به گزارش خبرنگار فرهنگ دفاع‌پرس، علامه شهید «سید مصطفی خمینی» از مبارزین برجسته در تاریخ انقلاب اسلامی است که در کنار پدر بزرگوارشان امام خمینی (ره) برای از میان بردن رژیم طاغوت لحظه‌ای از مبارزه دست نکشید. با همه نقش موثری که وی در روند شکل‌گیری انقلاب اسلامی داشت متاسفانه چندان که باید شناخته شده نیست. شهید مصطفی خمینی نه تنها در حوزه جهاد علیه رژیم پهلوی که در میدان علم نیز شخصی مبرز و صاحب نام است که آثار ماندگاری از وی برجای مانده است.
نبوغ ذاتی علامه شهید به ضمیمه پشتکار زیاد ایشان در تحصیل٬ موجب رشد ناگهانی وی در حوزه‌ها شد؛ چنانچه در مدت کوتاهی همه فضلا و علمای حوزه علمیه قم٬ ایشان را فردی قابل و از امید‌های حوزه می‌دانستند. مصطفی خمینی با آنکه در سال ۱۳۴۳ پس از تبعید حضرت امام (س) به ترکیه از سوی رژیم شاه دستگیر و سپس تبعید شد چندین کتاب تالیف کرد.
به مناسبت یکم آبان سالروز شهادت مصطفی خمینی نگاهی داریم به آثار وی که در ادامه می‌خوانید.
آثار علامه قبل از تبعید
«الاجارة» به طور مبسوط در دو دفتر به رشته تحریر درآمده است.
«القواعد الحکمیّة»: این کتاب درباره قواعد کلی فلسفی است که ظاهراً مفصل و بزرگ بوده و به همین دلیل در بسیاری از نوشته‌های شهید٬ نامی از این کتاب برده شده، مطالب گوناگون فلسفی به این کتاب ارجاع شده است.
«القواعد الفقهیة»: ظاهراً علامه شهید تعدادی از قواعد فقهیه را بطور جداگانه مورد بحث و دقت نظر قرار داده‌اند و در نوشته‌های خود به وجود چنین یادداشت‌هایی اشاره می‌کنند که از آن جمله قاعدۀ «لاضرر» و «لاتعاد» را می‌توان شمرد.
«حاشیه بر الاسفار الاربعة»: نویسنده این حواشی درس‌های اسفار خویش را در نزد اساتید بزرگ فن زمان خود تحصیل کرده است.
حاشیه بر «المبدأ والمعاد» نوشته صدرالمتألهین: این حواشی علاوه بر آنکه چندان زیاد نیست٬ متأسفانه در هنگام تجدید صحافی قسمت اعظم آن از بین رفته و غیر قابل استفاده شده است.
رساله‌ای در بحث قضای صلوات
رساله‌ای در بحث «الخلل فی الصلاة»: این رساله در قم نوشته شده و در دسترس نیست.
الفوائد الرجالیة: این کتاب در مورد بعضی بحث‌های رجالی نوشته شده است که نویسنده در کتب خود به آن مباحث ارجاع می‌دهد.
بدیهی است تعیین مباحث و فهارس احتمالی کتب مفقوده شهید٬ نیازمند فحصی کامل در دیگر آثار اوست که امید است چنین کوششی از سوی طلاب علاقه‌مند صورت پذیرد.
کتب علامه شهید پس از تبعید
در سال ۱۳۴۳، پس از دستگیری و تبعید حضرت امام (س) به ترکیه٬ هماهنگی و هدایت نهضت عظیم اسلامی بر عهده فرزند جوان آن حضرت قرار گرفت و حاج آقا مصطفی (ره) در این مهم آنچنان کفایتی از خود نشان داد که دستگاه حاکمه وجود ایشان و آزادی عمل وی را منافی اهداف خود تشخیص داده٬ پس از زندانی کردن ایشان٬ وی را نزد حضرت امام (س) تبعید کرد.
حاج آقا مصطفی (ره) در تبعیدگاه بیگانگان فرصت را مغتنم شمرده به کسب فیض از محضر مراد و استاد خویش پرداخت. چنانکه از آن شهید نقل شده است بحث‌های علمی پدر و فرزند آنچنان گرم بوده است که گاهی مأموران امنیتی ترکیه به گمان آنکه میان ایشان جر و بحث رخ داده است به اتاقشان سرکشی می‌کرده‌اند.
