به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر دفاع پرس، مستند سیاسی به دلیل موضوعات همه‌گیر و گاه ممنوعه‌اش، علاقه‌مندان فراوانی دارد. بخصوص اینکه این مستندها پرتره بوده و به یک چهره یا یک سیاستمدار نزدیک میشود تا زوایای پیدا و پنهان وی را مورد کنکاش قرار دهد. هر چقدر این فرد سیاسی، شناخته‌تر باشد اثر ساخته شده با اقبال بیشتری مواجه و طبعا موافقان و مخلفان بیشتری پیدا خواهد کرد.
یکی از این چهره‌ها «مهدی بازرگان» است که بعد از پیروزی انقلاب با حکم امام خمینی (ره) در جایگاه ریاست دولت موقت منصوب شد. بازرگان از جمله چهره‌هایی است که همواره پیرامونش بحث و مناقشه بوده تا جایی که چهره این فعال سیاسی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است.
بازرگان در دهه 40 کتابی به نام «راه طی شده» را به نگارش درآورد که پایه گذاران «سازمان مجاهدین خلق» به شدت تحت تأثیر آن بودند. «علی ملاقلیپور» با توجه به اهمیت این کتاب در بین اعضای «نهضت آزادی» که باعث شد مجاهدین خلق به سمت منافقین تغییر مسیر دهند فیلمش را با نام «راه طی شده» ساخت. این فیلم که مخالفان و موافقان سرسختی دارد، به یکی از مستندهای پرفروش در چند هفته اخیر تبدیل شده است.
با توجه به اهمیت موضوع «راه طی شده» و نوآوری‌هایی که در فرم دارد با ملاقلیپور نویسنده و کارگردان این فیلم مصاحبه‌ای انجام گرفته است. قسمت اول این مصاحبه پیش از این منتشر شد و در ادامه قسمت دوم آن نیز تقدیم میشود.
دفاع پرس: یکی از انتقادات وارد به فیلم «راه طی شده»، این است که شما سوالات محدودی را طرح می‌کنید و طبعا تنوع پاسخ‌ها هم محدود است. همین باعث میشود که برداشت‌های متکثری از فیلم شود. چرا در مورد بازرگان سوالات زیادی نمی‌شود؟
واقعیت ماجرا این است که «راه طی شده» از مستندهای پیشگامی در جریان شناسی فکری است. ما مستند سیاسی زیادی داریم مثل «رزم‌آرا یک دوسیه مسکوت» یا حتی مستند «قائم مقام» آثاری هستند که جنبه سیاسی بالایی دارند ولی در مستند «راه طی شده» مباحث سیاسی از دریچه فکری مورد بررسی قرار گرفته اند. حتی منافقین را بر اساس قرآن و دیدگاه اندیشه اسلامی نقد و بررسی می‌کنیم البته معترفیم که یک مقدار هم در فضای مستندسازی جریان فکری، بی‌تجربه هستیم.
از طرفی، واقعیتی دیگر این است که زمان هم کم داشتیم، هرچند در طول ۸۸ دقیقه که برای مستند، زمان زیادی است از حداکثر زمان خود بهترین استفاده را کردیم اما قبول دارم که جای مباحثی دیگر هم خالی است. هر چقدر ابعاد یک مساله بررسی شوند مسلما جای سوال کمتری را در ذهن مخاطب باقی می‌گذارند لذا نباید خسته شویم و به این نوع از مسائل باید بیشتر پرداخته شود. نسل ما و نسل آینده فیلمسازی در حوزه مستند باید پر از انگیزه باشیم. نه به تشویق‌های صد در صدی دلخوش کنیم و نه با مخالف‌خوانی‌های صد در صدی مأیوس شویم. نگاه صفر و صدی نباید ما را دچار مشکل کند.
باید با جدیت پیش رفت تا این مباحث بیشتر مورد بررسی قرار گیرند. سوال اساسی در «راه طی شده» این است که آیا نور از ذهن انسان ساطع میشود و باعث روشنایی مسیرش میشود و یا بالعکس نور از عالم بالا آمده و انسان وظیفه دارد آن را درک کند. این 2 نکته بسیار اهمیت دارد. یعنی فکر ما برای درک و فهم حقیقت است یا اینکه فکر ما مولد حقیقت است. تفاوت دیدگاه جریان‌های روشنفکری در کل چه چپ باشد و چه راست با دیدگاه‌های الهی در این است که آنها ـ یعنی روشنفکران ـ گمان می‌برند ذهن روشنی دارند. در صورتی که ذهن ما منیر نیست بلکه نور را از خدا می‌گیرد.
