نگاهی به شکل‌گیری و عملکرد گروه «چهل شاهد»

به گزارش گروه سایررسانههای دفاع پرس، رئیس ستاد تبلیغات جنگ، پس از عملیات بیتالمقدس بهفکر ثبت لحظههای رزم و پیروزیهای ایران افتاد، تا لحظات دفاع از کشور، بهصورت عکس و فیلم، برای دوران پس از جنگ تهیه و نگهداری شود. وی برای انجام اینکار، ایده تشکیل گروهی را مطرح کرد که با گروههای خطشکن و رزمندگان جلو بروند و از رزمندگان فیلم و عکس تهیه کنند. این موضوع، مبدا شکلگیری گروهی بود که به پیشنهاد «محسن راستانی» عکاس مطرح جنگ، نامش را «چهل شاهد» گذاشتند. گروهی که درطول جنگ، 15تن از افرادش بهشهادت رسیدند، ولی امروز از فیلمهایی که آنها به قیمت شهادت یا جانبازی تهیه کردند، اثری نیست. شاید در گفتن این کلمه، قدری اغراق شده باشد، اما چهکسی تا به حال فیلمی از صحنههای حقیقی نبرد دیده که در تیتراژ آن، نام گروه چهل شاهد وابسته به ستاد تبلیغات جنگ، به نام صاحب اثر ذکر شده باشد؟

اهمیت خاطرات و صحنههای ‫جنگ

بچههای «چهل شاهد» جوانانی بودند که جنگ و ویرانشدن شهرشان را بهچشم دیده بودند؛ برای همین وقتی جذب گروهی شدند که بعدها «چهل شاهد» نامیده شد، انگیزه کافی برای رفتن به خط مقدم داشتند و آن را نوعی جهاد میدانستند؛ با تهور و شجاعت، با نیروهای خطشکن جلو میرفتند و از صحنههای درگیری رزمندگان با دشمن، فیلم میگرفتند. این افراد، چون بومی منطقه بودند، از عهده شناسایی منطقه جنگی برمیآمدند و با لشگرها رزمی رابطه خوبی داشتند. نادر داوودی که در دوران جنگ، مرکز اسناد ستاد را ایجاد و ساماندهی کرده است درباره فعالیت این گروه میگوید: «فیلمهای گروه چهل شاهد، عمدتا برای دوران پس از جنگ جمعآوری میشد. کارشان ثبت خاطرات جنگ بود. فیلم لحظات شهادت دکترمصطفی چمران را بچههای چهل شاهد گرفتهاند؛ البته اگر اشتباه نکنم. سر شهید چمران در فیلم، باندپیچی شده است. در اینکه بچههای تلویزیون آن را گرفتهاند یا بچههای گروه چهل شاهد، تردید دارم، ولی میدانم فیلم بود، ویدئو نبود؛ پس کار یکی از گروههایی بود که با دوربین فیلمبرداری کار میکردند، نه آنهایی که دوربینهای تلویزیونی داشتند. خوب خاطرم هست که فیلمی بهدست ما رسید از رزمندگانی که محاصره شده بودند. آنها از آخرین دقایق، فیلم گرفته بودند که اگربه شهادت رسیدند و فیلم بهدست کسی افتاد، این فیلمها را ببینند. فیلمها از اینجنس بود. استفاده تبلیغاتی از آنها امکان نداشت. این فیلمها عمدتا حاصل نگرانیهای دکتر خرازی بود. وی به ثبت خاطرات و صحنههای جنگ بسیار اهمیتمیداد.»

چهل شاهد؛ چهل راوی

امکاناتی که ستاد تبلیغات در اختیار این گروه گذاشته بود، دوربینهای کوچک فیلمبرداری سوپر8 و دوربین عکاسی135 میلیمتری با حداقل یک لنز نرمال بود. دوربین 8میلیمتری از مجموعه 1014یا 814 کانن بود که فیلمهای 15ثانیهای تا 3دقیقهای میگرفتند و البته موتورسیکلتی که با آن بهسمت خط میرفتند. محمدحسین حیدری، قائم مقام انجمن عکاسان انقلاب و دفاع مقدس درباره گروه چهل شاهد میگوید: «اعضای گروه از بین نوجوانان و جوانان بسیج مسجد جزایری و مسجد علوی اهواز انتخاب شدند و آموزشهای اولیهای دیدند. آنطور که بعدها مطلع شدم، بنا بر این بوده است که تعداد اعضای گروه را بهصورت ثابت، حفظ کنند. اما درطول دوران جنگ، با احتساب این که تعدادی شهید شده و یا از گروه جدا شدند یا به گروه پیوستند، تعداد اعضای گروه در پایان جنگ به حدود 126نفر رسید. باید بگویم از گروه چهل شاهد، 15نفر شهید و 4نفر مفقودالاثر شدند و تعدادی هم جانباز هستند. آثاری که بنا بود گروه چهل شاهد به ثبت آن بپردازد، آن لحظههای نابی بود که حین همراهی با رزمندگان در جریان آن قرار میگرفتند. بنابراین فضای کارشان با فضای کار خبری متفاوت بود. آنها از آقایان اورعی، سیفالله صمدیان و دکتر حسینزاده آموزشهایی دیدند و در طی مسیر، کسانی که به جمع اضافه میشدند، از قدیمیترها کسب اطلاع میکردند و به اینصورت انتقال تجربهای هم انجام میشد. میدانم که برای اعضای جدید گروه هم، دو سه دوره آموزش برگزار کردند، ولی نمیدانم پس از جنگ آموزشهایشان به چه شکل بوده است.»

