جنگ شیمیایی عراق در عملیات خیبر

الف) منطقه‌ی عملیات خیبر

جمهوری‌اسلامی ایران با اجرای سلسله عملیات‌های آزادسازی مناطق اشغالی از تسلط ارتش عراق، ضربات کاری بر ماشین جنگی عراق وارد کرد به نحوی که امریکا و غرب و حامیان منطقه‌ای حکومت عراق احساس خطر کردند و به یاری صدام شتافتند که خود بحث مستقل دیگری را می‌طلبد. پس از این دوره، راهبرد نظامی ایران از آزادسازی سرزمین‌های اشغالی به تنبیه متجاوز تغییر یافت و راهبرد عملیاتی نیز از عملیات در خشکی به عملیات آبی- خاکی تغییر داده شد. عملیات آبی- خاکی خیبر در همین چارچوب، در دستور کار فرماندهان عالی جنگ قرار گرفت و روز 3 اسفند1362، در منطقه‌ی عمومی هورالهویزه و شمال بصره به وسعت تقریبی2000 کیلومتر مربع آغاز شد و تا 22 اسفند ادامه یافت. با اجرای این عملیات جزایر شمالی و جنوبی مجنون و در مجموع حدود 1000 کیلومتر مربع از خاک دشمن تصرف شد. در این عملیات همچنین 15 هزار نفر از افراد دشمن کشته یا زخمی و 1140 نفر نیز اسیر شدند و صدها تانک و نفربر و تجهیزات سنگین ارتش عراق منهدم گردید و ده‌ها دستگاه نیز به غنیمت گرفته شد.(1)

ب) تهاجم گسترده و غافل‌گیرانه شیمیایی عراق

نظامیان عراق با مشاوره‌ی مستشاران جنگ‌های نوین امریکایی، روسی، انگلیسی و... از صبح 6 اسفند 1362 هم‌زمان با بمب‌باران‌ها و گلوله‌باران‌های بسیار شدید با استفاده از سلاح‌های متعارف، به بمب‌باران بسیار گسترده و بی‌سابقه‌ی شیمیایی اقدام کردند. این جنایت با به کارگیری بیش از 33 فروند انواع بمب‌افکن‌های سنگین و حدود 100 قبضه توپ سنگین و نیز استفاده از هواپیماهای تک موتوره PC7 سوئیسی و در مواردی با مخازن پر از گازهای شیمیایی نصب شده در بالگردها انجام گرفت.

این جنگ شیمیایی غافل‌گیرانه و غیر منتظره به قصد انتقام از رزمندگان از جان گذشته‌ی ایران که مقابل پاتک‌ها و بمب‌باران‌های دشمن مردانه مقاومت و ایستادگی می‌کردند، انجام گرفت. هر روز از صبح تا ساعتی پس از طلوع آفتاب و هنگام عصر تا غروب آفتاب[1] در چند نوبت و هر نوبت با چند سورتی پرواز، صدها بمب و راکت و نیز با ده‌ها قبضه توپ، گلوله‌های توپ حاوی گازها و عوامل خطرناک و کشنده‌ی شیمیایی را در سراسر جبهه‌ها و خطوط پشتیبانی منتشر می‌کردند.

از جمله نقاط و مناطق مورد هدف حملات شیمیایی عراق در عملیات خیبر عبارت بودند از: خطوط مقدم جبهه‌ در هورالهویزه تا طلائیه؛ پدهای شرقی و محورهای مقدم جزایر مجنون شمالی و جنوبی؛ اسکله‌های شهید باقری و بقایی تا عمق 80 کیلومتری عقبه‌ها شامل جاده‌های سیدالشهدا، همت، باکری، جاده‌ی مرزی و پاسگاه‌های شط‌علی، طبر، کیان دشت، خاتمی، برزگر و جفیر، سه راهی فتح، چهارراه قدس، جاده‌ی جفیر و صاحب‌الزمان(عج) تا پادگان حمید و شهر هویزه، سه راهی جفیر تا آب تیمور (در 33 کیلومتری اهواز)، پدها و مقرهای بالگردها، مواضع توپ‌ها و واحدهای پشتیبانی، قرارگاه‌های خاتم(ص)، نصرت، کربلا، هدایت، نجف، حنین، حدید، فتح، نصر و... و مقرها و عقبه‌های یگان‌های عملیاتی، اورژانس‌ها و بیمارستان‌های صحرایی حتی کمپ اسیران و... .(2)

