بررسی دیدگاه امام خامنه‌ای درباره مفهوم اقتصاد مقاومتی

به گزارش خبرنگار گروه اخبار داخلی دفاع پرس؛ استقلال، آزادی، خودکفایی در تولید دانش و عدم وابستگی به کشورهای بیگانه و قدرتهای شرق و غرب یکی از مهمترین دغدغههای جمهوری اسلامی ایران بوده که همواره فراروی صاحبنظران و اندیشمندان کشور قرار داشته است. این دغدغه در سال های اخیر به طور خاص در زمینه اقتصادی تشدید شده و مورد توجه مسئولین نظام و به ویژه مقام معظم رهبری قرار گرفته است. بطوریکه چنین خواست عمومی تحت عنوان طراحی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در کلام رهبری نیز انعکاس یافته و در حال حاضر به مطالبه ای عمومی مبدل شده است.

از آنجا که دشمنان برای جنگ اقتصادی با ملت ایران با تمام قدرت خود وارد میدان شده، امام خامنه ای(مدظله العالی) ضرورت و اهمیت ایجاد اقتصاد مقاومتی را خاطرنشان و بر آن تاکید فرمودند؛ چنانکه در بررسی بیانات معظم له در سالهای اخیر این توجه و تاکید ایشان بر همگان روشن می گردد. "ما باید بتوانیم قدرت نظام اسلامی را در زمینه حل مشکلات اقتصادی به همه دنیا نشان دهیم؛ الگو را بر سر دست بگیریم تا ملت ها بتوانند ببینند که یک ملت در سایه اسلام و با تعالیم اسلام چگونه می تواند پیشرفت کند." و یا این که ما عرض کردیم اقتصاد مقاومتی، این یک شعار نیست؛ این یک واقعیت است. کشور دارد پیشرفت می کند. ما افقهای بسیار بلند و نویدبخشی را در مقابل خودمان مشاهده می کنیم. خب، بدیهی است که حرکت به سمت این افق ها، معارض ها و معارضه هائی هم دارد. بعضی از این معارضه ها انگیزه های اقتصادی دارد، بعضی انگیزه های سیاسی دارد، بعضی منطقه ای است، بعضی بین المللی است. این معارضه ها در مواردی هم منتهی می شود به همین فشارهای گوناگونی که مشاهده می کنید؛ فشارهای سیاسی،تحریم، غیر تحریم، فشارهای تبلیغاتی اینها هست لیکن در لابه لای این مشکلات، در وسط این خارها، گام های استوار و همت ها و تصمیم هایی هم وجود دارد که بناست از وسط این خارها عبور کند وخودش را به آن نقطه ی مورد نظر برساند؛ وضع کشور الان اینجوری است. ( بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از محققان)

با توجه به جنگ اقتصادی دشمن و تشدید فشارها و تحریم های دشمنان علیه ایران، آنچه بیش از پیش در سخنان مقام معظم رهبری بر آن تاکید شده، همین بحث الگوی اقتصاد مقاومتی است که ایشان از آن به عنوان یکی از راه های عبور از مقطع حساس و سرنوشت ساز کنونی یاد کرده اند. الگوی اقتصادمقاومتی یک الگوی اسلامی است که کیفیت تعامل و ارتباط اقتصادی با کشورهای خارجی را تعیین می کند؛ به گونه ای که از سویی ناظر به اوضاع داخلی اقتصاد کشور و پوشش نقاط ضعف است و از سوی دیگر با اتکا بر نقاط قوت اقتصاد داخلی، حقوق پایمال شده ملت را از کشورهای متجاوز استیفاء کرده و زمینه ساز هدای تبشراست.(معلمی،1391)

با نظر به توجهات ویژه و تاکیدات مکرر مقام معظم رهبری، توجه جدی به بحث اقتصاد مقاومتی به عنوان تنها راه حل مقابله عملی با تحریم های دشمنان علیه کشور ضروری می نماید. سعی نگارنده بر این بوده که به بررسی و واکاوی مفهوم اقتصاد مقاومتی و جنبه های گوناگون آن در بیانات مقام معظم رهبری پرداخته و تصویری کامل از آن ارائه نماید.

