گروه حماسه و جهاد دفاع‌پرس ـ ابوالفضل صالحی؛ انقلاب‌ها اساسا با بهره‌برداری از نارضایتی‌های اجتماعی موجود، نقد وضعیت موجود و به تصویر کشیدن آینده و جامعه مطلوب مدعایی خود کار خود را شروع می‌کنند و اگرچه ممکن است بتوانند نظم موجود را تخریب کنند و به پیروزی برسند، اما مهمتر از این، مرحله اداره جامعه و تلاش برای ایجاد جامعه مطلوبی است که وعده آن را داده‌اند. با این مقدمه نسبتاً کوتاه، در مورد انقلاب اسلامی ایران نیز باید گفت که این انقلاب اساس نظم حاکم بر رژیم پهلوی را منتقد بود و از این رو آن را برانداخت و در مقابل با آن، نظم مطلوب خود را به تصویر کشید، نظمی که در آن برای ارزش‌ها و اصول انسانی، کرامت انسانی، عدالت، معنویت، عقلانیت و... در کنار تلاش برای تأمین مادیات زندگی انسان‌ها نیز اهمیت قائل بود. توجه به این مجموعه عوامل مادی و معنوی، متدلوژی پیشرفت و کارآمدی نظام سیاسی را از دیدگاه گفتمان اصیل انقلاب اسلامی ایران نشان می‌دهد. با این وجود، سؤال اصلی نوشتار حاضر اینست که پیشرفت و کارآمدی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه امام خمینی (ره) دارای چه اهمیت و جایگاهی است و گزاره‌های اصلی دیدگاه ایشان در این خصوص چیست؟
الف) امکان پیشرفت
از دیدگاه امام خمینی (ره)، پیشرفت در چارچوب قواعد و آموزه‌های اسلامی نه تنها امکان‌پذیر که اتفاقاً مورد تأکید اسلام نیز است. امام در این باره تأکید دارند که ما با آثار تمدن و پیشرفت مخالف نیستیم و می‌فرمایند: «ما وقتى از اسلام صحبت مى کنیم، به معنى پشت کردن به ترقى و پیشرفت نیست، بلکه عکس آن صحیح است. به عقیده ما اساساً اسلام یک مذهب ترقی خواه است.».
یا اینکه ایشان در سال ۱۳۵۹ در مصاحبه با روزنامه لوتاکونتینوا فرمودند: «اسلامى که بیشترین تأکید خود را بر اندیشه و فکر قرار داده است و انسان را به آزادى از همه خرافات و اسارت قدرت‌هاى ارتجاعى و ضد انسانى دعوت مى‌کند، چگونه ممکن است با تمدن و پیشرفت و نوآوری‌هاى مفید بشر که حاصل تجربه‌هاى اوست سازگار نباشد؟» امام در جایی دیگر به طور مشخص می‌فرمایند: «اسلام با همه ترقیات موافق است، با همه پیشرفت‌ها موافق است. اسلام براى پیشرفت آمده، براى ترقى آمده...» بنابراین، از دیدگاه امام خمینی (ره) اسلام بر پیشرفت تأکید دارد و تحقق پیشرفت برای جوامع اسلامی نیز امری ممکن و نه مذموم است. اما در اینجا سؤالی مطرح می‌شود و آن اینکه پیشرفت مطلوب از دیدگاه امام (ره) چگونه پیشرفتی است و آیا امام آنچه را که در غرب تحت عنوان پیشرفت اتفاق افتاده بود، برای جامعه اسلامی خودمان هم مطلوب می‌دانستند و تجویز می‌کردند؟
ب) پیشرفت مطلوب از دیگاه امام (ره)
امام (ره) پیشرفت مطلوب را پیشرفتی می‌دانستند که در پاسخ به نیاز‌های حقیقی انسان عملیاتی شده باشد و مبتنی بر ترویج انسانیت و معنویت و در یک کلام، مبتنی بر انسان‌سازی باشد. از این رو، ایشان پیشرفت به سبک غربی را نفی می‌کردند و می‌فرمودند: «غرب حیوان بار مى‌آورد. آن هم نه حیوان آرام، یک حیوان وحشى! آدمکش! آدمخوار! پیشرفت، پیشرفت انسانى نیست. پیشرفت حیوانى است. تربیت انسانى نیست. در غرب تربیت حیوانى است. حکومت‌ها را مى‌گویم؛ ملت‌ها را نمى‌گویم... ما باورمان آمده است که همه چیز‌ها در غرب است. خیر، آن چیزى که در غرب است تربیت حیوان درنده است، حیوان درنده دارند درست مى‌کنند. آلاتى هم که درست مى‌کنند همان چنگ و دندان حیوان درنده است؛ منتها به صد‌ها هزار مرتبه بالاتر. غرب انسان درست نمى‌کند، آنکه انسان درست مى‌کند آن مکتب‌هاى الهى است. مکتب‌هاى توحیدى است که تمام همّ انبیا این بوده که آدم درست کنند... شما گمان نکنید که غربی‌ها پیشرفت کرده‌اند. غربی‌ها در جهات مادى پیشرفت کرده‌اند؛ لکن معنویات ندارند...»