عراق در این جنگ بی‌نظیر شیمیایی به مدت 40 روز از 6 اسفند 1362 تا 16فروردین1363، در سه مرحله با انواع عوامل و گازهای شیمیایی کشنده شامل تاول‌زاهای شدید و از بین برنده بافت‌های پوست بدن، ریه و ضایعات شدید چشمی منجر به کوری، چون گاز خردل سولفورموستار[2]

(Solphor Mustard)  با مشخصه HD، که به دلیل غلظت بالای آن، خردل غلیظ یا خردل کثیف نیز نامیده می‌شود، گاز مخرب سیستم اعصاب «تابن» (GA) و گاز خفه‌کننده‌ی «فسژن» و در مواردی با بمب‌های آتش‌زا (ناپالم) و فسفری نیز نیزارهای منطقه را به آتش کشید.(3)

حاصل این جنگ ممنوعه‌ی شیمیایی[3] صدمات جبران‌ناپذیر از جمله پنج هزار مصدوم و حدود هزار شهید بود و علاوه بر خسارت‌های معنوی و مادی فراوان، سبب آلودگی محیط زیست نیز شد.

عراق در عملیات خیبر با اجرای حدود یکصد  حمله‌ی شیمیایی، نزدیک به هزار بمب و راکت حامل عوامل شیمیایی و بیش از 3هزار گلوله‌ی توپ شیمیایی علیه مواضع ایران پرتاب و شلیک کرد. حملات شیمیایی و غیر متعارف عراق هم‌زمان با حملات کلاسیک و متعارف، سبب می‌شد تا یک رزمنده ابتدا با ترکش بمب‌ها و گلوله‌ها مجروح شود، سپس دچار مصدومیت مضاعف شیمیایی شود یا بالعکس.

ارتش عراق در این حملات همچنین با به کارگیری هواپیماهایPC7 با قدرت مانور بیش‌تر در ارتفاع کم و بالگردهای مجهز به مخازن گازهای با قابلیت آئروسل(Aerosol) یا اسپری، ذرات و بخار باران شیمیایی رنگارنگ را روی مواضع و رزمندگان منتشر می‌کرد که همین از عوامل افزایش قربانیان به شمار می‌رود. وزن تقریبی هر بمب و راکت شیمیایی 250 کیلوگرم حاوی بیش از 25 لیتر و هر گلوله توپ، حاوی سه لیتر و هر خمپاره حاوی یک تا لیتر از عوامل شیمیایی بود. در این حملات از بمب‌های 500 کیلویی نیز به تعداد کم‌تر استفاده شد.(4)

ج) اقدامات رسانه‌ای و سیاسی ایران

به دنبال حملات گسترده‌ی شیمیایی عراق در منطقه‌ی عملیات خیبر، نماینده‌ی دایم ایران در مقر سازمان ملل متحد در 11 اسفند 1362، یعنی با گذشت پنج روز از آغاز حملات، در دو نامه‌ی جداگانه به دبیرکل سازمان ملل متحد، به حملات شیمیایی عراق پرداخت و ضمن انتقاد از اهمال و سستی این سازمان در اعمال فشار بر عراق، خواستار محکومیت این کشور و اعزام گروهی از کارشناسان برای مشاهده آثار و بقایای جنایات عراق گردید. (اسناد رسمی شورای امنیت به شماره‌های S/16378 و S/16380، اول مارس 1984 (11 اسفند1362)(5)

همچنین مقامات مسئول ایران و به خصوص نمایندگان سیاسی در دیدار با رؤسای کمیته‌های صلیب سرخ جهانی، سازمان خلع سلاح شیمیایی، بهداشت جهانی، سازمان کنفرانس اسلامی، جنبش عدم تعهد و گروه 77 و رؤسای تعدادی از کشورها، مستندات و مدارک متقن مربوط به حملات عراق را در اختیار آنان گذاشتند و خواستار محکومیت حکومت عراق شدند تا با اعمال فشار و نفوذ خود مانع تکرار جنایات ضد انسانی شوند.(6)