اقتصاد مقاومتی در آموزه های اسلامی

در قرآن کریم ایجاد رابطه با غیر مسلمانان به شرط اینکه از در جنگ با مسلمین درنیایند و فکر نابودی دین و ایمان آنها را نداشته باشند مجاز شمرده شده براساس آموزه های اسلامی مسلمانان در مواجهه با غیر مسلمانان، همواره باید بدانند که با اعضای یک پیکره بیگانه مواجه اند و معنا ی اینکه نباید ولاء غیر مسلمان را داشته باشند این است که مسلمان نباید عملاً عضو پیکر جامعه غیر مسلمان قرار گیرد. همه اینها ایجاب می کند که روابط مسلمان با غیر مسلمان محتاطانه باشد. (شهید مرتضی مطهری، 142:1363)

قرآن کریم شیوه و روش مسلمانانی را که راه عزت، اقتدار و سربلندی خود را در ارتباط عمیق تر با کافران جستجو می کنند ناصحیح دانسته، و تمامی عزت و اقتدار مسلمین را در گرو پیوند با خدا می داند. خداوند متعال می فرماید:

الَّذینَ یَتَّخِذُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً( نساء 139).

همانها که کافران را به جای مومنان دوست خود انتخاب می کنند، آیا عزت و آبرو را نزد آنان می جویند با اینکه همه عزت ها نزد خداست؟

بدین نحو قرآن کریم کسانی را که عزت را از کفار طلب می کنند مورد سرزنش قرار داده و راه دستیابی به عزت را نه در ایجاد ارتباط با کشورهای بیگانه، بلکه در ارتباط با عزیز مطلق که همانا خداوند قادر متعال است می داند.

این قاعده، راه هرگونه نفوذ و سلطه کفار بر جوامع اسلامی در حوزه های مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی را مسدود می نماید و عدم وابستگی اقتصادی و جلوگیری از نفوذ فرهنگی را مورد نظر قرار می دهد. بنابر این وظیفه مسلمانان جلوگیری از سلطه بیگانگان بر مقدرات و سرنوشت سیاسی و اجتماعی خود و تلاش در جهت حفظ استقلال سیاسی و ازمیان برداشتن زمینه های وابستگی است.

پیامبر گرامی اسلام (ص) در تما م عرصه های زندگی اجتماعی خویش به ویژه در روابط خارجی به این اصل مهم واساسی توجه جدی می نمود و آن را به عنوان یک مبنا و پایه در روابط خارجی در نظر می گرفت.

سیره عملی و قولی پیامبر اکرم (ص) بارز ترین گواه براین مدعاست .

از آن حضرت نقل شده است که فرمود:

الاسلام یعلوا ولا یعلی علیه.(شیخ طوسی، ج 2 ص 3)

اسلا م همیشه بر دیگر مکاتب وملل برتری دارد وهیچ چیزی بر اسلام برتری ندارد.

براین اساس مشخص و معلوم می گردد که پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) به هیچ وجه به تسلط غیرمسلمانان بر مسلمانان در هیچ کدام از تمام ابعاد اعم از عرصه های سیاسی، نظامی، اقتصادی، علمی و فن شناختی، فرهنگی و ... رضایت نمی دادند و عزت مسلمانان را در بی نیازی از کفار و سرخم نکردن مقابل آنان می دانستند.

دراندیشه اقتصاد اسلامی یکی از مهمترین عوامل تحقق عزت برای مسلمین، استغناء و تأمین نیازهای اساسی آنان معرفی شده است (معلمی، 6:1391). بر اساس آموزه های اسلامی افراد باید تلاش کنند که بی نیاز از دیگران شوند و دولت اسلامی نیز در جهت تأمین نیاز های اساسی آنها اقدام کند. در آموزه های اسلامی و در سیره و سخنان ائمه بزرگوار (علیهم السلام) نیز این مطلب دیده می شود. برای مثال امام صادق )ع(در حدیثی عزت مؤمن را در بی نیازی اواز سایر مردم معرفی می نماید:

شَرَفُ الْمُؤْمِنِ قِیَامُ اللَّیْلِ وَ عِزُّهُ اسْتِغْنَاؤُهُ عَنِ النَّاسِ (ثقة الاسلام کلینی، ج 2 ص 1:3)

شرافت مومن در گرو نماز شب و عزت او در گرو بی نیازی از مردم است.

هرگونه فعالیت اقتصادی باید به دور از هر گونه احساس ذلتی باشد و حفظ عزت و جلوگیری از تحقیر مسلمین آنچنان واجد اهمیتی است که امیر ا لمؤمنین در نامه به مالک اشتر او را از منت گذاردن بر سر رعیت بر حذر می دارند، زیرا عزت مسلمین خدشه دار می شود.