فکر ما فقط می‌تواند تفاوت آن را تشخیص داده و درک کند و در عمق آن فرو رود. همچنین آن را با شرایط روز تطبیق داده و حرکت دهد. این تفاوت دیدگاه به هر حال وجود دارد و من بر اساس شناخت آن حلو رفتم. جوابی که در اندیشه‌های بازرگان در این حوزه می‌دهد عجیب است. بازرگان معتقد است که هر 2 مهم است یعنی نور هم از ذهن انسان ساطع میشود و هم آن را از ناحیه خدا دریافت می‌کند. در صورتی که آن چه از قرآن دریافت می‌کنیم این است که فقط خدا منبع نور است نه فکر انسان. همین درک غلط از منبع نور سبب میشود که اعضای سازمان مجاهدین خلق شعار «به نام خدا و به نام خلق» سر دهند. یعنی ما فکر می‌کنیم من انسانی که در عمر و اندیشه محدود هستم به اندازه اِشرافی که خالق بر هستی دارد، می‌توانم اِشراف داشته باشم که این از اشتباهات اساسی انسان است.
دفاع پرس: برای درک بهتر ماهیت منافقین شرایطی که آنها امروز دارند را هم بررسی کردید یا فقط این سازمان را در سال‌های قبل از انقلاب و اوایل انقلاب مورد مطالعه قرار دادید؟
منافقین امروز را اگر بخواهیم در نظر بگیریم باید گفت ماهیت انقلاب ما که ریشه اسلامی دارد این است که منافقین آن را رها نخواهند کرد. در طول مبارزه انقلاب و بعد از آن منافقین ضربه‌های متعددی به نظام اسلامی ما زدند.
من سعی می‌کنم امروز مجاهدین خلق را هم رصد کنم اما باید گفت از جریان‌های فکری گذشته خود فاصله گرفته‌‌اند. آنها در شرایط رقت انگیزی هستند. مجاهدین امروز فقط برای پول کار می‌کنند آنها حتی اندیشه خود را برای به دست آوردن پول بیشتر می‌فروشند. آنها به یک خودفروختگی کامل رسیدند. اگر در اوایل انقلاب گرایشات شوروی در آنها زیاد بود الان به شدت به آمریکا و مخالفان ایران تمایل پیدا کردند.
دفاع پرس: گذشته از محتوای فیلم «راه طی شده»، این فیلم در بحث ساختار هم اثر موفقی است که استفاده از آینه نمونه آن است. چگونه به این تمهید رسیدید تا آن را در فیلم خود استفاده کنید؟
من از محتوای فیلم سعی کردم به این ظرف برسم. بعد از بررسی‌های مختلف متوجه شدیم برخورد آنها با مستند سیاسی دیگر چگونه است. چون هدف ما این بود که دست به انتقاد از اندیشه بازرگان بزنیم و می‌دانستیم که حتما عده‌ای هیچ گونه انتقادی را تحمل نمی‌کنند سعی کردم که نقد به بازرگان با احترام باشد و قرار نیست که به هر قیمتی و بی‌دلیل این شخصیت را زیر سوال ببریم. برای همین چون مطالعه گسترد‌ه‌ای هم داشتیم خیلی نگرانی از مواجهه با اعضای قدیمی حزب منحله نهضت آزادی نداشتیم. مساله این است که هر چیزی که بسازید در نهایت موافقان بازرگان می‌گویند تاریخ تقطیع و تحریف شده است.
برای همین بنده در طراحی فیلم سعی کردم در فیلم حضور داشته باشم. حالا یا در آیینه و یا در مقابل دوربین که بعدها این ادعا مطرح نشود که صدایی روی فیلم آمده یا سوالی طرح شده که قبلا نبوده است. این آینه‌ها برای این بود که پشت دوربین و جلوی دوربین با هم دیده شود و بیش از آنکه دلیل زیبایی شناسی داشته باشد برای پیش‌گیری از طرح ادعاهایی بود که مصاحبه شوندگان ممکن بود طرح کنند. حتی در تدوین هم این سکانس‌ها قطع نشد تا نظرات مخالف و موافق با هم شنیده شوند.