سازمان‌های خبری و رسانه‌های ایران نیز اسناد و تصاویر این حملات را در سراسر جهان منتشر کردند و افکار عمومی جهان را رو در روی جنایات ضد انسانی عراق قرار دادند. ستاد تبلیغات جنگ شورای‌عالی دفاع هم با فراخوان رسانه‌های جمعی جهان خواستار بازدید خبرنگاران از آثار حملات شیمیایی عراق شدند تا با تهیه گزارش و فیلم نسبت به افشای چهره کریه و ضدبشری رژیم حاکم بر عراق اقدام نمایند. وزارت امور خارجه نیز از نمایندگی‌های سیاسی و دیپلمات‌های مقیم تهران درخواست کرد تا در بیمارستان‌های تهران از نزدیک مصدومان بستری را ملاقات و گزارش آن را به کشورهای متبوع خود مخابره نمایند.(7)

با وجود این اقدامات گسترده و انتشار تصاویر و اسناد انکارناپذیر این حوادث غم‌بار، رسانه‌های جهانی و مسئولان و مقامات کشورها و سازمان‌های بین‌المللی در سکوتی معنی‌دار و بایکوت اخبار آن، حاضر به انتشار گزارش‌ها و مصاحبه‌ها و اعلام موضع در این‌باره نشدند. همچنین با وجود اعزام تعدادی از مصدومان بدحال برای مداوا به بیمارستان‌های آلمان، فرانسه، اتریش، انگلیس، سوئیس، سوئد، بلژیک، اسپانیا، ایتالیا و ژاپن و رویارویی مستقیم رسانه‌ها با اسناد گویا و زنده‌ی جنایات عراق، این سکوت خبری همچنان ادامه یافت و حتی اجازه‌ی مصاحبه به پزشکان معالج نیز داده نشد. این هماهنگی و بایکوت خبری هدایت شده در چارچوب حمایت از حکومت عراق صورت گرفت. سرانجام در 16 اسفند 1362، یعنی10 روز پس از آغاز حملات عراق، با مصاحبه‌ی رسانه‌ای آقای دکتر سعید رجایی‌خراسانی سفیر دائم ایران در سازمان ملل، این سکوت خبری شکست و رسانه‌ها ناچار به انعکاس ضعیف متن مصاحبه ایشان شدند. این مصاحبه بیانگر چگونگی حملات و انواع عوامل شیمیایی استفاده شده و آثار و صدمات آن و انتقاد از بی‌تفاوتی دبیر کل و سازمان ملل و شورای امنیت و سایر سازمان‌های مسئول بین‌المللی بود. در این مصاحبه نماینده‌ی ایران همچنین از دبیر کل خواستار اعزام کارشناسان سلاح‌های شیمیایی به منطقه شد.

جرقه‌ی انتشار گسترده‌تر اخبار حملات شیمیایی عراق را سخن‌گوی کمیته‌ی صلیب‌ سرخ جهانی(ICRC) در ژنو در مصاحبه‌ی 17 اسفند 1362 (7 مارس1984) شعله‌ور کرد. وی با تشریح نتایج معاینات 160 نفر از مصدومان بستری در کشورهای اروپایی که با مشاهده و معاینه‌ی آنان و دریافت شواهد و مدارک متقن پزشکی به دست آورده بود، اعلام کرد مطمئن است که عراق از سلاح‌های شیمیایی علیه سربازان ایران در مرداب‌های جنوب استفاده کرده است. سخن‌گوی کمیته‌ی صلیب سرخ جهانی در ژنو به صراحت یافته‌های خود را بیان و تصریح کرد که هیچ تردیدی در این خصوص ندارد.(8)

پس از این بود که تقریباً همه‌ی رسانه‌های عمومی جهان، متن مصاحبه‌ی نماینده‌ی ایران در سازمان ملل و همچنین مصاحبه‌ی سخن‌گوی صلیب سرخ جهانی و گزارش گروه پزشکی درباره‌ی معاینه‌ی مصدومان شیمیایی را کم و بیش منتشر کردند.

با وجود این افشاگری، مقامات سازمان ملل از جمله دبیر کل و نیز مقامات امریکا، انگلیس، اتریش و دبیرکل اتحادیه عرب، حاضر به محکوم کردن این جنایات عراق نشدند و خبرگزاری‌های تاس (شوروی سابق) و تانیوگ (یوگسلاوی سابق) نیز با انتشار ضعیف خبر حملات شیمیایی به نقل از ایران، بلافاصله به نقل از مقامات عراق وقوع چنین حملاتی را تکذیب کردند.(9)

د) واکنش ضعیف سازمان ملل، اعزام کارشناسان سلاح‌های شیمیایی سازمان ملل به ایران

با پیگیری‌های مستمر ایران و در پی مکاتبات، دیدارها و اقدامات رسانه‌ای، دبیر کل سازمان ملل به ناچار در 19 اسفند 1362 اعلام کرد که کارشناس خود را به ایران اعزام خواهد کرد.