و ایّاک و المنّ علی رعیّتک بإحسانک (نهج البلاغه، نامه 89)

تو را برحذر می دارم از اینکه بر مردم به خاطرت احسانت منت گذاری.

سیره امامان معصوم در صدقه دادن پنهانی بهترین گواه بر این مدعا است(حکیمی، 762:1380). بدون تردی این رفتار اقتصادی که با نیت احسان و نیکوکاری صورت می گرفت، هرگز کوچکترین خدشه ای به عزت مسلمین وارد نمی کند. آنچه که از روایات و آیات ما استنتاج می شود، این است که اقتصاد در مفهوم اندیشه ی اسلامی یک مفهوم و یک مقوله ی توازنی هم در مقوله ی مادی و هم در مقوله ی معیشت است. در تفکر اسلامی هر تلاشی برای ایجاد توازن در معیشت، امری اقتصادی محسوب می شود. این توازن، قلمروهای مختلفی دارد. ما در دنیایی زندگی می کنیم که مبادله در آن وجود دارد و در این مبادله، هزینه، منافع و درآمد وجود دارد.

در بعد کلان نیز باید کشور استقلال اقتصادی داشته باشند تا همواره عزتش حفظ گردد و در صورتی که یک کشور به کشوری دیگر از لحاظ اقتصادی به صورت گسترده وابستگی داشته باشد، عملا یک بردگی و اسارت در اقتصاد کشور وابسته به وجود می آید. درحالیکه کشور اسلام همواره باید برتر از سایر کشورها باشد و در هیچ عرصه ای طعم بسیار تلخ لذت، حقارت و اسارت را بچشد. بر همین اساس در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تأکید شده است، هر گونه قراردادی را که موجب سلطه بیگانگان بر منابع طبیعی و اقتصادی، فرهنگ، ارتش و دیگر شئون کشور شود، ممنوع اعلام می کند.(اصل 153) همچنین در فصل چهارم قانون اساسی که مربوط به اقتصاد و امور مالی است، یکی از ضوابط جمهوری اسلامی ایران، جلوگیری از سلطه بیگانگان بر اقتصاد کشور بیان شده است.(اصل 143 ف بند 8). به طور کلی، یکی از اصولی که توجه به آن در روابط خارجی دولت اسلامی ضرورت دارد، حفظ استقلال و عزت مسلمانان در روابط سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی است .

تعریف اقتصاد مقاومتی

اقتصاددانان در تعریف اقتصاد مقاومتی می گویند اقتصاد مقاومتی در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته و مصرف کننده قرار می گیرد، منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی سلطه ایستادگی می کند، سعی در تغییر ساختارهای اقتصادی موجود و بومی سازی آن براساس جهان بینی و اهداف دارد. به عبارتی اقتصاد مقاومتی یعنی تشخیص حوزه های فشار و متعاقبا تلاش برای کنترل و بی اثر کردن آنها و در شرایط آرمانی تلاش برای تبدیل این فشارها به فرصت است. اقتصاد مقاومتی در راستای کاهش وابستگی ها و تاکید روی مزیت های تولید داخل و تلاش بر خوداتکایی است. اقتصاد مقاومتی، اقتصادی است که با آینده پژوهی دقیق و عالمانه تمامی فرصت های آتی دشمن را برای ضربه زدن به اقتصاد کشور شناسایی کرده و راهکار مناسب را در سطوح مختلف بکار می گیرد(علی آقا محمدی، اقتصاد مقاومتی راهی برای تحقق چشم انداز).

وقتی بحث از اقتصاد مقاومتی می کنیم، تصور ما از اقتصاد، نوعی از اقتصاد اسلامی است؛ یعنی اقتصادی که ریشه در جهان بینی توحیدی دارد و مقوله های مادی، معیشت و معنویت را در یک تفسیر و یک الگوی خاص دنبال می کند. به طور حتم این الگو نه الگوی سوسیالیستی و نه الگوی سرمایه داری است( مصاحبه با دکتر مهدی زریباف).