در فرصت نه چندان بلند تبعید در ترکیه٬ حضرت امام (س) به نگارش کتاب کم نظیر «تحریرالوسیلة» اشتغال داشته‌اند در حالی که از میان کتب فقهی٬ فقط دو کتاب «وسیلة النجاة» و «العروة الوثقی» در اختیار ایشان بوده است٬ و از میان کتب روائی فقط یک دوره کتاب شریف «وسائل الشیعة» را بهمراه داشته‌اند. این نکته مهم تاریخی که نشان دهنده تبحر حضرت امام (س) بر مسائل فقهی است، از ابتدای رساله «الواجبات فی الصلوة» نوشته آیت الله شهید در ترکیه بدست می‌آید.
کتاب «تحریرالوسیلة» مشتمل بر یک دوره کامل مسائل فقهی است که نه در عروة الوثقی و نه در وسیلة النجاه٬ اثری از بعضی ابواب آن نمی‌توان یافت. حضرت امام (س) در مقدمه کتاب «تحریر الوسیلة» اگر چه به یک نکته اشاره فرموده‌اند که تحریر الوسیلة همان حاشیه‌های ایشان بر وسیلة النجاة است٬ که در متن جداگانه‌ای درج گردیده است؛ ولی بر هر بیننده‌ای براحتی آشکار می‌شود که بسیاری از مباحث مهم فقهی که در «تحریرالوسیلة» ذکر شده است٬ در هیچکدام از دو کتاب فقهی در دسترس امام نبوده است٬ و با همه این احوال حضرت امام (س) کتاب خویش را با ذکر فروعات متعدد به رشته تحریر در آورده است.
علامه شهید در دوران اقامت در ترکیه دو رساله از خود بر جای گذاشته است:
الواجبات فی الصلاة: ایشان در این رساله٬ متعرض اقوال گوناگون و احتمالات زیادی شده‌اند که اکثر آنها را از ذهن و حافظه خویش استفاده می‌کرده‌اند.
علامه شهید در ضمن نگارش این کتاب بعضی نکات تاریخی از جمله رسیدن نمایندگان دستگاه شاه به محضر امام و اعلام اخراج ایشان از ترکیه را متذکر شده‌اند.
الفوائد والعوائد: این رساله یادداشت‌های پراکنده درباره مسائل مختلف اصول٬ فقه٬ کلام و عرفان است و در جملاتی مغلق و کوتاه نظریه‌ای در آن مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
تحریرات فی الاصول: این کتاب که یک بار در ایران توسط یکی از شاگردان ایشان جناب آقای حجت الاسلام والمسلمین «سید محمد سجادی» به چاپ رسیده است٬ محتوی مباحث علم اصول از ابتدا تا بحث استصحاب تعلیقی است. نویسنده در این کتاب ناظر بر اقوال اکثر کتب اصولی قبل از خود می‌باشد و به همین دلیل٬ هم به عنوان شرحی بر کتب اصولی و هم به عنوان نقدی بر آرای اصولیین معرفی می‌شود. این کتاب که نشان دهنده تبحر نویسنده در اصول و علوم عقلی است٬ بی شک از مهمترین کتب اصول در میان معاصرین است و به نظر می‌رسد اگر چاپ کتاب به نحو مطلوبی صورت گرفته و نقائص و اغلاط و فهارس و تحقیقات آن جبران شود٬ اساتید اصول خود را از مراجعه به آن بی نیاز ندانند.
علامه شهید در عین آن که کتاب خود را بطور مفصل و با استقصای تقریباً بینظیر در مسائل اصولی نگاشته است؛ ولی در حد لزوم مباحث کم اهمیت و کم فایده اصولی را از کتاب خویش حذف کرده٬ بلکه در بعضی از مباحث به طرح عناوین جدیدی می‌پردازد٬ مثلاً طرح بحث مهم تمسک به عموم در شبهات مصداقیه و مفهومیه عام از این موارد است. وی در سراسر کتاب به شرح نظرات استاد بزرگ٬ حضرت امام (س) پرداخته و در موارد متعددی در نقد و بررسی آن می‌کوشد.