با محرز شدن اعزام کارشناسان به ایران، برخی از مقامات کشورهای غربی و برخی دیگر از رسانه‌های غربی از جمله تلویزیون ایتالیا، بی‌بی‌سی، آسوشتیدپرس، ساندی تایمز و ... مجبور به موضع‌گیری ضعیف یا انعکاس گزیده‌ی اخبار جنایت جنگی عراق شدند.

دبیر کل سازمان ملل پس از دو هفته تأخیر و بعد از 15 روز از شروع حملات شیمیایی عراق، هیئتی را مأمور تحقیق در ایران کرد که در 23 اسفند 1362 (13 مارس 1984) وارد تهران شدند.

ترکیب هیئت

پروفسور گوستاو اندرسون (Dr. Gustav Anderson) سرهنگ متخصص شیمی و رئیس بخش شیمی تحلیلی انستیتوی پژوهش‌های دفاع ملی سوئد.

دکتر ابرست اولریش‌ایموبرستگ (Dr. obrest Ulrish Imbbersteg) سرهنگ متخصص شیمی و رئیس سابق NBC (سلاح‌های شیمیایی، میکروبی و هسته‌ای) وزارت دفاع سوئیس.

دکتر مانوئل دومینگوئز (Dr. Manuel Domingueus) سرهنگ متخصص و پزشک معالج جراحات شیمیایی دانشگاه مادرید اسپانیا.

پروفسور پیتر دان (Dr. Petter Dunn) سرپرست و هیئت علمی آزمایشگاه مواد و تکنولوژی دفاع وزارت دفاع استرالیا.

دکتر اقبال رضا از پاکستان معاون سیاسی دفتر دبیر کل و هماهنگ کننده‌ی سفر به اتفاق آقای سیلوانوس‌تیول افسر عضو سازمان خلع سلاح.

مدت سفر: 23 تا 29 اسفند 1362 (13 تا 19 مارس 1984).

موضوع مأموریت: تحقیق در حد امکان در خصوص صحت ادعای کاربرد سلاح شیمیایی، نوع و میزان آن.

اعضای هیئت پس از یک هفته تحقیق در تهران و در جبهه‌های جنوب ایران، یافته‌های خود را در گزارشی 28 صفحه‌ای در اول فروردین 1363 (21مارس 13984) به شماره سریال U.N.S/16433 به دبیر کل ارائه کردند. در این گزارش استفاده‌ی عراق از بمب‌های شیمیایی حاوی گازهای خردل و اعصاب تأیید شده است و آمده که اعضاء هیئت، بمب‌های عمل کرده یا عمل نکرده‌ای را مشاهده کرده‌اند که روی آن‌ها علامت (BR,250,WP) در غلاف و جداره بمب‌ها حک شده و چنین مشخصاتی داشته‌اند: طول 26/2متر و قطر 30 سانتی‌متر و وزن 135کیلوگرم (وزن بدون محتویات 86 کیلوگرم) وزن سیلندر حدود 49 کیلوگرم و نوع بمب MU.9, LOT:8301 .

در بخش یافته‌های پزشکی این گزارش به مشاهده‌ی علائم و شواهد روی بدن مصدومان و قربانیان شیمیایی با نمونه‌برداری از بافت‌های آسیب‌دیده و تخریب شده و همچنین بازدید از بدن‌های مطهر شهدا در معراج‌شهدای تهران اشاره شده است.

اعضای هیئت اعزامی در بخش دیگری از گزارش خود اضافه کرده‌اند که نتایج نمونه‌های ارسال شده به آزمایشگاه‌های تخصصی شیمیایی کشورهای اسپانیا، اتریش و سوئد نیز نتایج یافته‌های آنان را تأیید می‌کند که به عنوان اسناد مکمل، ضمیمه‌ی گزارش شده است.[4]

آقای خاویر پرز دوکوئیار دبیر کل سازمان ملل، گزارش هیئت اعزامی به ایران را طی نامه‌ی شماره S/16433 در 26مارس 1984 (6 فروردین1363) تسلیم رئیس شورای امنیت برای توزیع در میان اعضا کرد و متن آن ‌را به عنوان اسناد سازمان ملل منتشر ساخت. (در 28 صفحه، یک مقدمه، 33 بند و 7 ضمیمه).(10)