اقتصاد مقاومتی تخصیص بهینه منابع، افزایش ظرفیت تولید ملی، بهبود فضای کسب و کار از طریق مدیریت سرمایه های انسانی، اجتماعی و فیزیکی بمنظور تبدیل تهدیدها به فرصت است. مقام معظم رهبری(مدظله العالی) که از این پس به دیدگاه ها و بیانات ایشان در باب اقتصاد مقاومتی خواهم پرداخت با اشاره به تحریم ها و فشارهای اقتصادی نظام سلطه می فرمایند: برای مقابله با این فشارها باید «اقتصاد مقاومتی واقعی» بوجود آوریم که معنای واقعی کارآفرینی نیز همین است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با کارآفرینان 16/6/89)

اقتصادمقاومتی در دیدگاه امام خامنه ای:

امام خامنه ای(زید عزه) ، جدی گرفتن اقتصاد مقاومتی را یکی از راه های عبور از مقطع حساس و سرنوشت ساز کنونی دانسته و فرموده اند اقتصاد مقاومتی یک شعار نیست، بلکه یک واقعیتی است که می بایست محقق شود.

ایشان فرمودند: این که ما عرض کردیم «اقتصاد مقاومتی»، این یک شعار نیست؛ این یک واقعیت است. کشور دارد پیشرفت می کند. ما افقهای بسیار بلند و نویدبخشی را در مقابل خودمان مشاهده می کنیم. خب، بدیهی است که حرکت به سمت این افق ها، معارض ها و معارضه هائی هم دارد. بعضی از این معارضه ها انگیزه های اقتصادی دارد، بعضی انگیزه های سیاسی دارد؛ بعضی منطقه ای است، بعضی بین المللی است. این معارضه ها در مواردی هم منتهی می شود به همین فشارهای گوناگونی که مشاهده می کنید؛ فشارهای سیاسی،تحریم ، غیر تحریم، فشارهای تبلیغاتی اینها هست لیکن در لابه لای این مشکلات، در وسط این خارها، گام های استوار و همت ها و تصمیم هایی هم وجود دارد که بناست از وسط این خارها عبور کند و خودش را به آن نقطه ی مورد نظر برساند؛ وضع کشور الان اینجوری است (بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار جمعی از محققان، پژوهشگران، متخصصان و نوآوران در عرصه علم و فناوری).

بر اساس بیانات مکرر مقام معظم رهبری ما بیش از دویست سال از کاروان علم و پیشرفت عقب مانده ایم. (مفام معظم رهبری 9/2/1371 و 17/4/1383 و 1/1/1386 و 17/2/1387) اگرچه این عقب ماندگی می تواند دلایل مختلفی داشته باسد اما مهمترین عامل عقب ماندگی ایران_ بلکه جهان اسلام_ و در نتیجه وابستگی آن به کشورهای پیشرفته_ دشمنان اسلام_ ضعف در تولید علم است.(پیرمرادی،2:1391)

مقام معظم رهبری با آگاهی کامل از جنگ اقتصادی دشمن و اهداف آن ها از تشدید فشارها و تحریم ها علیه ایران همواره تلاش کردند، به ارائه برنامه ها و الگوهای مناسب جهت مقابله با این فشارها بپردازند. با توجه به تشدید فشارها و تحریم های دشمنان در ماه های اخیر آنچه بیش از پیش در سخنان اخیر مقام معظم رهبری به خصوص در ماه مبارک رمضان بر آن تاکید شده، بحث «اقتصاد مقاومتی» است. ایشان عصر کنونی را برهه ای تاریخی می دانند که در آن نقش ملت نقش بسزلیی است. از دیدگاه ایشان " عرصه، عرصه ی حرکت عمومی و ماندگارِ تاریخی ملت است. از لحاظ تاریخی، حرکت امروز ما یک حرکت ماندگار است. یعنی سرنوشت ایران را امروز ملت ما شاید برای قرنها دارند رقم میزنند و معین می کنند. همیشه چنین موقعیتی پیش نمی آید؛ در همه ی مقاطع تاریخی، این وضعیت پیش نمی آید؛ در زمان ما خوشبختانه پیش آمده. این انقلاب، کشور را و ملت را در معرض یک حرکت مؤثرِ ماندگارِ طولانی و تاریخی قرار داده است"( بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار جمعی از محققان، پژوهشگران، متخصصان و نوآوران در عرصه علم و فناوری )

