به گزارش خبرنگار فرهنگ دفاع‌پرس، امروز ۱۵ اردیبهشت و روز بزرگداشت «شیخ صدوق (ره)» است؛ به همین خاطر گریزی به زندگی و آثار و تألیفات این عالِم شیعی می‌زنیم.
«محمدبن‌علی‌بن‌حسین‌بن‌موسی‌بن‌بابویه قمی (ره)» ملقب به «شیخ صدوق» یکی از عالمان شیعه بود که در قرن چهارم هجری می‌زیست. وی حدود سال ۳۰۵ ه.ق و در دوران نیابت خاص حسین‌بن‌روح نوبختی به دنیا آمد و سال ۳۸۱ ه.ق در شهر ری وفات کرد و مزار او در قبرستان ابن بابویه در این شهر قرار دارد.
شیخ صدوق (ره) از مشهورترین محدثان و فقیهان مکتب کلامی و حدیث‌محور قم به‌شمار می‌رود. حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده شده است، ولی بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیستند.
اساتید شیخ صدوق (ره)
شیخ صدوق (ره) در شهر‌های مختلفی نزد مشایخ (اساتیدی که اجازه نقل روایات و کتب حدیثی را به دیگران می‌دادند) و حفّاظ بسیاری از ائمه حدیث و غیر آنها به فراگیری علم پرداخته که شمارشان به ۲۶۰ نفر می‌رسد. برخی از مشایخ وی به شرح زیر هستند:
احمدبن‌علی‌بن‌ابراهیم‌بن‌هاشم قمی، احمدبن‌محمدبن‌عیسی، علی‌بن‌حسین‌بن‌موسی بن بابویه (پدرش)، محمدبن‌حسن‌بن‌احمد بن ولید قمی، محمدبن‌موسی‌بن متوکل
شاگردان و راویان شیخ صدوق (ره)
با توجه به اینکه شیخ صدوق (ره) از جوانی در کار نشر اخبار بوده، راویان از وی باید بسیار بوده باشند، ولی به دلیل از بین رفتن برخی از کتب مثل «تاریخ ری» اثر شیخ منتجب‌الدین، «رجال‌الشیعه» اثر ابن‌بطریق و «شیوخ‌الشیعة» اثر علی‌بن‌حکم، اسامی راویان از وی به نحو کامل در دست نیست و کسانی که امروز از آنها آگاهیم، عبارتند از:
احمدبن‌علی‌بن‌محمدبن‌عباس بن نوح، احمدبن‌محمد بن تربک الرهاوی، ابومحمد احمدبن‌محمد معمری، جعفربن‌احمدبن‌علی ابومحمد قمی (ساکن ری که در مشایخ وی نیز نامش آمده است)، جعفربن‌احمد مریسی، جعفربن‌حسن بن حسکه قمی، حسن‌بن‌احمدبن‌محمد بن هیثم عجلی رازی، حسن‌بن‌حسین علی بن بابویه، حسن‌بن‌عنبس‌بن‌مسعود بن سالم، حسن‌بن‌محمدبن‌حسن شیبانی قمی (نویسنده تاریخ قم)، حسین‌بن‌عبیدالله‌بن‌ابراهیم غضائری، حسین‌بن‌علی‌بن‌حسین‌بن‌موسی بن بابویه قمی (برادر وی)، عبدالصمدبن‌محمد تمیمی، علی‌بن‌احمدبن‌عباس نجاشی (فرزند «نجاشی» رجالی بزرگ)، سید ابوالبرکات علی‌بن‌حسین جوزی حلی حسینی، سید مرتضی علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین‌بن‌موسی، علی‌بن‌محمد خزاز، ابوالقاسم علی‌بن‌محمد مقری، محمدبن‌احمدبن‌عباس بن فاخر دوریستی، محمدبن‌احمدبن‌علی، محمدبن‌احمدبن‌علی‌بن‌حسن بن شاذان قمی (پسر خواهر «جعفربن‌محمد بن قولویه» نویسنده کتاب ایضاح دفائن النواصب)، محمدبن‌جعفربن‌محمد قصار رازی، محمدبن‌حسن‌بن‌اسحاق‌بن‌حسن‌بن‌حسین‌بن‌اسحاق‌بن‌موسی‌بن‌جعفر (ع)، محمدبن‌سلیمان الحمرانی، محمدبن‌طلحةبن‌محمد نعالی بغدادی (که از شیوخ خطیب بغدادی است)، محمدبن‌محمدبن‌نعمان (شیخ مفید)، هارون‌بن‌موسی تلعکبری.
