به گزارش خبرنگار حماسه و جهاد دفاع‌پرس، پدافند هوایی اگرچه در دوران دفاع مقدس تحت امر نیروی هوایی ارتش بود، اما به اندازه یک نیروی نظامی در جنگ نقش‌آفرینی کرد. این نیروی تجهیزات‌محور علاوه بر حفاظت از آسمان کشور و مناطق حیاتی و اقتصادی همچون جزیره خارک، از سال دوم جنگ به منظور پشتیبانی از یگان‌های عمل‌کننده در عملیات‌های زمینی وارد صحنه نبرد و مناطق جنگی شد.
پدافند هوایی در هشت سال جنگ تحمیلی، ضربات سنگینی بر نیروی هوایی ارتش عراق وارد کرد. افسران جوانِ پدافند هوایی با ابتکار عمل و خلاقیت توانستند این موفقیت را به دست آورند.
دو دهه پس از پایان جنگ تحمیلی با فرمان رهبر معظم انقلاب اسلامی، پدافند هوایی از نیروی هوایی ارتش جدا و به قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) ارتقا یافت و در خط مقدم دفاع از کشور قرار گرفت. این نیرو با بهره‌گیری از تجربیات دفاع مقدس در ۱۲ سال اخیر توانست رشد چشمگیر و قابل ملاحظه‌ای در طراحی و ساخت سامانه‌های پدافندی و تاکتیک‌های دفاع از آسمان کشور داشته باشد. از این رو نیروی پدافند هوایی ارتش به عنوان یک نیرو تجهیزات‌محور براساس تجربیات دفاع مقدس و برای پاسخگویی به تهدیدات جدید رشد یافت.
به منظور واکاوی نقش پدافند هوایی در دفاع مقدس و تجارب به دست آمده از آن دوران، سرهنگ «خسرو خطیب‌قوامی»، سرهنگ «جواد سلطانیان» و سرهنگ «عبدالمطلب شاه‌محمدی» در میزگردی که به میزبانی نشریه «سرو» برگزار شد، با هدف بازخوانیِ نقش و عملکرد پدافند هوایی در دوران دفاع مقدس، دستاورد‌های دفاعیِ پدافند هوایی و بهره‌گیری از تجربیات آن دوران به گفت‌وگو پرداختند که در ادامه متن کامل آن را می‌خوانید.
با توجه به اینکه پدافند هوایی یک نیروی تجهیزات محور است و در دوران جنگ تحمیلی نقش مهمی در حفاظت از آسمان کشور و پشتیبانی از عملیات‌های زمینی و یا یگان‌های سطحی داشت، نیروی هوایی ارتش چگونه توانست رادارها و سامانه‌های پیشرفته و مدرنِ پدافندی را در غیاب مستشاران آمریکایی و غربی به کار گیرد و وارد مدار عملیاتی کند؟
خطیب قوامی: ارتشِ پیش از انقلاب اسلامی برای مقابله با حملات هوایی کشور‌های شرقیِ وابسته به شوروی و دفاع از منافع آمریکا در خلیج فارس و غرب آسیا، اقدام به خرید تجهیزات پدافندی همچون سامانه پدافند موشکی زمین به هوای «هاوک» و رادار دوربرد «ADS۴» از کشور‌های غربی و آمریکا کرد. تعدادی از آن تجهیزات توسط مستشاران آمریکایی به کار گرفته شدند، اما کارکنان فنی ارتش ایران آشنایی کامل و دقیقی نسبت به آن‌ها نداشتند.
آماده‌سازی سریع پدافند هوایی توسط ارتش ایران بعد از خروج مستشاران آمریکایی
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و وقوع جنگ تحمیلی توسط ارتش رژیم بعث عراق، به‌کارگیری هدفمند آن تجهیزات برای دفاع از آسمان کشور، شهر‌ها و مراکز حیاتی ایران (پایانه‌ها و اسکله‌های صادراتی نفت و کالا، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و کارخانه‌های صنعتی) ضرورت پیدا کرد. از این رو جوانانِ متخصص در نیروی هوایی ارتش با روحیه انقلابی، مطالعه و تلاش شبانه‌روزی توانستند آن سامانه‌ها و تجهیزات را با تکنیک‌های مختلف و طی یک سال و نیم در مدار عملیاتی قرار دهند.