مقام معظم رهبری فشار و تمرکز دشمن را بر حوزه اقتصاد از سال ها قبل پیش بینش فرموده بودند و در سال 86 در صحن مطهر علی بن موسی الرضا (علیه الصّلاة و السّلام) در سخنرانیِ اول سال تذکر دادند که اینها دارند مسئله ی اقتصاد را پیگیری می کنند. همچنین شعارهای سال انتخاب شده از سوی ایشان را می بایست حلقه هائی برای ایجاد یک منظومه ی کامل در زمینه ی مسائل اقتصاد می دانند.؛ یعنی اصلاح الگوی مصرف، مسئله ی جلوگیری از اسراف، مسئله ی همت مضاعف و کار مضاعف، مسئله ی جهاد اقتصادی، و امسال تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ی ایرانی . اشان در مورد این شعارها فرموده اند: "ما اینها را به عنوان شعارهای زودگذر مطرح نکردیم؛ اینها چیزهائی است که می تواند حرکت عمومی کشور را در زمینه ی اقتصاد ساماندهی کند؛ می تواند ما را پیش ببرد. ما باید دنبال این راه باشیم"( بیانات امام خامنه ای در جمع کارگزاران نظام).

القای تفکر اقتصاد مقاومتی یک تدبیر هوشمندانه است تا مدیران ارشد اقتصادی را از غفلت ایجادشده در بخش اقتصادی برهاند و رشد و توسعه و شکوفایی و تولید ملی و قطع وابستگی اقتصادی را حتی در سخت ترین تحریم ها و فشارهای اقتصادی دشمنان به بار بیاورد. اقتصاد مقاومتی مکمل جهاد اقتصادی است و سبب امنیت و ثبات در اقتصاد و عدم تزلزل در برابر شوک های خارجی اقتصادی یا همان استقلال اقتصادی از شاخصههای بارز اقتصاد مقاومتی است.

دشمن در طول چند دهه اخیر، تمام ابزارهای مبارزه با تفکر جمهوری اسلامی را مورد آزمون قرار داده است، و ابزاری که همواره دشمنان از ان بهره می جویند، مبارزه اقتصادی و تحریم های همه جانبه است که امروز تبدیل به آخرین و مؤثرترین ابزار دشمن شده است. ضعف اقتصاد ایران در وابستگی به اقتصاد تک محصولی نفت راه حل تحریم نفتی را پیش پای غرب قرار می دهد.

از طرفی اقتصاد مقاومتی نیازمند بازنگری در شیوه و سبک زندگی مدرن به سبک اسلامی و ایرانی است؛ به طوری که موضوع توجه به سبک زندگی اسلامی ایرانی با فرمایشات اخیر مقام معظم رهبری وارد فاز تازه ای شده است. رهبر معظم انقلاب در یکی از دیدارهای خود با جوانان بحث کاملی را در خصوص سبک زندگی ارائه فرمودند که این فرمایشات باید به عنوان یک سند فرهنگی برای تحول در جامعه چه از سوی مسئولان و چه از سوی مردم، مورد توجه و عنایت ویژه قرار داد.

مقام معظم رهبری همچون طبیبی حاذق به درستی علت اصلی بیماری مبتلا به جامعه را تشخیص دادند و آن الگوی سبک زندگی است. الگویی که متأثر از آداب و اصول اسلامی و ایرانی است و سبک زندگی یک انسان مسلمان ایرانی را از یک فردی که تحت تأثیر فرهنگ غربی است متمایز می می کند. (دیدار با مردم خراسان شمالی)

با توجه به تحریم های گسترده اقتصادی، بانکی، دارویی و ... از سوی آمریکا و کشورهای غربی به نظر می رسد که در مقطع فعلی نیازمند یک رویکرد انقلابی و جهادی نیز در سبک زندگی هستیم. رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها بر ضرورت دستیابی به اقتصاد مقاومتی تأکید فرموده اند و بسیاری از صاحب نظران و اقتصاددانان نیز معتقدند که بنای اقتصاد مقاومتی از دل رفتارهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مردم بیرون می آید، بنابراین رابطه مستقیم و مثبتی میان اجرا اقتصاد مقاومتی در کشور و نحوه و سبک زندگی و فرهنگ اقتصادی و الگوی ذهنی و رفتاری جامعه وجود دارد و ریشه اصلاح مسائل اقتصادی در اصلاح فرهنگ اقتصادی، سبک زندگی مردم، الگوی مصرف و توسعه فرهنگ کار و تلاش و تولید ملی است.