آثار شیخ صدوق (ره)
مجموعه تألیفات شیخ صدوق به ۳۰۰ اثر می‌رسد که «شیخ طوسی (ره)» در کتاب «الفهرست» ۴۰ عدد از آنها را کتاب می‌شمرد که یکی از آنها «من لایحضره الفقیه» از کتب اربعه شیعه است و نجاشی (متوفای ۴۵۰ ق) در فهرست خویش حدود ۲۰۰ اثر وی را می‌آورد؛ البته بسیاری از آثار او به‌دست ما نرسیده است. عنوان برخی از کتب شیخ صدوق (ره) به شرح زیر هستند:
من لا یحضره الفقیه
این اثر، دومین کتاب از کتب اربعه امامیه است («کتب اربعه» چهار کتاب حدیثی هستند که شیعیان آنها را معتبرترین منابع حدیثی خود می‌دانند. کتب اربعه عبارتند از «الکافی» اثر «محمدبن‌یعقوب‌بن‌اسحاق معروف به شیخ کلینی (ره)»، «من لا یحضره الفقیه» اثر «شیخ صدوق (ره)»، «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار» اثر «ابوجعفر محمدبن‌حسن طوسی») و مجموعه‌ای در حدیث در پاسخ به درخواست یکی از شیعیان در بلخ و با هدف گردآوری احادیث صحیح و موثق تألیف شده است تا پاسخگوی نیازهای شرعی کسانی باشد که به فقیه دسترسی ندارند.
این کتاب مجموعه روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) در مورد مسائل فقهی و احکام شرعی است.
شیخ صدوق (ره) چهار ویژگی را برای این کتاب در مقدمه‌اش یادآور شده است که عبارتند از: ۱- آنچه در این کتاب است فتواهای اوست. ۲- آنچه در این مجموعه است از نظر او صحیح است. ۳- محتوای این کتاب به اعتقاد او حجت میان او و پروردگارش است. ۴- تمام آنچه در این کتاب است از کتاب‌های مرجع و مشهور و قابل اعتماد استخراج شده است.
التوحید
این اثر، کتابی روایی در مورد اعتقادات شیعه است که به زبان عربی به رشته نگارش درآمده است. موضوع اصلی این کتاب، «توحید» از نظر شیعه است که مباحث و موضوعات مرتبطی مانند صفات ثبوتی و سلبی، ذاتی و فعلی و نسبت آنها با ذات الهی و حدوث و قدم و قضا و قدر و جبر و تفویض در کتاب مطرح شده است.
کتاب «التوحید» از معتبرترین منابع حدیثی به شمار می‌رود و علمای شیعه به آن توجه داشته‌اند و در آثار بعدی به روایات آن استناد شده است.
انگیزه شیخ صدوق (ره) از تألیف این کتاب به گفته خودش، پاسخ به تهمت‌های مخالفان درباره اعتقادات شیعه بوده است.
کمال‌الدین و تمام‌النعمة یا اکمال‌الدین و اتمام‌النعمة
این کتاب به زبان عربی تألیف شده است و شیخ صدوق (ره) در آن به موضوع غیبت و ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه‌الشریف) می‌پردازد. وی نمونه‌های فراوانی از غیبت پیامبران الهی (علیهم‌السلام) را آورده و به بررسی کامل امامت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه‌الشریف)، تولد، روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم‌السلام) در مورد ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه‌الشریف)، کسانی که به خدمت ایشان رسیده‌اند و شرایط دوران ظهور ایشان پرداخته است.
نام کتاب «کمال‌الدین و تمام‌النعمة» از آیه شریفه «اکمال» در سوره مائده (آیه سوم) گرفته شده است. شیخ صدوق (ره) انگیزه خود از نگارش این کتاب را دفاع از مسأله غیبت بیان می‌کند.
