گروه دفاعی امنیتی دفاع‌پرس- مقداد کامکار؛ جایگاه پدافند هوایی در جنگ تحمیلی از اهمیت قابل توجه و غیرقابل انکاری برخوردار است؛ زیرا دفاع از حریم هوایی، پشتیبانی از نیروهای رزمی، حراست از نقاط استراتژیک، شناسایی پرنده‌های خودی از دشمن و حمایت از نیروی هوایی، همگی از وظایف محوله پدافند هوایی در دوران دفاع مقدس بود که با تلاش وافر و ایثارگری این عزیزان به منصه ظهور رسید.
در همین رابطه گفت‌وگویی تفصیلی را با امیر «شاهرخ شهرام» معاون اجرایی سابق قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا (ص) و از پیشکسوتان دوران دفاع مقدس انجام دادیم که متن آن در ذیل آمده است:
مدیریت تجهیزات متناسب با تهدیدات/ خروج از وابستگی با وقوع انقلاب اسلامی
-لطفاً وضعیت پدافند هوایی کشور از بدو پیروزی انقلاب تا دوران دفاع مقدس را تبیین کنید؟
با وقوع انقلاب اسلامی و متعاقب آن تجاوز رژیم بعث عراق به کشور و خروج مستشاران غربی از ایران، کشوری که تا پیش از این به طور کامل در ساخت تعمیر سامانه‌ها و همچنین آموزش نیروی انسانی به قدرت‌های فرامنطق‌های وابسته بود، حالا دیگر با تغییر رویکرد سیاسی که به واسطه انقلاب ایجاد شده بود، باید نیاز‌های خود را در تمامی حوزه‌های آفندی و پدافندی با تکیه بر استعداد و توان داخلی تأمین کند.
شکل‌گیری این فضا و دستور فرماندهی معظم کل قوا مبنی بر تشکیل سازمان تحقیقات و جهادخودکفایی و برطرف کردن نیاز‌ها در داخل، کار را به جایی رساند که تلاش وافر در جهت بیرون آمدن از ورطه وابستگی آغاز شود.
از آنجا که پدافند هوایی فرآیندی فنی، عملیاتی، سیستماتیک و تجهیزات‌محور است، هدف اولیه در طول این فرایند، بازسازی و عمردهی به قطعات در نظر گرفته شد؛ زیرا بخشی از قطعات پس از گذشت مدت زمان مورد نظر باید تعویض و یا سرویس‌دهی می‌شد؛ لذا در گام اول باید با عمردهی به قطعات، میزان بازدهی را افزایش می‌دادیم؛ که با تغییراتی که خود مبتکران ما ایجاد کردند به این مهم دست یافتیم.
با ادامه این روند کم کم متخصصان ما به یک خودباوری و اعتماد به نفس دست یافتند و باور کردند که می‌توانند تجهیزات خود را متناسب با تهدیدات، ساماندهی و مدیریت کنند.
تعیین خطوط قرمز برای متخصصان داخلی/ جریان باز کردن یکی از قطعات جنگنده اف ۱۴ و خوشحالی وصف‌ناپذیر
- مگر در دوران قبل از انقلاب ما متخصص فنی در این حوزه نداشتیم؟
در آن دوران هم ما متخصص فنی داشتیم، اما اولاً این نفرات محدود بودند و ثانیاً برای پرسنل ما خط قرمزی تعریف شده بود و کارکنان و متخصصان داخلی از یک محدود‌های بیشتر مجاز به ورود به مسائل مهندسی و تجهیزاتی نبودند.
وضعیت به نحوی بود که حتی اگر مستشاری در داخل توانایی درست کردن قطعات فرسوده را داشت، مجاز به انجام این کار نبود و باید آن سامانه جهت بازسازی یا تعمیر به خارج از کشور منتقل شده و در آنجا بر روی آن کار می‌شد تا کسی در جریان فرآیند تعمیر یک سامانه قرار نگیرد.