کتب الصوم: این کتاب نیز توسط دو تن از شاگردان ایشان آقایان حجج اسلام سیدمحمد سجادی و محمدعلی رازی زاده (علیپور) به چاپ رسیده است. علامه شهید این کتاب را در پی تدریس مباحث صوم در یکی از ماه‌های مبارک رمضان نگاشته است٬ و شاید تنها کتاب فقهی است که آن مرحوم تدریس نموده٬ و باقی کتب فقهی ایشان بدون تدریس و فقط جهت انجام تحقیقات نوشته شده است. ایشان در این کتاب که شامل دو بحث نیّت و مفطرات است بطور مشروح به طرح نظرات و نقد آنها پرداخته و در ضمن مباحث خود فروع متعددی را مطرح نموده است. نویسنده در این کتاب مطابق کتاب «العروة الوثقیٰ» بحث کرده و فروع دیگری را از کتب مفصّل همچون «جواهرالکلام» و «تذکرة الفقهاء» ضمیمه نموده است. ایشان در بحث‌های فقهی خویش بشدت با استدلال‌های عقلی مخالفت می‌کند و چه بسا در یک مسأله هیچکدام از استدلال‌های عقلی را مطرح نکند و در مقابل٬ تکیه زیادی بر فهم عرفی زمان ائمه معصومین علیهم السلام داشته٬ سعی می‌کند تا ارتکازات عرف را به درستی تشخیص داده٬ در فهم روایات تأثیر دهد.
کتاب الطهارة: این کتاب به حجم ۵۱۴ صفحه دست نوشته بوده٬ و از ابتدای بحث میاه تا آخر آن و از ابتدای بحث نجاسات و احکام نجاسات تا فروعات بحث میته (چهارمین نجسی که در این کتاب ذکر شده است) می‌باشد. تاریخ نگارش کتاب به طور دقیق روشن نیست فقط در صفحه ۴۲۰ که از اول تا آن قسمت صحافی جداگانه‌ای از بقیه کتاب پیدا کرده است٬ چنین عبارتی به چشم می‌خورد: «الظاهر انّ الفراغ عن هذا التسوید کان فی النصف الثانی من العشر التاسع من القرن الحاضر ۱۳۹۴…» که نشان می‌دهد این کتاب چرکنویس‌های بحث طهارت بوده و در حدود سال ۱۳۹۴ هـ. ق نوشته است.
علامه شهید بحث‌های طهارت را خود در نزد حضرت امام (س) در شهر قم تحصیل کرده است و ممکن است٬ قبل از تبعید نیز٬ در هنگام تحصیل کتابی در این زمینه نوشته باشد. به دلیل حضور ایشان در درس‌های حضرت امام (س)، مطالب بسیاری از این کتاب ناظر بر نظریات فقهی امام راحل است. یکی از ویژگی‌های بحث‌های علامه شهید در کتب فقهی ایشان، عدم تکرار بحث‌های رجالی و اصولی در مطایای فقه است٬ به این بیان که اگر بحثی اصولی یا رجالی مرتبط با مباحث کتاب باشد، رد و استدلال‌های علوم دیگر را در ضمن علم دیگر نمی‌آورد، و بهمین دلیل کتب فقهی ایشان از زوائد خالی و اکثر نکات آن مفید٬ خلاصه و اختصاصاً فقهی است.
علاوه بر روش مذکور٬ خلاصه نویسی و حذف توضیحات، مگر در موارد ضروری٬ کتب علمی ایشان را از دسترس فهم طلاب خارج کرده، و آنها را به اساتید فن و آگاهان به مبانی و نظرات مختلف محدود نموده است؛ به تعبیر دیگر٬ علامه شهید برای طلّاب و فضلای سطح پایین دست به قلم نبرده بلکه مطالب خویش را برای حوزه‌ها و علمای حوزه و پیشرفت علم به رشته تحریر درآورده است. ایشان در کتاب الطهارة چنان که ذکر شد فقط درباره چهار نجس که عبارتند از: بول٬ خرء٬ منی و میته بحث کرده است.