عیون اخبارالرضا (ع) یا عیون‌الاخبار
این اثر کتاب حدیثی در مورد زندگی، آثار و روایات امام رضا (علیه‌السلام) است. وی این کتاب را به پاس زحمات «صاحب‌بن‌عباد» از علمای شیعه و کاتب دولت «آل بویه» نگاشت و به او هدیه کرد.
احادیث این کتاب در ۶۹ باب تنظیم شده‌اند که بخشی از آنها سخنان امام رضا (علیه‌السلام) هستند و بخشی دیگر احادیثی هستند که ایشان از امامان پیش از خود، روایت کرده‌اند. «عیون اخبارالرضا (ع)» در موضوعاتی چون فقه، اخلاق، سیره و علم کلام از منابع مهم شیعه به‌شمار می‌رود.
«عیون‌الاخبار» در ۱۵ کتاب شرح و بیش از ۱۰ کتاب ترجمه و بار‌ها در کشور‌های مختلف اسلامی چاپ شده است.
علل‌الشرائع
این کتاب به زبان عربی تألیف شده و مشتمل بر روایاتی از روایاتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) است که موضوع آنها علت و فلسفه برخی از احکام شرعی و عقیدتی است. شیخ صدوق (ره) در این کتاب به علت برخی از کارهای پیامبران (علیهم‌السلام)، پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) و امامان شیعه (علیهم‌السلام) اشاره کرده است.
این کتاب در ۶۴۷ باب تنظیم و در دو جلد منتشر شده است. از آنجا که مطالب این کتاب برای عموم مردم جالب توجه است، تاکنون چند ترجمه نیز از آن منتشر شده است. «وحید بهبهانی» از عالمان شیعه در علم «اصول» بر این کتاب انتقادهایی دارد.
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال
این کتاب به زبان عربی تألیف شده و حاوی روایاتی است که اعمال پسندیده و پاداش آنها (ثواب الاعمال) و همچنین اعمال ناپسند و مجازات آنها (عقاب الاعمال) را بیان می‌کنند. این کتاب همواره مورد توجه عالِمان و همچنین عموم شیعیان بوده و از مهمترین آثار حدیثی شیعه به‌شمار می‌آید.
معانی الاخبار
این اثر، کتاب حدیثی است که با موضوع «فقه‌الحدیث» تألیف شده و شامل مجموعه روایاتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) است که در توضیح حدود ۵۰۰ اصطلاح قرآنی، روایی، کلامی و فقهی بیان شده است.
شیخ صدوق (ره) در این کتاب برخی مطالب اعتقادی را با استدلال همراه کرده و گاه برخی روایات را با چند سند نقل کرده است و در مواردی نیز حدیث را به‌صورت تقطیع‌شده نقل کرده است.
وی در این اثر روایاتی را نقل کرده است که خود، آنها را از راویان پیشین شنیده و در مواردی نیز زمان و مکان شنیدن حدیث را ذکر کرده است. بیشترین نقل او از پدرش ابن‌بابویه (ره) و سپس از ابن ولید قمی است. تعداد احادیث کتاب را بر اساس شمارش احادیث تکراری یا احادیثی که در بین سایر احادیث آمده است ۷۸۴، ۸۰۹ و ۸۳۷ حدیث گفته‌اند که در ۴۲۹ باب گرد آمده است.
الخصال
این کتاب به زبان عربی تألیف شده است. شیخ صدوق (ره) در این کتاب روایاتی در مورد مسائل اخلاقی و اعتقادی جمع‌آوری کرده و روایات را به تناسب اعدادی که در آن احادیث به کار رفته، دسته‌بندی کرده است.
الامالی
این کتاب به زبان عربی تألیف شده و حاصل جلسه‌های متعددی است که شیخ صدوق (ره) هفته‌ای دو روز سه‌شنبه و جمعه از ۱۸ رجب سال ۳۶۷ق تا ۱۱ شعبان سال ۳۶۸ق در مشهد برای شاگردانش املاء کرده و ایشان نوشته‌اند.
الاعتقادات فی دین الامامیه یا اعتقادات الامامیه مشهور به اعتقادات صدوق
این اثر، کتابی مختصر در علم کلام شیعه است و شیخ صدوق (ره) در این کتاب با استناد به روایات معصومان به اثبات عقاید شیعه می‌پردازد.