بنده هیچ‌وقت این خاطره را از یاد نمی‌برم یک روز که در حال برگشت از محل کار بودیم، یکی از همکاران ما با خوشحالی وصف‌ناپذیری جریان باز کردن یکی از قطعات اف ۱۴ را برای ما بازگو کرد؛ که طی آن توانسته بودند جسارت به خرج دهند و یک قطعه از این جنگنده را باز کرده و با خلاقیتی که از خود نشان داده بودند، عمر آن قطعه را از ۲۰۰ ساعت به ۵۰۰ ساعت ارتقا دهند، این کار در آن دوره به قدری شگفت‌آور بود که برخی اصلاً باور نمی‌کردند که یک افسر مهندس ایرانی بتواند چنین ابتکاری از خود بروز دهد و دقیقاً این جریان بیانگر میزان ترس و عدم خودباوری در نیروهای ما در دوران وابستگی بود. امروز که انجام این کار را در مقابل امور پیچید‌ه‌ای که به دست توانگر متخصصان داخلی انجام می‌گیرد، مقایسه می‌کنم، درمی‌یابم که آن کار به نسبت توان و فعالیت‌های امروز ما کاری کوچک و شاید ابتدایی بود.
برای رهایی از بحران مجبور به ایجاد ابتکار بودیم/ اضمحلال نیروی هوایی عراق با انهدام ۳۰۰ جنگنده بعثی
- آیا جنگ به ما این فرصت را داد که به خودکفایی و خودباوری برسیم؟
بسیاری از این اتفاقاتی را که در صحنه نبرد ناهمگون رخ داد، باعث بروز حرکت‌های جهادی و خودجوش شد و شرایط سخت ما را ملزم کرد تا برای رهایی از وضعیت بحرانی دست به ابتکار زده و با خلاقیت و نوآوری، فضای امنی را برای پرنده‌های خودی و آسمان ناامنی را برای هواپیما‌های دشمن ایجاد کنیم.
پدافند ایران در دوران دفاع مقدس توانست انواع جنگنده‌های دشمن اعم از «میراژ ۲۰۰۰»، میراژ «ام یک» و «سوخو، و میگ ۲۵» را که از مدرن‌ترین جنگنده‌های روز دنیا بودند، منهدم و نیروی هوایی عراق را با بحران مواجه کند.
انهدام بیش از ۳۰۰ فروند از هواپیما‌های یک کشور در واقع برابر با اضمحلال تجهیزات یک نیرو است؛ لذا عراق مجدداً تجهیزات نیروی هوایی خود را مدرن کرد و این جریان دو بار در طول جنگ اتفاق افتاد؛ در حالی که ما در تحریم صد درصدی بودیم.
دولت‌های غربی حتی از بازگرداندن قطعات فرسوده به کشور ممانعت می‌کردند
- از میزان اثرگذاری شرایط تحریمی پدافند هوایی در آن دوران بگویید؟
شرایط به گونه‌ای بود که ما در برخی موارد که طبق قرارداد‌ها قطعات خود را جهت تعویض یا سرویس به خارج از کشور می‌فرستادیم، آن‌ها نه‌تنها قطعه مورد نظر را تعویض نمی‌کردند، بلکه قطعه فرسوده خودمان را هم دیگر به ما پس نمی‌دادند؛ یعنی یک چنین وضعیتی بر ما حاکم بود. اما با همکاری، همدلی، تعامل، ایمان و نیت خالصانه افراد و خلاقیت نیروها، متخصصان ما به خوداتکایی و خودباوری رسیدند و توانستند تمامی نیاز‌ها را در داخل تأمین کرده و بدین ترتیب دوران سخت جنگ را اداره کنند.
- محور فعالیت پدافند هوایی در دوران پیش از انقلاب اسلامی را تبیین کنید؟
با توجه به مأموریت عملیاتی که پیش از جنگ و خصوصا قبل از انقلاب اسلامی به‌عنوان دستورالعمل برای یگان‌های پدافندی تدوین شده بود، می‌توان گفت پدافند در آن دوران در دفاع از مراکز اقتصادی مرتبط با منافع آمریکا خلاصه می‌شد؛ برای مثال اولین راداری که در ایران مستقر شد در تبریز و دومین آن در شهرآباد واقع در شمال کشور مسقر شده بود؛ در حالی که ما در آن مقطع زمانی، تهدید عراق را داشتیم و می‌بایست در مناطق مرزی از این سامانه‌ها بهره می‌بردیم، اما همان‌طور که مشهود بود، نوع چینش سیستم‌های راداری ایران در دوران پیش از انقلاب بیانگر حفظ منافع آمریکا در برابر شوروی در دوران جنگ سرد بود و نه بر اساس نیاز کشور؛ لذا هنگامی که جنگ شروع شد، متوجه شدیم که چقدر فضای خالی در کشور وجود دارد که باید مورد پوشش قرار گیرد.