دبیر کل در یادداشتی بر گزارش هئیت اعزامی، مواضع و دیدگاه‌های خود را درباره‌ی جنگ شیمیایی عراق و ادامه‌ی جنگ در سه بند آخر آن آورده است. در بند هشتم این یادداشت آمده است: «با توجه به نگرانی بشر دوستانه که باعث تصمیم‌گیری دبیر کل به منظور انجام این تحقیق شد، گزارش کارشناسان به شورای امنیت ارسال می‌شود. متأسفانه اعضای هیئت متفق‌القول، ادعاهای استفاده از تسلیحات شیمیایی را تأیید کردند و این در حالی است که چند روز قبل دبیر کل شدیداً استفاده از این قبیل سلاح‌ها را در هر وقت و هر کجا محکوم کرده بود.» در بند نهم، دبیر کل بر اهمیت رعایت همه‌ی اصول و مقررات بین‌المللی از جمله پرهیز از استفاده از سلاح‌های خاص و رفتار با اسیران جنگ تأکید کرده است. وی در بند دهم نیز با اشاره به این که «نگرانی‌های بشر دوستانه تنها با پایان یافتن این جنگ ویرانگر خاتمه می‌یابد»، ضمن اعلام آمادگی برای تلاش در این زمینه، از دولت‌های ایران و عراق خواسته است که به کوشش‌های سازمان ملل برای برقراری صلح پاسخ مثبت دهند.(11)

صدور اولین بیانیه‌ی شورای امنیت درباره‌ی حملات شیمیایی عراق

شورای امنیت پس از دریافت گزارش هیئت اعزامی به ایران و بعد از پیگیری‌های ایران این موضوع را طی دو جلسه بررسی کرد و سرانجام روز جمعه 30 مارس 1984 (10 فروردین 1363) بیانیه‌ای در این‌باره صادر کرد.[5] در این بیانیه با اشاره به بخش‌هایی از گزارش کارشناسان اعزامی و بدون نام بردن از کشور استفاده کننده از سلاح‌ شیمیایی، صرفاً استفاده از این سلاح‌ها محکوم شده است در حالیکه در گزارش هیئت اعزامی، استفاده‌ی عراق از سلاح‌های شیمیایی علیه ایران تصریح شده است. اما به دلیل اعمال نفوذ امریکا و هم‌پیمانان امریکا، در این بیانیه از کشور عراق به عنوان متجاوز و به کار گیرنده‌ی این سلاح‌ها ذکری به میان نیامد.(12)

هـ ) ارزیابی بیانیه‌ی شورای امنیت

صدور بیانیه‌ی 30 مارس 1984 (10 فروردین 1363) شورای امنیت (S/16454) را در اصل می‌توان چراغ سبز این شورا به حکومت عراق قلمداد کرد. پیام روشن این بیانیه بی‌توجهی به مقررات بین‌المللی و خواسته‌های به حق ایران مبنی بر محکومیت و تنبیه کشور به کار برنده‌ی سلاح‌های کشتار جمعی و ممنوعه شیمیایی و نشانه‌ی بی‌اعتنایی سازمان ملل به جنایات جنگی حکومت صدام بود. این بیانیه حصول اطمینانی بود برای جنایت‌کاران عراق که استفاده‌ی آنان از چنین تسلیحاتی مجازات و محکومیتی در پی نخواهد داشت. این آغاز فاجعه‌ای بود که تا پایان جنگ تحمیلی دامنگیر رزمندگان ایران شد و از سال 1366 علاوه بر رزمندگان، غیرنظامیان و شهروندان ایران را در برگرفت و آنان را قربانی جانب‌داری شورای امنیت از حکومت عراق و عدم قاطعیت آن با صدور بیانیه‌ای بی‌خاصیت به جای قطع‌نامه‌ای با ضمانت اجرایی کرد.

به زعم اینجانب چنانچه شورای امنیت، اولین گام را محکم بر می‌داشت و با صدور قطع‌نامه‌ای حداقل به عراق اولتیماتوم و اخطار جدی می‌داد، می‌توانست حکومت عراق را در ادامه‌ی جنایاتش دست کم دچار تردید و تزلزل در تصمیم‌گیری قاطع نماید و به تبع آن دامنه و وسعت ضایعات ناشی از آن نیز محدودتر شود.