بنابراین همانگونه که بسیاری از اقتصاددانان ریشه اقتصاد را در فرهنگ می دانند ، به درستی رهبر فرزانه انقلاب مسیر را برای مردم و مسئولان معین فرمودند و ریشه اقتصاد مقاومتی در اصلاح الگوی سبک زندگی بر اساس الگوی اسلامی و ایرانی است که اندیشمندان، نخبگان و اساتید و دانشجویان باید عزم خود را جزم کنند تا الگویی کارآمد را برای سبک زندگی اسلامی و ایرانی مردم ارائه کنند.

بنابراین میتوان بر طبق بیانات مقام معظم رهبری به چند نکته اصلی در این بیانات اشاره کرد که ایشان به مواردی همچون حرکت مداوم و پویا در رشد اقتصادی، وظیفه شناسی افراد جامعه، رشد و توسعه شرکت های دانش بنیان، حرکت به سمت اقتصاد مردمی، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، مدیریت بهینه در مصرف، حمایت از تولید داخلی با مصرف کالای داخلی و رشد بر مبنای کارآفرینی، حفظ وحدت و همبستگی میان مسئولان کشور و آحاد مردم، استفاده حداکثری از زمان، منابع و امکانات، حرکت بر اساس برنامه و پرهیز از تصمیمات عجولانه در عرصه اقتصاد، شناخت عزم دشمن و ناتوان سازی حربه دشمنان با هوشیاری و عزم و اراده ملی.

مسئله اقتصاد مهم است، اقتصاد مقاومتی مهم است، البته اقتصاد مقاومتی الزاماتی دارد، مردمی کردن اقتصاد، جزو الزامات اقتصاد مقاومتی است، این سیاست های اصل 44 که اعلام شد، می تواند یک تحول به وجود بیاورد و این کار باید انجام بگیرد، البته کارهایی انجام گرفته و تلاش های بیشتری باید بشود. بخش خصوصی را باید توانمند کرد، هم به فعالیت اقتصادی تشویق بشوند، هم سیستم بانکی کشور، دستگاه های دولتی کشور و دستگاه هایی که می توانند کمک کنند مثل قوه مقننه و قوه قضائیه کمک کنند که مردم وارد میدان اقتصاد شوند، کاهش وابستگی به صنعت نفت یکی دیگر از الزامات اقتصاد مقاومتی است، این وابستگی، میراث شوم صد ساله ماست، ما اگر بتوانیم از همین فرصت که امروز وجود دارد، استفاده کنیم و تلاش کنیم نفت را با فعالیتهای اقتصادیِ درآمدزای دیگری جایگزین کنیم، بزرگترین حرکت مهم را در زمینه اقتصاد انجام داده ایم. (دیدار با کارگزاران نظام)

منابع:

    1- قرآن کریم

    2- نهج البلاغه

    3- بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار جمعی از محققان، پژوهشگران، متخصصان و نوآوران در عرصه علم و فناوری، و مسئولان شرکت های دانش بنیان و پارک های علم و فناوری در 8 مرداد

    4- بیانات امام خامنه ای در جمع کارگزاران نظام

    5- بیانات امام خامنه ای در دیدار با مردم خراسان شمالی

    6- طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة ، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387 ه ق

    7- نریمانی، میثم و عسکری، حسین، چهارچوب مفهومی اقتصاد مقاوتی، اولین همایش ملی اقتصاد مقاومتی، 28 اردیبهشت 1391، دانشگاه علم و صنعت

    8- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با کارآفرینان(16/6/89)

    9- پیرمرادی، محمدجواد، راهبرد نظام تربیتی اسلام برای همگانی سازی تولید علم چیست؟، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیستم، دوره جدید، شماره14، بهار 1391: 54-23

    10- معلمی، سید مهدی، مفهوم و اصول اقتصاد مقاومتی در آموزه های اقتصاد اسلامی، اولین همایش ملی اقتصاد مقاومتی، 28 اردیبهشت 1391، دانشگاه علم و صنعت

    11- کلینی، ابو جعفر، محمد بن یعقوب ، الکافی) ط الإسلامیة(، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407 ه ق

    12- مصاحبه با دکتر مهدی زریباف

    13- مطهری، شهید مرتضی، ولاء ها و ولایتها، قم، صدرا، 19

    14- حکیمی، محمد رضا، الحیاة با ترجمه احمد آرام، 1380