تقریباً در اواسط جنگ بود که پدافند نحوه استقرار سامانه‌های راداری و موشکی خود را متناسب با نقاط استراتژیک کشور تغییر داد و پدافندی که در گذشته منحصر به حفاظت از باند فرودگاه‌ها بود، دیگر مأموریت عملیاتی خود را متناسب با نوع تهدیدات و نیاز‌ها تغییر داده و با حضور و استقرار در مراکز مهم تاسیساتی و اقتصادی و نفتی دامنه فعالیت خود را در سطح نقاط استراتژیک کشور وسیع کرد.
فراتر از مرز‌های کشور را رصد می‌کنیم/ استقرار ۳۵۰۰ سامانه راداری در نقاط استراتژیک کشور
- لطفاً نحوه پوشش هوایی را از منظر پدافند تبیین کنید؟
وظیفه پدافند پوشش هوایی مناسب برای کسب برتری هوایی در مقابل دشمن است؛ یعنی پدافند باید به گونه‌ای عمل کند تا ضمن ناامن کردن آسمان برای دشمن، بستر را برای هواپیما‌های خودی در فضای کشور امن نگهدارد.
توجه داشته باشید هنگامی که مساحتی از زمین در نبرد تصرف می‌شود، برای اینکه آن را در برابر حملات دشمن حفظ کنیم با مین، فنس، سیم خاردار و... مسلح می‌کنیم؛ اما کار حفاظت از آسمان حساسیت‌های خود را دارد و باید لایه‌های هوایی قابل توجهی ایجاد کرد و به طور مداوم و ۲۴ساعته با سیستم‌های راداری مراقب آسمان بود؛ وگرنه یک لحظه غفلت، وضعیت را به ضرر ما تغییر می‌دهد.
حتی اکنون که دوران جنگ سپری شده است، ما کماکان خود را در همان وضعیت می‌بینیم؛ زیرا آسمان کشور باید دائماً رصد شود؛ لذا تعداد رادار‌ها را بیشتر از گذشته کرده و به سه هزار و ۵۰۰ نقطه ارتقا دادیم و در آینده نزدیک می‌خواهیم این تعداد را به پنج هزار رادار افزایش دهیم؛ تا میزان هوشیاری بالاتر رفته و آسمان کشور با پوشش چندلایه رصد شود.
البته امروز با در اختیار داشتن سامانه‌های شنود و راداری قوی، ورای مرز‌های کشور را نیز رصد می‌کنیم.
تجهیز نیروی هوایی عراق با حمایت بلوک‌های شرق و غرب
نوع و نحوه کمک‌رسانی به رژیم بعثی عراق را در آن دوران تشریح کنید؟
هنگامی که از جنگ تحمیلی سخن گفته می‌شود، کلمه «جنگ نابرابر» به طور معمول در ادبیات دوران دفاع مقدس نمایان می‌شود؛ چراکه یک طرف این جنگ عراق بود، که از حمایت کامل بلوک شرق و غرب برخوردار بود و در طرف دیگر ایران قرار داشت که در شرایط سخت تحریم و انزوا به سر می‌برد.
برای نمونه نیروی هوایی عراق به واسطه کمک‌های هم‌پیمانان شرقی و غربی خود چندبار از نو ریکاوری شد، و تجهیزات خود را به طور کامل تغییر داد. توجه داشته باشید که تغییر ناوگان هوایی یک پروسه عظیم و گسترده چندلایه است که در کلام ساده به نظر می‌رسد و طی آن باید در تمامی سطوح آموزشی، سیمیلاتور (شبیه‌ساز) تمرین، تاکتیک، پرواز‌های آموزشی و هماهنگی شبک‌های تغییرات اساسی اعمال شود؛ که کار دشوار و سنگینی است و این نشان می‌دهد که قدرت‌های بزرگ تا چه اندازه نیروی هوایی آفندی عراق را تجهیز کرده بودند؛ تا بتواند در نبرد‌های هوایی بر نیروهای ایرانی فائق آید.