عملیاتی شدن سامانه‌ها و تجهیزات پدافندی طی یک سال و نیم، رکورد زمانی خوبی برای یک نیروی نظامی ناآشنا به سامانه‌های پدافند هوایی است. به اعتقاد کارشناسان، اگر مستشاران آمریکایی و غربی می‌خواستند به ما آموزش بدهند، عملیاتی شدن تجهیزات راداری و پدافندی بیش از دو سال به طول می‌انجامید، اما متخصصان جوان ایرانی در ارتش جمهوری اسلامی با اعتقاد و باور به شعار «ما می‌توانیم»، این کار سخت را انجام دادند و به موفقیت رسیدند.
حضور رادارها و سامانه‌های پدافندی در مناطق عملیاتی دوران دفاع مقدس از چه زمانی ضرورت پیدا کرد و این یگان در عملیات‌های مهم دفاع مقدس چه اقداماتی در راستای تامین آسمان مناطق عملیاتی و مقابله با جنگنده‌های پیشرفته دشمن انجام داد؟
سلطانیان: یکی از مهمترین ماموریت‌های پدافند هوایی ارتش، پوشش عملیات‌های یگان‌های سطحی ارتش و سپاه بود. پس از اجرای عملیات فتح‌المبین در فروردین ماه سال ۶۱، امیر صیادشیرازی (شهید)، امیر ستاری (شهید) و امیر غلامی تصمیم گرفتند، برای مقابله با حملات هوایی ارتش عراق و جلوگیری از وارد آمدن آسیب‌های جدی به نیرو‌های عمل‌کننده، پدافند هوایی ارتش ایران در عملیات بعدی (بیت‌المقدس) به طور جدی وارد عمل شود. نیروی هوایی ارتش عراق با توجه به برتری که نسبت به نیروی هوایی ارتش ایران داشت، در عملیات فتح‌المبین و عملیات‌های پیش از آن توانسته بود، با پرواز جنگنده‌هایش در ارتفاع پایین، آسیب‌های فراوانی به نیرو‌های رزمنده ما وارد سازد. توپ‌های ضدهوایی نیز پوشش‌دهنده تمامی مناطق عملیاتی نبودند.
«پدافند هوایی ارتش»؛ پشتیبان بزرگ رزمندگان برای فتح خرمشهر
از این رو در جریان عملیات بیت‌المقدس، سامانه‌های موشکی زمین به هوای بُرد متوسط «هاوک» در مناطق عملیاتی به‌کارگیری شدند. پدافند هوایی توانست در این عملیات که حدود ۲۵ روز به طول انجامید، بیش از ۵۶ فروند جنگنده ارتش عراق را منهدم و سرنگون کند. یکی از دلایل موفقیت رزمندگان اسلام در عملیات بیت‌المقدس که منجر به فتح خرمشهر شد، آسودگی فرماندهان و رزمندگان از حملات هوایی دشمن بود.
پدافند هوایی علاوه بر این عملیات، در عملیات‌های دیگر همچون محرم، والفجر مقدماتی، خیبر، بدر، والفجر ۸ و کربلای ۵ نیز نقش‌آفرینی کرد که سرآمد آن عملیات‌ها، عملیات والفجر ۸ (فتح فاو) بود. در آن عملیات با ابتکار عملی که به خرج داده شد، مدافعان آسمان ایران طی هفتاد و چند روز عملیات، رکورد تازه و شگفت‌انگیزی از انهدام جنگنده‌های دشمن بر جای گذاشتند و توانستند بیش از ۷۰ هواپیمای عراقی را سرنگون کنند. عملکرد پدافندهوایی ارتش ایران در عملیات والفجر ۸ ، مورد تقدیر و تمجید رهبر معظم انقلاب اسلامی قرار گرفت و به فرموده ایشان اگر آن عملکرد پدافند هوایی ارتش نبود، شاید آن پیروزی بزرگ در عملیات والفجر ۸ به دست نمی‌آمد.