کتاب البیع: این کتاب در چند مجلد تنظیم شده است که متأسفانه فقط جلد اول آن در ۵۱۸ صفحه و تا بحث «تعاقب ایدی» در دسترس قرار دارد، و از جلد دوم آن فقط بحث «ولایت فقیه» موجود است و ظاهراً این کتاب که از عراق به ایران منتقل شده در نقل و انتقالات در ایران مفقود شده است، و در صورت پیدا شدن آن در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت. این کتاب که ناظر بر کلمات استاد اعظم٬ فقیه محقق عصر٬ حضرت امام (س) و به ترتیب کتاب «البیع» ایشان و شیخ اعظم انصاری است٬ حاوی مطالب ارزشمندی در بحث‌های معاملات می‌باشد٬ و یکی از کتب ارزشمند در بحث بیع است.
البته چنانچه از متن کتاب استفاده می‌شود علامه شهید در درج اقوال به کتب اصلی کمتر مراجعه کرده٬ و بیشتر به نقل اقوال متأخرین اکتفا نموده است و شاید به دلیل آن باشد که در مباحث معاملات کمتر از مباحث عبادات٬ اجماعات و شهرت‌های فقها مورد توجه می‌باشد؛ چنانکه خود نویسنده در جایی از کتاب البیع متذکر شده است که اجماعات محکیه‌ای که علمای لاحق بدون غور در تحصیل آن از سابقین می‌گیرند، مورد اعتنا نمی‌باشد. چنانکه در چنین مسائلی (مثل لزوم صیغه در بیع) اجماع محصل نیز قابل اثبات نیست و اگر هم اجماعی باشد قابل اعتماد نیست٬، زیرا اگر مسأله‌ای خیلی مهم و مورد ابتلا باشد و از سوی شارع ردعی صادر شده باشد٬ حتماً آن عبارت به ما منتقل می‌شود. این کتاب نیز مثل دیگر کتب شهید بازبینی نشده است (مگر چند صفحه اول آن) و به همین دلیل عبارات مغلق و پیچیده آن بهمراه مطالب سخت و فشرده٬ دقت ویژه‌ای را از خواننده می‌طلبد.
کتاب الخیارات: این کتاب نیز به سرنوشت مشابهی با کتاب البیع دچار شده است؛ زیرا از این کتاب ۹۵۸ صفحه‌ای، از ابتدا تا صفحه ۵۴۰ مفقود شده است و از وسط بحث مستند خیار عیب تا آخر موجود است. خوشبختانه در انتهای این کتاب تاریخ ۱۷ محرم ۱۳۹۶ ثبت شده است که، چون تقریباً نزدیک زمان به پایان رسیدن درس خیارات توسط حضرت امام (س) در نجف اشرف است٬ نشان می‌دهد که علامه شهید همزمان با تحصیل این کتاب نزد پدر محقق خود٬ به ثبت کتاب اشتغال داشته است.
المکاسب المحرّمه: نام این کتاب در ضمن کتب شهید آمده است، ولی مشخص نیست که این کتاب آیا در شهر قم نوشته شده است یا در نجف اشرف و هیچ اثری از آن در دست نیست. البته قرائنی وجود دارد که حکایت می‌کند کتاب «المکاسب المحرّمه» در نجف اشرف نگاشته شده است.
الخلل فی الصلاة: این کتاب در ۱۸۲ صفحه نوشته شده است٬ و از آنجایی که مباحث خلل نماز آمیخته با بحث‌های اصولی و قواعد «لاتعاد» ٬ «الفراغ و التجاوز» و «حدیث رفع» است٬ بحث‌های عمیق نویسنده نشان دهنده تبحر او در اصول و فقه می‌باشد. آیت الله شهید در نگارش مطالب کتاب٬ آنچنان مستقلانه به تنظیم ابواب و فروعات پرداخته است که بدرستی روشن نمی‌شود آیا این مباحث را ـ که تا بحث «خلل واقع شده در قیام» رسیده است ـ مطابق دروس فقه حضرت امام (س) در نجف اشرف نوشته است یا خیر؟ اگر نگارش این کتاب بهمراه شرکت در درس حضرت امام (س) باشد٬ بنابراین می‌توان ادعا کرد که این یادداشت‌ها آخرین نوشته‌های آن شهید بزرگوار است٬ مخصوصاً با توجه به آنکه مطلب آن نیمه کاره و بدون ذکر هیچ تاریخی رها شده است.