انهدام ۱۱ موشک اگزوست در دوران دفاع مقدس
- ماجرای حمله بعثی‌ها به جزیره خارگ که با انهدام موشک‌های اگزوست دشمن از سوی پدافند همراه بود را تشریح کنید.
در روز‌های پایانی جنگ تحمیلی بحث امنیت شریان‌های اقتصادی کشور مطرح شد و جزیره خارگ به‌عنوان یکی از مراکز مهم اقتصادی کشور همواره مورد توجه دشمن بعثی قرار داشت؛ دشمن می‌خواست به هر ترتیب آن را مورد هدف قرار دهد؛ اما پدافند با حضور و اقدامی هوشمندانه توانست دشمن را در رسیدن به این هدف ناکام گذارد.
جریان بدین ترتیب بود که رژیم بعثی به وسیله بالگرد‌هایی که در اختیار داشت، توانست با موشک‌های ضد ناو اگزوست در ارتفاع پایین، یکی از نفتکش‌های ما را در جزیره خارگ مورد هدف قرار دهد و سامانه‌های پدافندی ما برای اولین بود که با چنین موشکی برخورد می‌کردند که بتواند در کمترین سطح ارتفاع و خارج از برد راداری ما تا نقطه اصابت حرکت کند و این مسئله کار را برای ما پیچیده می‌کرد.
از طرفی هم وضعیت جزیره خارگ برخلاف تاکتیک پدافندی است؛ به گونه‌ای که قانون پدافند می‌گوید که سامانه‌های راداری باید یک تا دو کیلومتر جلوتر از نقطه آسیب‌پذیر باشد تا پیش از آنکه دشمن آن منطقه را ببیند، پدافند آن را تحت پوشش راداری خود داشته باشد؛ اما متأسفانه در خارگ این جریان برعکس بود و اسکله ما هزار و ۵۰۰ متر جلوتر از سامانه‌های پدافندی مستقر بود و کشتی‌ها، نفتکش‌ها و همچنین چاه‌های نفت متعاقب آن قرار داشتند و ما در پشت این نقاط حساس استراتژیک مستقر بودیم؛ لذا این کار را برای ما دشوار می‌کرد؛ زیرا دشمن در زمان حمله زودتر از ما بر این مناطق تسلط چشمی داشت؛ لذا همان شب در پست فرماندهی جزیره خارگ جلسه‌ای با حضور تمامی پرسنل پدافند مستقر در جزیره برگزار شد؛ که در این نشست از جوان‌ترین فرد تا فرماندهان ارشد نظامی حضور داشتند و به خوبی به یاد دارم که در آن زمان بنده نیز به‌عنوان یک افسر ستوان دوم در این جلسه حضور داشتم و چون شرایط خاص و ویژه بود، همه خود را ملزم می‌دانستند که فکر کنند تا راه برون‌رفت از این وضعیت بحرانی آشکار شود؛ از این رو هر یک از افراد تجربیات کار خود با سیستم‌ها و متعاقب آن ایده خود را برای مقابله با تهدید ارائه می‌دادند و چون در این جمع کارکنان بخش فنی هم حضور داشتند، برخی نظرات که زمینه اجرایی نداشت را رد می‌کردند و نظراتی که به لحاظ فنی و عملیاتی مغایرت نداشت را کنار هم قرار می‌دادند؛ که در نهایت با جمع‌آوری نظرات و برآورد‌هایی که صورت گرفت، تصمیم بر این شد که با تاکتیک جدید از سیستم‌هایی که در اختیار داشتیم، استفاده کنیم.
ما از زمان شلیک موشک اگزوست تا زمان انهدام آن در سطح آب فقط چهار و نیم ثانیه وقت داشتیم و اگر این زمان کوتاه به پنج ثانیه می‌رسید، دیگر کار تمام شده بود و موشک با یکی از کشتی‌های ما اصابت کرده بود.
به یاد دارم که با بکارگیری تکنیک جدید در استفاده از سامانه‌ها، اولین موشک اگزوست را در فاصله زمانی کمتر از چهار ثانیه در ارتفاع دو متری سطح دریا منهدم کردیم و این روند تا انهدام ۱۱ موشک اگزوست رژیم بعثی ادامه پیدا کرد و باعث شد تا امنیت در این منطقه حساس برقرار بماند.