بعد هم برای اینکه تنوع بصری ایجاد شود برای هر شخصیت یک آینه جداگانه و متفاوتی استفاده شد. فقط برای پسر شهید مطهری «مجتبی مطهری» که جزء نهضت آزادی نبود شکل متفاوت‌تری داشت. حضور این شخص برای این بود که بدانیم چرا شهید مطهری برای تشکیل دولت موقت، مهندس بازرگان را به امام خمینی (ره) پیشنهاد داد. احساس من این است که همین جریان‌های التقاطی و تروریستی بودند که شهید مطهری را از ما گرفتند. در واقع آنها می‌خواستند مطهری را بشکنند اما نه تنها این اتفاق نیافتاده بلکه اندیشه مطهری متکثر شد.
برای همین جلوی مجتبی مطهری آینه‌های شکسته قرار دادم. تا نشانی از تکثیر شهید مطهری باشد. همین طور در مصاحبه با توسلی تعداد زیادی آینه در سالن قرار دادم این زمانی بود که در طول مصاحبه «ابراهیم یزدی» حال مساعدی نداشت. در ضمن می‌دانستیم که مقام شیخوخیت بعد از یزدی به توسلی می‌رسد. برای همین تعداد آینه‌های زیادی قرار دادم و عکس متعددی از بازرگان هم قرار دادم. این آینه‌ها و شکل قرار گرفتن آنها با توجه به شخصیت مصاحبه شونده و حایگاهش در نهضت آزادی متفاوت است. البته تفاوت مستند «راه طی شده» با سایر مستندهایی که ساخته شده برای ما مهم بود. به شدت از کلیشه‌ای شدن پرهیز داشتیم.
باید به فرم و ساختار بها داده و به چیزهای تازه‌ای برسیم تا مخاطب از دیدن فیلم لذت ببرد. سعی کردیم که استفاده از آینه در پلان‌های بین سکانس‌ها مفاهیم بیشتری بدهیم زمانی که درباره لوح جان صحبت میشود آینه را به عنوان لوح استفاده کردیم. جایی که سازمان مجاهدین خلق متولد میشود و باعث ترور انسان‌ها میشود باز آینه شکسته که همان لوح انسانی است به کار گرفته شده است.
دفاع پرس: یکی دیگر از نقدهایی که به فیلم وارد است حضور شما در فیلم است و اینکه اشاره داشتید پدرتان بارها هشدار داده که وارد سیاست نشوید. این حضور پررنگ فیلم را تا حدی شخصی کرده است. فکر می‌کنید اگر این حجم حضور کم‌رنگ‌تر می‌شد، در جذب مخاطب موثرتر نبود چون به هر حال این مساله پیش می‌آید که «راه طی شده» فیلم شخصی علی ملاقلیپور است.
ببنید این فیلم یک تیم تحقیقاتی داشته و من شخصا تصمیم گیرنده نبودم. اگر قرار بود «راه طی شده» فیلم شخصی من باشد قطعا خروجی چیز دیگری می‌شد. این فرم ماحصل تصمیم تیم سه نفره تحقیق است. طراحی سوالات هم گروهی انجام شده و هیچ سوالی را من سلیقه‌ای نپرسیدم. در فیلم، من هم راوی هستم هم مصاحبه‌گر و هم چالش‌گر اگر حضور من در فیلم کم شود یا کاملا حذف شود اتفاق دیگری برای فیلم می‌افتد.
مهمترین اتفاق این است که چالش‌ها کم میشود. طبعا حجم انتقادها هم کم میشود و از جذابیت فیلم کاسته میشود. مطلبی که در ابتدای فیلم از قول پدرم گفتم که نباید وارد سیاست شوم در واقع پاسخی بود به آن دسته از افرادی که از من خواهند پرسید چرا «راه طی شده» را ساختم. سعی کردم پاسخ این سوال در خود فیلم داده شود. مسلما در ساخت فیلم دغدغه شخصی هم موثر بوده است. البته باید بدانیم که با ساخت فیلمی چون «راه طی شده» بازرگان کاملا تعریف و شناخته نمی‌شود.
از طرفی این شخصیت نه کاملا نقد میشود و نه کاملا تحریف میشود. این بخشی از نگاه و اندیشه بازرگان است که ما طرح کردیم و لازم است که راجع به همه جریان‌های روشنفکری ما فیلم ساخته شده و تجزیه و تحلیل شوند. میشود در آثار بعدی که دیگران می‌سازنند دولت موقت بررسی شود یا موارد دیگری مرتبط بازرگان طرح شود تا بیشتر و بهتر شناخته شود.
ادامه دارد:
