کتاب‌هایی با بوی بنفشه و باروت

 

برای مثال مرحوم رحمدل شرفشاهی در کتاب «گدازه‌های چاه و آه» به نمونه‌هایی اشاره کرده است. اما با عنایت به تعریفی که منتقدان از ادبیات داستانی جنگ دارند، بسیاری از این آثار در  قلمرو ادبیات جنگ نخواهد گنجید. ادبیات‌ داستانی جنگ که در اینجا مدنظر است، پس از شروع جنگ تحمیلی به ‌وجود آمده و نویسندگان بسیاری با گرایش‌ها و رویکردهای مختلف، جنگ را موضوع داستان‌های خود قرار ‌داده‌اند.

 

دعای مرغ آمین از سیروس طاهباز و 6 ‌تابلو از عبدالحی‌ شماسی و داستان‌های کوتاهی ‌ از قاضی ربیحاوی و میثاق امیر فجر (نظیر داستان «سرباز») از نخستین داستان‌های جنگ هستند. بر اساس آمار کتابشناسی‌ها، نزدیک به 300 رمان و بیش از 2 هزار داستان کوتاه درباره جنگ نوشته شده است که معرفی، خلاصه و نشانی برخی از آنها در برخی از کتاب‌شناسی‌هایی که در ‌این‌باره پدید آمده، در دسترس است. فیروزه برومند در کتاب‌شناسی دفاع مقدس که در دو جلد نوشته، بخش‌هایی را هم به آثار داستانی و نیز شعر و همچنین مجموعه‌ها یا تک‌نگاری‌های مربوط به نقد آثار ادبی اختصاص داده است. کار برومند از بهترین و ضروری‌ترین آثاری است که محققان ادبیات جنگ باید در کنار خود داشته باشند.

نقد جدی آثار داستانی

 

در حوزه پژوهش ادبی درباره با ادبیات داستانی جنگ، تنوع بسیار و پژوهش‌های فراوانی در دسترس است. آثاری که درباره موضوع موردِ بحث به‌ وجود آمده‌، شکل‌های مختلف و گوناگون دارند و همین گوناگونی‌ و گاه پراکندگی‌ها، آنها را از هم متمایز می‌کند. بخشی از این پژوهش‌ها را نهادهای دولتی انجام داده‌اند.

 

پژوهش‌های‌ انجام ‌شده‌ در‌ دفتر ادبیات ‌و ‌هنر ‌مقاومت ‌حوزه ‌هنری ‌و جُنگ ‌سوره، دفتر هنر و ‌ادبیات‌ ‌ایثار، مرکز‌ فرهنگی ‌سپاه، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس از این دست است.

 

در حوزه ادبیات جنگ گفتارها و مقالات متعددی نیز نوشته شده است. در این‌باره ویژه‌نامه برخی ‌نشریات ‌مثل ‌گفت‌وگو، نامه‌ ‌پژوهش (بویژه‌ شماره 9، سال سوم)، ادبیات داستانی (شماره‌های متعدد بویژه شماره 51)، روزنامه شرق‌ و...  نیز قابل ذکر هستند. شماره‌های متعدد فصلنامه ادبیات پایداری و نیز مجموعه مقالات کنگره‌های ادبیات پایداری که به همت دانشگاه شهید باهنر کرمان منتشر شده نیز تحلیل‌هایی را در باب ادبیات داستانی جنگ دربر دارد.

 

مراجعه به سایت‌هایی نظیر پرتال جامع علوم انسانی و پایگاه مجلات تخصصی نور و جست‌و‌جوی کلیدواژه‌های مرتبط راهنما و راهگشایی برای دسترسی به مقالات متعدد در این باره است. کارهایی هم ‌در نقد آثار نویسندگان ‌داستان‌های‌ جنگ‌ پدید آمده‌اند: از ‌‌جمله ‌نقد‌ آثار ‌احمد ‌‌محمود‌ از عبدالعلی ‌دستغیب‌، یا نقد آثار همین نویسنده از فیروز زنوزی جلالی با نام باران بر زمین‌ سوخته. احمد شاکری  نیز در کتاب‌های آنک جنگ، اینک داستان (که حاصل گفت‌و‌گو با برخی منتقدان است) و گام نهادن بر شیب تند، گفتارهایی در باب ادبیات داستانی جنگ دارد که برخی از آنها ایده‌ها و طرح پرسش و پاسخ‌های خوبی دارند.

 

از مقالات متعدد و متنوع  و مجموعه‌ها و کتاب‌های خاص که بگذریم، کتاب‌های بسیاری هم در نقد و تحلیل ادبیات داستانی جنگ نوشته شده است. برخی از این کتاب‌ها در ادامه معرفی می‌شوند:

 

شخصیت پردازی داستان جنگ
 

«تفنگ‌‌‌ و‌‌ ترازو‌»، ‌بلقیس‌ سلیمانی‌، تهران، روزگار، 1380.

 

این کتاب دو فصل دارد. نویسنده در فصل نخست، در مقاله‌هایی به موضوعات متنوعی پرداخته است.