پدافند هوایی ارتش ایران، عملیاتی ـ رزمی است نه پشتیبانی
آخرین نقش‌آفرینی پدافند هوایی ارتش ایران در دوران دفاع مقدس، مربوط به عملیات «مرصاد» است. در این عملیات، رادار‌های مختلف در منطقه عملیاتی و به خصوص منطقه «قلاجه» گسترش داده و از هواپیما‌های گشت رزم هوایی استفاده شد. در این عملیات، ایران توانست ۱۴ فروند جنگنده عراقی را منهدم کند؛ البته دشمن هم بالاخره توانست سایت رادار «سوباشی» را که از ابتدای جنگ تحمیلی، ماموریت رهگیری هواپیما‌های عراقی، کنترل و هدایت هواپیما‌های ورودی و خروجی به مرز‌های غرب کشور، کنترل آتش سایت‌های موشکی ارتش و سپاه، کنترل آتش پدافند هوایی مستقر در منطقه و اعلام وضعیت به ۱۳ استان کشور را برعهده داشت، با بمب لیرزی هدف قرار دهد و ۱۹ تن از همکاران ما را به شهادت برساند.
یک نکته که در اینجا لازم است به آن اشاره کنم، این است که برخی پدافند هوایی را به عنوان یگان پشتیبانی در عملیات‌های دفاع مقدس می‌شناسند و معرفی می‌کنند، در حالی که یگان پدافند هوایی ارتش در جنگ تحمیلی یک یگان رزمی و عملیاتی بود، نه پشتیبانی؛ چراکه فرمانِ آتش و کنترل عملیاتی در اختیار خودش بود.
نیروی هوایی ارتش عراق از اواخر سال ۶۰ حمله به نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری ایران را در دستور کار قرار دارد که به تدریج این حملات افزایش یافت و شدیدتر شد. عراق همچنین در میانه جنگ تحمیلی توانست با بهره‌گیری از هواپیما‌های فوق پیشرفته فرانسوی به جزیره نفتیِ خارک و اسکله‌ها و پایانه‌های آن حمله کند. از این رو پدافند هوایی نیز ماموریت یافت از جزیره خارک حفاظت کند. این حفاظت چگونه بود و چه دستاورد‌هایی برای اقتصاد ایران داشت؟
خطیب قوامی: در دوران دفاع مقدس، بودجه و درآمد کشور وابسته به صادرات نفت بود و جزیره خارک و اسکله‌ها و پایانه‌های نفتی در این رابطه نقش مهم و کلیدی برعهده داشتند. عراق تلاش داشت با حملات هوایی و با استفاده از جنگنده‌های فوق پیشرفته که از فرانسه خریداری کرده بود (سوپراتاندارد و میراژ F۱)، شاهرگ اقتصادی کشور را بزند. از این رو پدافند هوایی برای دفاع از اقتصاد کشور باید به مقابله با جنگنده‌های عراقی می‌پرداخت. تلاش پدافند هوایی و سیستم گشت هوایی (جنگنده‌های F۴ و F۱۴)، علاوه بر صیانت از آن جزیره، اسکله‌ها، چاه‌های نفتی و نفتکش‌ها، کشتی‌های تجاریِ دولتی و خصوصی و بندر امام خمینی (ره) را نیز از حملات ارتش عراق مصون نگاه داشت.
ناکامی بعثی‌ها در انسداد شاهرگ نفتی ایران، توسط پدافند هوایی
اگرچه عراق در دوران هشت سال جنگ تحمیلی، حملات بسیاری به جزایر و اسکله‌ها انجام داد، اما با تلاش کارکنان شرکت ملی نفت ایران، پدافند هوایی و نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، صادرات نفت قطع نشد و این افتخار بزرگی برای ایران است. عراق در این رابطه از پشتیبانی‌های غرب و شرق و به خصوص فرانسه برخوردار شد. رژیم بعث عراق در میانه جنگ اقدام به خرید هواپیمای ضدکشتی «سوپراتاندارد» و بالگرد «سوپرفرلون» فرانسوی کرد که با موشک «اگزوست» و دیگر موشک‌ها، نفتکش‌ها و کشتی‌های ایرانی را هدف قرار می‌دادند.