شیخ صدوق (ره) این کتاب را هنگام سفر به نیشابور و به درخواست عالمان نیشابوری نوشته است. این کتاب دارای شروح و ترجمه‌های فراوانی است.
کتاب «الاعتقادات» مشتمل بر ۴۵ باب است که شیخ در هر باب با عنوان «باب الاعتقاد فی...» آن را آغاز کرده است. عناوین برخی از این ابواب عبارتند از:
بیان اعتقادات شیعه در توحید، صفات ذات و صفات افعال، افعال بندگان، جبر و تفویض، اراده، مشیت، قضا و قدر، فطرت و هدایت، استطاعت، بداء، لوح و قلم، عرش و کرسی، نفوس و ارواح، موت و رجعت، رستاخیز و مباحث مربوط به آن، بهشت و دوزخ، وحی، امر و نهی، قرآن، مقام انبیاء (علیهم‌السلام) و رسل و حجج و ملائکه و عصمت ایشان، نفی غلو و تفویض، تقیه، مقام اجداد پیامبر (صلی الله علیه و آله)، شأن علویان، احادیث، حظر و اباحه و...
صفات الشیعه
این اثر کتابی روایی در مورد ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری شیعیان است. شیخ صدوق (ره) در این کتاب از صفاتی که شیعیان باید بدان متصف باشند، سخن گفته است.
«صفات الشیعه» همواره مورد توجه عالمان و فقهای شیعه قرار داشته و در بسیاری از مجموعه‌های روایی به آن استناد شده است. این کتاب شامل ۷۱ حدیث و شامل موضوعاتی است از جمله:
صفات شیعیان، تسلیم در برابر امر ائمه (علیهم‌السلام)، تقیه، صفات متقین، صفات مؤمن، شیوه معاشرت با مردم، قوت در دین، دوستی برای خدا، دشمنی برای خدا و مکارم اخلاق
در نخستین روایت کتاب از امام صادق (علیه‌السلام)، ورع، اجتهاد، وفا، امانتداری، زهد، عبادت، پای بندی به خواندن نمازهای واجب و نوافل، شب‌زنده‌داری، روزه و دوری از گناهان از ویژگی‌های شیعیان دانسته شده است. همچنین روایت ۷۱ که آخرین روایت کتاب است نیز در مورد ویژگی‌های شیعیان و مؤمنان حقیقی است که برخی از آنها عبارتند از: اقرار به توحید، تنزیه خداوند از تشبیه، اعتراف به صفات الهی و قضاء و قدر و شهادت به رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) حجت بودن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و فرزندانشان و دوستی با دوستان آنان و اقرار به معاد و منازل و مواقف پس از مرگ و قیامت.
المقنع فی الفقه
این اثر، کتابی فقهی است که به شکل روایی تألیف شده است.
کتاب «مدینةالعلم» جامع‌ترین و کامل‌ترین اثر شیخ صدوق (ره) است که در حملات مخالفین به کتابخانه‌های شیعه از بین رفته است. این کتاب به گزارش شیخ طوسی از «من لا یحضره الفقیه» بزرگتر بوده است. ابن شهرآشوب نقل می‌کند که «من لا یحضره الفقیه» چهار جزء و «مدینةالعلم» ۱۰ جزء دارد.
چرا ابن بابویه (ره) به «شیخ صدوق» ملقّب شد؟
«شیخ صدوق (ره)» را به جهت فراوانی آثار به‌ویژه در موضوع کلام و تکامل اندیشه‌های او نسبت به شخصیت‌های متقدم، نماینده اصلی مکتب کلامی قم دانسته‌اند. گفته شده که نخستین کسی که «ابن‌بابویه» را «صدوق» نامیده، «ابن ادریس حلی» در سرائر بوده است. برخی محققان نیز در مورد وجه تسمیه «شیخ صدوق (ره)» برای ابن بابویه (ره) بر این باورند که چون وی در نقل حدیث از ائمه (علیهم‌السلام) خصوصاً امام باقر (علیه‌السلام) و امام صادق (علیه‌السلام) از راه صواب خارج نشده و در فهم آنها به خطا نرفته، ملقّب به «صدوق» شده است.
انتهای پیام/ 118