هرکدام از این اتفاقات سرآغاز تکوین یک روش و تاکتیک جدید در عرصه دفاع هوایی بود که به ما یاد می‌داد «شاید یک سامانه دارای قابلیت‌هایی باشد که در دستورالعمل استفاده از آن ثبت نشده است» و یا اینکه می‌توان به گونه‌ای دیگر هم عمل و بازدهی لازم را کسب کرد.
فرمان تشکیل قرارگاه از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی متناسب با درک شرایط روز بود
- علت تفکیک پدافند از نیروی هوایی را به اختصار توضیح دهید؟
به علت فضا‌هایی که نیاز بود پدافند در آن حضور پیدا کند و همچنین ساختاری که پدافند در آن شکل گرفته بود، تقریباً در اواخر جنگ این نیاز احساس می‌شد که پدافند باید مستقل شود؛ چراکه پدافند نیاز داشت گروهی که کارش پدافند است، برایش تصمیم‌سازی کند؛ که خوشبختانه مقام معظم رهبری که در دوران جنگ نماینده امام (ره) در نیروهای مسلح بودند و در متن جریانات دفاعی کشور قرار داشتند به خوبی این نیاز را درک کرده و فرمان تشکیل قرارگاه پدافند هوایی را صادر کردند و پدافند با آن استقلال فکری و کارنامه خوبی که از هشت سال دفاع مقدس داشت، توانست تجهیزات مورد نیاز خود را در داخل کشور تأمین کند.
- نقش «اف ۱۴»ها را در دفاع هوایی کشور در دوران دفاع مقدس تبیین کنید؟
پدافند علاوه بر سیستم کشف و شناسایی که شامل چندین لایه است، یک سیستم درگیری دارد که این خود به دو بخش عمده تقسیم می‌شود؛ یک بخش آن سطح‌پایه است که هم در زمین و هم در دریا قابل استقرار است و بخش دیگر آن هواپایه است که عمدتاً با استفاده از هواپیما‌های جنگنده شکاری رهگیر که در پایگاه‌های پدافندی مستقر هستند، کار دفاع هوایی را انجام می‌دهند. این بخش از توان دفاعی هم در زمان جنگ کار‌های مؤثری انجام داد و نقش مهمی را در دفاع هوایی و انهدام جنگنده‌های متخاصم در نبرد هوایی ایفا کرد.
رشادت‌هایی که خلبانان ما در عرصه دفاع هوایی از خود نشان دادند به نحوی بود که عراق از پس مقابله با اف ۱۴های ما برنمی‌آمد و این روند تا سال ۶۴ که تقریباً اواسط جنگ بود، ادامه داشت و خلبانان ما در نبرد هوایی حرف اول را می‌زدند و بسیاری از جنگنده-شکاری‌های دشمن را از صحنه مبارزه خارج کرده بودند؛ تا اینکه نیروی هوایی عراق در همان سال جنگنده «میراژ ۲۰۰۰» را وارد ناوگان هوایی خود کرد؛ این هواپیما که از یک‌سری قابلیت‌های ویژه برخوردار بود، توانست ما را در نبرد هوایی تا حدودی با مشکل مواجه کند.
- یعنی دیگر اف ۱۴ها توانایی مقابله با میراژ را نداشتند و به سرعت مغلوب می‌شدند؟
نه؛ اینطور نبود که اف ۱۴ها دیگر کارایی نداشته باشند و یا اینکه از پیش مغلوب شده باشند؛ زیرا مسئله مهمی که در نبرد‌های مهم و اساسی وجود دارد، بحث بکارگیری تاکتیک‌هاست؛ یعنی فقط قابلیت‌های سلاح و سامانه نیست که می‌تواند پیروز میدان را تعیین کند؛ بلکه نحوه استفاده از تجهیزات، نوع تاکتیک و شجاعت و جسارت خلبان همگی در این رابطه، مؤثر هستند.