الحاشیة علی العروة الوثقیٰ: این کتاب مشتمل بر مباحث اجتهاد و تقلید و مقداری از مباحث کتاب الطهارة (میاه، نجاسات) و بحث صوم (تا ارتماس) و در حدود ۹۰ صفحه می‌باشد. این حاشیه به صورت فتوا و اکثراً بدون ذکر استدلال نوشته شده است، و در بعضی از موارد به کتب دیگری که در مباحث مشابه تدوین شده است ارجاع داده می‌شود. ظاهراً کتابت این حواشی در ضمن مباحث فقهی و پس از تدوین کتب کبیر است٬، زیرا از آن شهید کتاب الطهارة و کتاب الصوم مفصّلی باقی است که در همین مجموعه ذکر شده است و مباحث این تعلیقات نزدیک به مباحث آن کتب است؛ و اگر تدوین حواشی این کتاب در ضمن نگارش کتب مفصّلی در مباحث مشابه انجام شده باشد، ممکن است شهید علامه در بحث اجتهاد و تقلید نیز دارای رساله‌ای باشند که از آن اثری در دست نیست.
تحریر العروة الوثقیٰ: این کتاب در ۶۹ صفحه از ابتدای بحث تقلید و احتیاط تا بحث کیفیت تنجس اجسام طاهر نوشته شده است٬ و احتمالاً همزمان با نگارش حواشی عروه می‌باشد. انگیزه نگارش این کتاب را شهید در ابتدای کلام خویش آورده است که، چون فراغتی از حوادث مختلفه یافته است و کتاب شریف «العروة الوثقیٰ» نوشته «سید محمّد کاظم یزدی» دارای فروعات و امثلۀ زیادی است که نیازی به آن نیست و در مسائل زیادی نیز تکرار مُمِلّ صورت گرفته است٬ آن شهید تصمیم به تهذیب کتاب گرفته و کتابی فتوایی مطابق فتاوای خویش نوشته است. ایشان در این کتاب و هم در کتاب حاشیه عروه شرط «با ورع بودن مرجع تقلید» را بواسطه اجتماع مرجعیت و زعامت در عصر کنونی مورد تأکید قرار می‌دهد و می‌فرماید: در بعضی مواقع که شرائط زعامت و مرجعیت با هم تهافت کند باید شرائط زعامت را بر مرجعیت مقدم دانست؛ و این سخن را در مورد تقلید بیان کرده و ضمیمه می‌کنند که شرائط زعامت حتی مقدم بر اعلمیت است.
الحاشیة علی تحریر الوسیلة: کتاب شریف تحریر الوسیلة از کتب پر فرع و دقیق در فقه امامیه است٬ که چنانکه قبلاً توضیح داده شد حضرت امام (س) این کتاب را در شهر «بورسا» در ترکیه هنگام تبعید نوشته‌اند. پس از نگارش این کتاب شریف٬ توجه بسیاری به حسن ترتیب و فتاوای آن و مخصوصاً بحث‌های مهم و کم رنگ شده در حوزه هاـ که بسیاری از کتب مفصل و نیمه مفصل در عصر اخیر فاقد آنها بودند ـ جلب شده و مورد تعلیقه و حواشی متعددی قرار گرفته است.
تفسیر القرآن الکریم: این تفسیر که از ابتدای قرآن کریم شروع می‌شود و تا آیه ۴۶ سورۀ بقره رسیده است٬ در چهار مجلد توسط حجت الاسلام والمسلمین آقای سیدمحمد سجادی به چاپ رسیده است. نگارش این کتاب همزمان با تدریس درس قرآن در نجف اشرف در مسجد شیخ انصاری (ره) صورت گرفته است. این کتاب که از نظر سبک تفسیری بی نظیر است٬ یکی از مفصل‌ترین تفاسیری است که از صدر اسلام تاکنون نوشته شده است.
انتهای پیام/ 161