تعدادی از عکسهایی که گروه چهل شاهد از جنگ گرفتهاند، در مجموعه عکسهای«imposed war» بهچاپ رسیده است. البته در مجموعه عکسهای «سیسال» عکسی از گروه چهل شاهد وجود دارد، که گرد مسئول گروه آقای اکبر اورعی نشسته و به آموزشهای ایشان گوش میدهند، که بهتصور مخاطب از گروه، شکل میدهد، اما جای فیلمهایی که گروه چهل شاهد از جنگ و از لحظههای شهادت و محاصره گرفتهاند در اینمیانه، خالی است. کسانی که در آن دوران فعالیتهای گروه را از نزدیک دیدهاند میگویند، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاعمقدس مدعی شده که از فیلمهایی که گروه چهل شاهد تهیه کرده است، دو فیلم مستند 30دقیقهای ساختهاند.

آیا این شایعه حقیقت دارد؟

البته موضوع آزاردهنده درباره گروه چهل شاهد این است که هرکسی که برای تحقیق درباره این گروه قدمی بردارد، به این موضوع برمیخورد که پس از دوران جنگ، تعدادی از فیلمهای ظهورنشده حاصل کار گروه چهل شاهد، از مرکز اسناد خارج شده و کسی نمیداند حالا کجاست. آیا ظهور شدند و به مرکز بازگردانده شدند یا نه.

البته این موضوعی است که پس از پایان جنگ، یعنی در دهه70 شایع شد و خیلی از افراد هم آن را شنیدهاند ولی آنچه گفته شد، قطعی نیست، اما نکته ای که ما را به سمت تقویت این خبر سوق میدهد این است که اگر این فیلمها یا نگاتیو عکسها در مرکز اسناد آندوران، که هنوز هم در محل سابق خود پابرجاست، نگهداری میشود، چرا از آنها مستندی ساخته نشد یا حداقل در مراسم یا مناسبتی خاص بهنمایش درنیامدند؛ مانند فیلمهایی که تیم خبری واحد مرکزی خبر صداوسیما در دوران جنگ تهیه کردند و از آن مستندی موفق بهنام «پل آزادی» ساختهشد.محمدحسین حیدری عکاس مطرح دوران جنگ درباره این شایعه میگوید: «بله، منهم این موضوع را شنیده بودم، اما چون این روایت، مستند نیست، مطمئنا نمیشود به آن تکیه کرد. اما چون عمده فیلمها یا حداقل فیلم دوربینهای سوپر8 ستاد، از نوع «کداک» یا «آکفا» بود، باید برای ظهور به انگلیس یا آلمان فرستاده میشد. البته «آکفا» در ایران نمایندگی داشت، اما بنا بهدلایلی نگاتیو و فیلمها باید آنجا ظهور میشد و به ایران میآمد. در دورهای این صحبت پیشآمد که احتمالا وقتی فیلمها به این کشورها فرستاده میشود، از آنها کپیبرداری میکنند. یادم هست در مقطعی، دیگر این فیلمها را به آلمان یا انگلیس نمیفرستادند. پس با این فرض که ممکن است از این فیلمها کپیبرداری شود، برای ظهور به خارج از کشور فرستاده نشدند. بنابراین ممکن است موضوع خروج مربوط به ظهور فیلمها باشد.

دوسال پیش در مجموعه دیگری که دنبال عکسهای دفاع مقدس بودیم، دیدیم که دو کارتن فیلم ظهورنشده سوپر8 و نگاتیو مربوط به آندوره، آنجا هست. ممکن است برای فیلمهای چهل شاهد نیز چنین اتفاقی افتاده باشد. یعنی ممکن است ظهور نشده و آسیب جدی دیده باشد. حالا با گذشت سالها از آن دوران، دیگر نمیشود گفت که این کارها سلامت است و میشود از آنها استفاده کرد؛ چون از آخرین روزهای دفاع مقدس 25سال گذشته است. اگر امروز برای این فیلمها فکری شود بهتر از فرداست، چون شیوه نگهداریاش تابهحال شیوه درستی نبوده است. بهعنوان مثال برای یافتن عکسهایی از دوران جنگ، به لشگری در اهواز رفتم که فیلمها در آنجا نگهداری میشد. دیدم که در هوای شرجی اهواز، نگاتیوها کاملا بههم چسبیده بود؛ یعنی نگاتیوهایی که در پاکتهای کاغذی بود و هر 6،7 رشته نگاتیو تشکیل دهنده یک حلقه فیلم 36تایی را رویهم گذاشته بودند و نگاتیوها کاملا بههم چسبیده بودند. بنابراین شیوه نگهداری صحیحی برای حفظ آنها اعمال نمیشود؛ پس اگر ظهور نشده باشد، مصیبت بیشتری است. البته بخشی از آثاری که در بنیاد حفظ آثار موجود بود به انجمن آمد و ساماندهی، اسکن و کدگذاری شد و به بنیاد برگشت. واقعیت این است که در این آثار، ما آثاری با موضوع دفاع مقدس ندیدیم. بیشترین آثاری که فرستاده شده بود، مربوط به برگزاری سمینارها و گردهماییها بود و ربطی به گروه چهل شاهد نداشت.آثاری که برای ساماندهی به انجمن آمده بود، آثار چهل شاهد نبود.«

منبع: ‫همشهری پایداری - شماره 146 - ‫مهر94