مثلاً امکان داشت که خلبان ما در شرایطی قرار بگیرد که برای مقابله با جنگنده دشمن نیاز به مانور و دور زدن داشته باشد، که اگر این کار را می‌کرد، وارد فضای کشور دیگر می‌شد که این طبق قواعد بین‌المللی برای کشورمان میسر نبود و به‌عنوان نقض حریم هوایی دیگر کشور‌ها محسوب می‌شد، اما جنگنده عراقی به راحتی این کار را می‌کرد و کشور‌های همسایه طبق قرارداد‌های نظامی، این اجازه را به او می‌دادند تا از فضای کشورشان برای مقابله با ما استفاده کنند؛ که این خود مسئله مهمی بود.
اما به طور کلی ورود میراژ‌های فرانسوی آن‌قدر ملموس و مقتدرانه نبود که بخواهد در استراتژی دفاعی ما تغییر ایجاد کند و پدافند بیشتر به خاطر مواردی چون تأکیدات مقام معظم رهبری که در آن دوران نماینده امام (ره) در جبهه‌های نبرد بودند، پایین آوردن میزان هزینه‌ها، فضای کاری وسیع‌تر، زمان‌بندی کمتر و اطمینان بیشتر، استفاده از این روش را بهتر و باصرفه‌تر ارزیابی کرد.
طرح ابتکاری ایران در استفاده از «اف ۱۴» جهت انهدام موشک‌های هواپایه دشمن
گفته می‌شود که پدافند زمین‌پایه از سیستم راداری اف ۱۴ها جهت شناسایی دشمن استفاده می‌کرد؛ آیا این موضوع صحت دارد؟
بله؛ اتفاقاً بخش عمد‌ه‌ای از تغییر تاکتیک‌هایی که ما توانستیم طی آن موشک‌های دشمن و یا هواپیماهایش را مورد اصابت قرار دهیم با کمک رادار‌های همین اف ۱۴ها بود؛ چون برد رادار‌های زمین‌پایه ما در ارتفاع پست قادر نبود پرنده دشمن را در فاصله ۸۰ کیلومتری شناسایی کند؛ لذا از رادار‌های قوی این جنگنده استفاده می‌کردیم و با اطلاعاتی که خلبان اف ۱۴ از موضع‌گیری پرنده دشمن در اختیار پدافند زمین‌پایه می‌گذاشت، اقدام به شلیک و انهدام پرنده یا موشک شلیک شده از سوی دشمن می‌کردیم؛ این درحالی بود که این کار با ماهیت و مأموریت اصلی که اف ۱۴ برای آن ساخته شده بود، کاملاً مغایرت داشت؛ چراکه این جنگنده برای نبرد هوایی در ارتفاع بلند ساخته شده بود؛ اما چون این قابلیت در آن دیده شد، در یک اقدام ابتکاری این فرآیند انجام گرفت که طی آن سامانه‌های زمین‌پایه ما در کشف و شناسایی پرنده متخاصم ۲۰ ثانیه پیش می‌افتادند، که این در منازعات و تفوق هوایی بسیار تعیین‌کننده بود.
کار پدافند در دوران بعد از دفاع مقدس چه بود؟
بعد از اتمام دوران دفاع مقدس اینجا دیگر کار ما بهینه‌سازی و عمردهی به قطعات نبود؛ بلکه پدافند در این مقطع باید سلاح و سامانه می‌ساخت و نیاز خود را در این زمینه تأمین می‌کرد؛ لذا کار دشوار و با مشقت همراه بود.
تحریم‌های ناشی از مسائل هسته‌ای تا چه اندازه بر فعالیت‌های شما تأثیرگذار بود؟
تحریم‌های ناشی از این مسائل به هیچ وجه در ما اثر نکرد؛ چون از روز اول هم دستمان بر روی زانوی خود بود و با اتکا به خلاقیت‌ها و نوآوری متخصصان و با حمایت صنایع دفاعی توانستیم سامانه‌های جدیدی را با کارایی خاص بسازیم و امروز در این زمینه یک صادرکننده محسوب شویم؛ که این افتخار بسیار بزرگی برای ملت ایران است.
امروز قرارگاه پدافند هوایی با کمک بخش‌های دانشگاهی و تحقیقاتی به دنبال ابداع و ایجاد دستاورد‌های نوینی است که تاکنون هیچ کشوری نمونه آن را نساخته و تولید نکرده باشد.
انتهای پیام/ 221