 

در مقاله «بررسی ساختار داستان‌های کوتاه جنگ»، ضمن معرفی سه نوع عکس‌العمل نویسندگان به موضوع جنگ، داستان‌های کوتاه ادبیات جنگ را از حیث کاربرد موضوع، زاویه دید و شخصیت‌پردازی بررسی کرده است.

 

امتیاز این مقاله در به دست دادن تصویری روشن از داستان‌های کوتاه ادبیات جنگ است و نویسنده با اشراف نسبتاً کاملی که نسبت به داستان نویسی ادبیات جنگ داشته، اطلاعات مفیدی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد. مقاله دیگر این فصل نیز که «ادبیات دفاع مقدس در یک نگاه » نام دارد، تصویر فشرده‌ای را از جریان داستان‌نویسی جنگ در ایران  نشان می‌دهد.

 

شرح حضور زنان در ادبیات مربوط به جانبازان در مقاله‌ دیگر فصل نخست آمده است. در فصل دوم  نیز که بخش اصلی و مهم کتاب است، هشت رمان ادبیات جنگ، نقد و تحلیل شده‌اند. زمین سوخته، باغ بلور، نخل‌های بی سر، گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند و ریشه در اعماق، عشق سال‌های جنگ، هلال پنهان، ملاقات در شب آفتابی از جمله این رمان‌هاست. نویسنده در نقد هر رمان از مبانی نقد داستان بهره می‌برد و این کتاب به دلیل توجه به ‌مباحث نظریه‌های نقد ادبی در تحلیل داستان‌ها، یکی از آثار درخور و ارزشمند است.

 

نقد ذوقی
 

«جنگی‌ داشتیم، داستانی داشتیم» کامران پارسی‌نژاد، تهران، صریر، 1384.

 

جنگی‌ داشتیم، داستانی داشتیم از کامران پارسی‌نژاد که به نظر می‌رسد کاری سفارشی باشد، به نقد و تحلیل آثاری پرداخته که انتشارات صریر منتشر کرده ‌است. در این کتاب 14 اثر داستانی نقد شده؛ از جمله رمان‌ها و مجموعه داستان‌های: سفر به گرای 270 درجه، دوشنبه‌های آبی ماه، مهمان مهتاب، پسران جزیره، زمانی برای بزرگ شدن، کودکی‌های زمین، آواز نیمه شب، طعم باروت، همه زندگی، گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند، هلال پنهان، جنگی بود جنگی نبود، نیاز.

 

نویسنده در نظر داشته تا ساختار، زبان و محتوای این آثار را نقد کند، نقد آثار تحلیلی توصیفی و انتقادی  گاه ذوقی به نظر می‌رسد و گاه با آنکه نشانه‌هایی از عنایت به نظریه‌های ادبی در آن دیده می‌شود، مستند به هیچ مأخذ و منبعی نیست.

 

از این رو در کل این کتاب ارجاع به نظر دیگران دیده نمی‌شود و نویسنده به گونه‌ای آنچه خود در نظر داشته را در نقد آثار نوشته است.

 

از سوی دیگر این کتاب به دلیل اینکه تنها به آثار انتشارات صریر پرداخته، در به دست دادن تصویر یا جایگاه ادبیات داستانی جنگ چندان قابل استناد نیست.

 

 

«جنگ ‌از سه‌ دیدگاه»‌، محمد حنیف، تهران، صریر، 1386.

 

جنگ ‌از سه‌ دیدگاه‌ از محمد حنیف، متن گسترش یافته مقاله‌ای از همین نویسنده و با همین مضمون ‌است که پیشتر در شماره 51 مجله ادبیات داستانی منتشر شده بود. در این کتاب با مبنا قرار دادن تقسیم‌بندی آثار بر اساس درونمایه و نوع نگاه به جنگ، برخی از رمان‌ها نیز نقد شده‌اند. محمد حنیف داستان‌نویسی جنگ را به سه دسته تقسیم می‌کند: 1. داستان‌های مثبت نگر. 2. داستان‌های منفی نگر 3. داستان‌هایی با نگاه سوم. برمبنای این تقسیم‌بندی او به تحلیل 20 رمان و داستان بلند پرداخته است. فصل اول تحلیل داستان‌هاست و فصل دوم «عناصر داستان‌ها و رمان‌ها و نگرش از سه دیدگاه» نام دارد.

 

نویسنده در تقسیم‌بندی‌ای که از ادبیات جنگ دارد، در پی عرضه طرحی جریان‌شناسانه از ادبیات داستانی جنگ است. در واقع نوع نگاه نویسندگان به موضوع جنگ مبنای تقسیم‌بندی است، اما آنچه می‌توانست به این تقسیم بندی عمق بیشتری ببخشد، دوری از ایدئولوژی و قضاوت ارزشی در باب آثار و عنایت به وجوه مشترک آنهاست.

