثای حضرت علی اکبر (ع)، «سقای آب و ادب» روایتی از زندگی حضرت عباس (ع)، «از دیار حبیب» داستانی دربارهی حبیب بن مظاهر و «فصل شیدایی لیلاها» با مضامین عاشورایی اشاره کرد.

ابوالفضل زرویی نصرآباد در «ماه به روایت آه» از 12 راوی کمک گرفته تا زندگانی حضرت عباس (ع) را روایت کنند. حضرت زینب (س)، مسلم بن عقیل، ام البنین و ام کلثوم من جملهی راویان هستند.

«نامیرا» اثر صادق کرمیار هم رمانیست در هفت فصل که با روایت برخورد عبدالله بن عمیر با قیام کربلا، به نقش خواص در این واقعه میپردازد و ضمن نگه داشتن مخاطب بر سر دوراهی تصمیمگیری، فتنه کوفه و نقش کوفیان در وقوع حادثه کربلا را نیز روایت میکند.

«شماس شامی» از مجید قیصری نیز از زاویهای متفاوت به واقعهی عاشورا میپردازد. این کتاب شامل روایتی واقعی در زمان ورود کاروان اسرا به شام است که از زبان یک محقق سوری بیان میشود. بازروایی این واقعه از دید یک مسیحی سبب تمایز این کتاب شده است.چ

داوود غفارزادگان، «فراموشان» را در حوزهی کودک و نوجوان نوشته است. نویسنده برای روایت داستان به سراغ راویانی فراموششده مثل همسر زهیر بن قین رفته است.

چند کتاب دیگر با محوریت عاشورا

«فتح خون» اثری ناتمام از سید مرتضی آوینی است. این کتاب از دو بخش تشکیل شده است. ابتدا وقایع کربلا شرح داده میشود و بعد همان وقایع تحلیل میشود. شهید آوینی محرم 66 به نگارش فتح خون دست زد و بعدها آن را ویرایش کرد اما متاسفانه فرصت پرداختن به ظهر روز عاشورا را نیافت.

«درسهای عاشورا» گزیدهای از بیانات حضرت آیت الله خامنهای است دربارهی درسهایی که میبایست از مکتب عاشورا گرفت. این کتاب توسط انتشارات دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای منتشر شده است.

«چهل و یک مجلس» به کوشش محمدجواد مرادینیا با شرح تعدادی از غزوات پیامبر اکرم (ص) به مقایسهی آنان با واقعه عاشورا و مظلومیت امام حسین (ع) میپردازد. این کتاب براساس نسخهای قدیمی است و منبعی برای روضهخوانی در گذشته بوده است.

نویسنده: عارفه رسولی نژاد

انتهای پیام/