ولی برخلاف انتظار اذهان عمومی و افکار جهانیان، پنج عضو دائم شورای امنیت چشم بر این جنایت بستند و آن را نادیده گرفتند و همین سبب شد تا فجایع انسانی نظیر فاجعه‌ی یکشنبه سیاه با حمله به مردم بی‌پناه سردشت در 7 تیر1366 و فاجعه‌ی حلبچه در جمعه سیاه 28 اسفند1366 و کشتار بی‌رحمانه زنان و کودکان در دیره و زرده در 31 تیر1367 و شیخ عثمان اشنویه در 11مرداد 1367و... به وقوع بپیوندند که آثار شوم آن نه تنها تاکنون بلکه سالیان سال بر نسل‌های آتی باقی خواهد ماند.

این اقدام خائنانه‌ی شورای امنیت بر خلاف نص صریح پروتکل 17 ژوئن 1925 ژنو، کنوانسیون‌های چهارگانه‌ی 12 اوت 1949 و 2 پروتکل الحاقی 8 ژوئن 1977 ژئو و مفاد اساسنامه دیوان بین‌المللی کیفری لاهه و جانب‌داری کامل از عراق بود.

شورای امنیت با این اقدام زشت، پا را از بی‌طرفی فراتر نهاد و عملاً جانب عراق را گرفته و به نفع حکومت صدام، این بیانیه را صادر کرد و خود را در جنایات عراق سهیم نمود. شورای امنیت با این کار، در واقع مقابل ایران قرار گرفت و ایران عملاً علاوه بر دفاع در مقابل حملات دشمن در صحنه‌های نبرد، می‌بایست در مقابل تصمیمات ناعادلانه و جانبدارانه‌ی شورای امنیت نیز اقدامات دفاعی اتخاذ می‌کرد و غیر مستقیم نیز به جنگ شورا می‌رفت.

 

پی نوشت:

[1]* به دلیل راکد بودن و پایداری هوا در صبح و عصر، عناصر شیمیایی مدت طولانی‌تری در مناطق مورد حمله باقی می‌ماندند و تأثیر بیش‌تری می‌گذاشتند.

[2] این گاز برای اولین بار در شهر ایپرس بلژیک مورد استفاده قرار گرفت. به همین دلیل به گاز «ایپریت» نیز موسوم شده است.

[3] براساس مفاد اعلامیه‌های کاهه و پروتکل 17 ژوئن 1925 ژئو کاربرد عوامل شیمیایی در جنگ‌ها ممنوع شده است. عراق با امضای این پروتکل در سال 1331، متعهد به رعایت مفاد آن شده است. لیکن این تعهد را نیز همانند سایر قوانین جنگ زیر پا گذاشت.

[4]*. متن کامل گزارش هیئت اعزامی دبیر کل سازمان ملل را در کتاب جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل متحد، ج.3 از انتشارات مرکز اسناد دفاع مقدس، صفحات 90 - 111مطالعه نمایید.

[5]. متن کامل بیانیه شورای امنیت به شماره (S/16454) در کتاب جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل متحد، جلد سوم، صص 115-116 درج شده است

مراجع

1 . اردستانی، حسین، تنبیه متجاوز؛ تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1387، ج.3، صص93-83.

2 . آرشیو مرکز بهداری کل سپاه پاسداران، گزارش بهداری رزمی قرارگاه کربلا به فرماندهی، 28 اسفند1362، و فروردین 1363.

3 . نیکخواه، محمد باقر، جنایت جنگی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1391، صص133-130.

4 . همان.

5 . مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل متحد، ترجمه‌ی محمد علی خرمی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1387، ج.3 ، صص 72-71، سندهای شماره S/16378 , S16380 شورای امنیت 1 مارس 1984(11 اسفند1363).

6 . خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه‌ی گزارش‌های ویژه، 14 و 15 اسفند 1362، نیویورک-  خبرگزاری جمهوری اسلامی.

7 . صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، اخبار سراسری 15 تا 17 اسفند 1362 و روزنامه‌های کثیرالانتشار 15 تا 17 اسفند1362.

8 . مأخذ 3، صص 138-134.

9 . خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه‌ی گزارش‌های ویژه، 11 تا 20 اسفند 1362.

10. مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل متحد، ترجمه‌ی محمد علی خرمی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1387، ج.3 ، صص 111-90.

11. همان، صص 92-91.

12. همان، صص 116-115.

 

منبع: فارس