 

دو واژه مثبت و منفی دارای بار ارزشی هستند و در نقد ادبی، قرار دادن اثری در ذیل واژه‌های مثبت یا منفی چندان موجه به نظر نمی‌رسد.  نکته دیگر اینکه در بررسی هر اثر بیش از آنکه به نقد و تحلیل داستان پرداخته شود، معرفی یا خلاصه آن در نظر بوده و آنچه ذیل عنوان نقد و بررسی آمده نیز باز کلیاتی درباره نوع نگاه نویسنده یا داستان به موضوع جنگ است.

 

 

«شخصیت‌پردازی در داستان‌های کوتاه دفاع مقدس»، حسن بارونیان، تهران بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1387

 

این کتاب که پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده هم بوده، 9 فصل دارد. در پنج فصل‌ نخست کتاب بازتاب جنگ در جامعه، جایگاه جنگ در ادبیات داستانی جهان، پیشینه‌های تاریخی و حقوقی جنگ ایران و عراق، ادبیات دفاع مقدس و پیشینه‌های ادبیات داستانی دفاع مقدس آمده و سپس در فصل ششم نویسنده به تعریف مفاهیمی در حوزه ادبیات داستانی پرداخته است.

 

تعریف داستان و انواع آن، ساختار و عناصر  داستان از جمله این مباحث است. در فصل هفتم نیز شخصیت‌پردازی در داستان و شگردهای آن موضوع بحث نویسنده بوده است.
 

این هفت فصل نخست که حدود 300 صفحه از کتاب را در بر دارد، در حکم مقدمه‌ای است برای فصل هشتم که فصل مرکزی کتاب است و در آن هفت مجموعه داستان کوتاه دفاع مقدس از منظر شخصیت‌پردازی تحلیل شده است. این مجموعه داستان‌ها عبارتند از: کارون پر از کلاه، دو کبوتر دو پنجره، یک پرواز، آن سوی مه، داستان‌های شهر جنگی، مقتل، همه زندگی و طعم باروت. به نظر می‌رسد، آنچه در فصل‌های یکم تا هفتم کتاب آمده تکرار مباحثی است که پیشتر هم در کتاب‌ها یا مقالات دیگر نوشته شده است.

 

مثلاً پرداختن تفصیلی به همه عناصر داستان یا تعریف  انواع داستان در این مجموعه ضرورتی نداشته است.

 

این نکته یکی از اشکالات یا ضعف‌هایی است که در تغییر شکل یا قالب پژوهش‌ها از طرح پژوهشی یا پایان‌نامه و رساله دانشجویی به کتاب مد نظر برخی از نویسندگان و ناشران (بویژه ناشران دولتی) قرار نمی‌گیرد وگرنه توجیه پسندیده‌ای برای وجود برخی از فصل‌های نخستین این کتاب نمی‌توان آورد.

 

این موضوع فصل مرکزی یا اصلی کتاب را هم که نقدهای خوبی درباره داستان‌های کوتاه دارد، تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. کتاب با جمع‌بندی و نتیجه‌گیری به پایان می‌رسد.
 

 

«ادبیات داستانی جنگ در ایران»، مهدی سعیدی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، 1395.

 

ادبیات داستانی جنگ در ایران، از چند نظر تفاوت‌هایی با کارهای پیش از خود دارد. هرچند، هر‌کدام از آنها در جای خود می‌توانند در بخش‌هایی شباهت‌هایی با آن داشته باشند، این کتاب به ‌سبب در بر‌گرفتن نقد و تحلیل آثار متنوع از نویسندگان مختلف و توجه به ‌تمام سلایق و نیز در نظر گرفتن معیارهایی در انتخاب جامعه‌ نمونه پژوهش، انسجام ویژه‌ای دارد؛ نویسنده در فصل نخست کتاب با ارائه تعریفی که جامع و مانع است، تکلیف خود را با آنچه ادبیات جنگ خوانده، مشخص کرده است.

 

این تعریف باعث شده در انتخاب آثار و تحلیل متن‌ها با محدودیت‌هایی که گاه منطق علمی ندارد، مواجه نباشد. فصل دوم کتاب تحلیل رمان‌ها و داستان‌های کوتاهی از زمان جنگ است و فصل سوم به نقد و تحلیل آثار پس از جنگ اختصاص دارد. در تحلیل داستان‌ها آنچه در نظر بوده تحلیل عناصر داستانی و نقد داستان‌ها بر اساس مبانی نظری روایت‌شناسی بوده است. در مجموع حدود 35 عنوان رمان و مجموعه داستان در این کتاب تحلیل و نقد شده است.

 

نویسنده در این کتاب در پی ترسیم جریان‌های داستان‌نویسی در ادبیات جنگ بوده، به همین منظور در تحلیل داستان‌ها نوع نگاه نویسنده به موضوع داستان یعنی جنگ و نیز چگونگی درونمایه داستان اهمیت داشته است، ادبیات داستانی جنگ را در چهار رویکرد دسته‌بندی کرده و در تبیین ویژگی‌های هر رویکرد، به نمونه‌های داستانی اشاره کرده است. فصل چهارم کتاب به این چهار رویکرد اختصاص دارد. کتاب نثری شیوا دارد، از منابع ارزشمندی بهره برده و نمایه‌‌های منظم و راهگشایی دارد.

 

منبع: روزنامه ایران