عراق تلاش بسیاری کرد تا کشتی‌ها و نفتکش‌های ایرانی و مرتبط با ایران را هدف قرار دهد و در طول هشت سال جنگ توانست به بیش از ۱۵۰ کشتی و نفتکش آسیب وارد کند؛ اما این رقم تنها یک درصد از تعداد کشتی‌ها و نفتکش‌هایی بود که در آن سال‌ها در خلیج فارس تردد کردند. اگر تلاش پدافند هوایی و نیروی دریایی ارتش نبود، قطعاً این رقم بسیار بیشتر از این بود و صادرات و واردات کشور فلج می‌شد.
استفاده بهینه از تجهیزات و سامانه‌های پدافندی در یک جنگ نابرابر و نامتقارن نیازمند خلاقیت و ابتکار عمل است. پدافند هوایی ارتش در دوران دفاع مقدس چه خلاقیت‌ها و ابتکار عمل‌هایی برای دفاع از آسمان کشور به کار گرفت؟
شاه‌محمدی: در میانه عملیات بیت‌المقدس متوجه شدیم که نیروی هوایی ارتش عراق مجهز به موشک‌های ضدرادار روسی و فرانسوی است. این موشک‌ها می‌توانستند هم رادار‌های دوربُرد را هدف قرار دهند و هم رادار‌های کشف هدف سامانه موشکی «هاوک» را بزنند. نحوه عملکردشان هم اینگونه بود که با انتشار امواج از رادارها، جنگنده‌های «سوخو ۲۲» و «میراژ F۱» رادار را کشف و موشک ضدرادار به سوی آن هدف شلیک می‌کرد.
ترفند دافند هوایی برای تقابل با فناوری‌های نوین رژیم بعثی
ما در نیروی هوایی ارتش جنگ‌افزار مقابله با این موشک‌ها را نداشتیم و باید ابتکار عملی به خرج می‌دادیم. فرماندهان و متخصصانِ خوش‌فکرِ نیروی هوایی و پدافند هوایی با تغییر در زمان‌بندی رادارها، قطع و وصل فرکانس‌های راداری (انتشار امواج) و خاموش و روشن کردن رادارها توانستند، تا حدودی با این موشک‌ها مقابله کنند. تلاش‌های درجه‌داران و افسران نیروی هوایی ارتش به خصوص کارکنان فنیِ حوزه تعمیر و نگهداری در این رابطه بسیار موثر بود.
در اینجا جا دارد از تلاش‌های یگان «فاشا» (فرماندهی اطلاعات و شناسایی الکترونیکی) در دوران دفاع مقدس یادی کنیم. متاسفانه نقش این یگان در دوران دفاع مقدس مورد غفلت قرار گرفته است. این یگان در سایه حرکت می‌کرد، اما نقش مهمی در حفاظت از جانِ مردم داشت. زمانی که موشک‌های زمین به زمین (بالستیک) بعثی به سوی شهر‌های ما پرتاب می‌شد یا جنگنده‌های دشمن از پایگاه‌های هوایی عراق برای حمله به مناطق مسکونی ایران برمی‌خاستند، این یگان به سرعت موشک‌ها، جنگنده‌ها و نوع آن‌ها را شناسایی و به رادیو و تلویزیون ارسال می‌کرد تا با اطلاع‌رسانی، مردم به پناهگاه‌ها بروند و از حملات هوایی و موشکی در امان بمانند. همچنین این یگان به بخش عملیاتی پدافند هوایی اطلاع می‌داد که کدام یک از جنگنده‌ها دارای موشک‌های ضدرادار است و ما برای مقابله با آن جنگنده‌ها تاکتیک‌های خود را اجرا می‌کردیم.
سال ۱۳۸۷ و دو دهه پس از پایان جنگ تحمیلی، پدافند هوایی از نیروی هوایی ارتش منفک و به قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) ارتقا یافت. سال گذشته نیز با تشکیل نیروی پدافند هوایی ارتش، این نیرو تقویت شد. دلیل تشکیل نیروی پدافند هوایی در دهه ۸۰ چه بود؟
سلطانیان: از سال ۱۳۸۲ که تهدیدات آمریکا علیه نظام جمهوری اسلامی ایران جدی‌تر شد و پایگاه‌هایی هوایی ارتش آمریکا در کشور‌های منطقه و حوزه خلیج فارس از جمله قطر افزایش یافت، ضرورت ارتقا پدافند هوایی بر مبنای دکترین دفاعی کشورمان، مطرح شد. از این رو پس از طرح این موضوع و تصمیم‌گیری درباره آن در ستاد کل نیرو‌های مسلح و شورای عالی امنیت ملی، در دهم شهریور سال ۱۳۸۷ فرمان تاریخی رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) صادر شد.
قرارگاه پدافند هوایی پس از تشکیل، اقدامات مهمی در راستای حراست از آسمان کشور انجام داد که مهمترین آن نشاندن هواپیمای «ایساف» و دستگیری «عبدالمالک ریگی» سرکرده گروهک تروریستی «جندالله» بود.
«پدافند هوایی»؛ نیرویی تاکتیکی و راهبردی
پدافند هوایی کاربرد‌های تاکتیکی و راهبردی دارد. تاکتیکی بدین معنا که رادار‌های پدافند هوایی به صورت ۲۴ ساعته فضای پیرامونی کشور را به طور دقیق رصد می‌کند. راهبردی نیز بدین معناست که مراقبت دائمی و برخورداری از موشک‌های پدافندی، بازدارندگی دفاعی برای کشورمان به وجود آورده است. ضمن اینکه مراقبت دائمیِ پدافند هوایی، منجر به تهدیدشناسی و شناخت تحرکات و رفتار‌های دشمنان و گروهک‌های وابسته به آنان شده است. ستاد‌های نیرو‌های مسلح بر مبنای همین اطلاعات، تجزیه و تحلیل و سپس تصمیم راهبردی اتخاذ می‌کنند.
در سال گذشته نیز با فرمان فرمانده معظم کل قوا، به منظور ارتقاء پدافند هوایی و حراست بهتر از آسمان کشور، «نیروی پدافندی هوایی ارتش» در کنار «قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص)» تشکیل شد. تجهیزات و سامانه‌های نیروی پدافند هوایی نسبت به ۱۰ سال گذشته چندین برابر افزایش یافته و تمامی این تجهیزات توسط متخصصان داخلی طراحی و ساخته شده است. پدافند هوایی ارتش برای طراحی و ساخت سامانه‌های راداری، موشکی، پهپادی و... و آموزش آنان نیازی به خارجی‌ها ندارد.
نیروی پدافند هوایی ارتش تجارب ارزشمندی از سال‌های دفاع مقدس دارد که علیرغم پیشرفت تجهیزات و تکنولوژی‌های پدافندی، آن خلاقیت‌ها، ابتکار عمل‌ها و تاکتیک‌ها همچنان کاربرد دارند. برنامه‌های این نیرو برای انتقال تجربیات دفاع مقدس به افسران جوان چیست؟
شاه‌محمدی: در دوران دفاع مقدس و طی عملیات‌های مختلف، تجارب ارزشمندی به دست آمد که ما وظیفه داریم این تجارب را به نسل‌های آینده نیروی پدافند هوایی ارتش منتقل کنیم. موزه‌ای نیز با همین هدف در ستاد نیرو ایجاد شده است. پروژه تاریخ‌نگاریِ نقش و عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس نیز در حال انجام است که تاکنون در همین زمینه، چند عنوان کتاب برای انتشار آماده شده و در آینده‌ای نزدیک رونمایی خواهد شد.
نیروی پدافند هوایی ارتش در سال‌های گذشته دانشگاه پدافند هوایی و مراکز آموزشی مختلفی ایجاد کرده است. هدف از ایجاد این دانشگاه و مراکز، ارتقاء دانش و مهارت سربازان، درجه‌داران و افسران پدافند هوایی در رسته‌های گوناگون است. بخشی از واحد‌های درسی که در این مراکز تدریس می‌شوند، تجارب عملیاتی و تاکتیکی دوران دفاع مقدس هستند که پیشکسوتان هشت سال جنگ به تدریس آن واحد‌ها و انتقال تجربیات خود به نسل جوان این نیرو می‌پردازند.
انتهای پیام/ 112