از سوی دیگر، امام (ره) برخی مظاهر ترقی مدرن را می‌پذیرند به گونه‌ای که می‌فرمایند: «اگر مراد از مظاهر تمدن و نوآوری‌ها، اختراعات و ابتکارات و صنعت‌هاى پیشرفته که در پیشرفت و تمدن بشر دخالت دارد، هیچگاه اسلام و هیچ مذهب توحیدى با آن مخالفت نکرده و نخواهد کرد بلکه علم و صنعت مورد تأکید اسلام و قرآن مجید است.»، اما با این وجود، در بیان تفاوت پیشرفت مطلوب مورد نظر خودشان با پیشرفت مطلوب دنیای غرب می‌فرمایند: «در فکر این باشید که به جلو بروید، برنگردید به عقب. اگر انحطاط اخلاقى یا فکرى یا عملى حاصل بشود، این برگشت به عقب است و ارتجاع....»
در واقع، حضرت امام تعریف توسعه را براساس تعریف مدرن قبول ندارد، بلکه پیشرفت توام با هویت را معتقدند و اذعان داشتند که بحث هویت ما با مفهوم توسعه و مبانی آن در غرب جمع‌پذیر نیست و مهندسی نمودن مفهوم توسعه توسط غرب را نپذیرفتد. به بیان دیگر، امام بر خلاف کسانی که معتقدند برای رسیدن به توسعه باید هویت را فدا کرد بر این باور است که پیشرفت می‌بایست توام با حفظ هویت مدنظر باشد، یعنی امام (ره) نه تنها مطلوبیت پیشرفت، به عنوان یک ارزش کمیاب جهانی، را نفی نمی‌کنند، اما در عین حال معتقدند که پیشرفت می‌بایست مبتنی بر کارآمدی، توأم با عدالت و اخلاق و معنویت و ارتقای مقام انسانی انسان به عنوان خلیفه الله باشد.
امام خمینی (ره) در این باره می‌فرمایند: «ما می‌خواهیم یک جمعیتی نورانی پیدا بکنیم، یک قشر‌های نورانی که وقتی وارد می‌شویم در یک دانشگاهی، عملش نورانی، علمش نورانی، اخلاقش نورانی، همه چیزش نورانی باشد، الهی باشد. اعتلا به این است که ما مسلکمان را و مکتبمان را به پیش ببریم ما رو به اعتلا هستیم و بشر را رو به اعتلا می‌خواهیم ببریم. مهم این است که اسلام به همه ابعاد تحقق پیدا بکند به طوری که هر کس وارد این مملکت می‌شود، از سرحد که وارد شد آثار اسلام ببیند تا مرکز که آمد، آثار اسلام؛ دانشگاه رفت، اسلامی؛ وزارتخانه‌ها رفت، اسلامی؛ ادارات دولتی رفت، اسلامی؛ بازار آمد، اسلامی؛ در کشاورز‌ها و پیش کارگر‌ها رفت، اسلامی؛ آنکه مقصد ما هست این معناهست.»
ج) اهمیت پیشرفت
در نگاه امام خمینی (ره)، پیشرفت و کارآمدی جمهوری اسلامی ایران هم یک ضرورت ملی و هم لازمه موفقیت در تحقق آرمان‌های فراملی است. زیرا از دیدگاه امام (ره) برای جمهوری اسلامی ایران ضرورت دارد تا با تحقق پیشرفت در داخل، یک الگوی کارآمد از اسلام را نشان دهد. از سوی دیگر، چون جمهوری اسلامی به دنبال ارائه یک الگوی کارآمد از اسلام نیز می‌باشد تا به جهانیان بفهماند که اسلام چه برنامه و اهدافی دارد. چنان‌که دشمنان انقلاب می‌کوشند انقلاب و در نتیجه اسلام را ناکارآمد نشان دهند و چنین تبلیغ کنند که علت این ناکارآمدی در این است که اساساً اسلام و دیگر ادیان الهی فقط برای معنویات آمده‌اند و با دنیاداری و حکومت کاری ندارند و ورود آن‌ها به عرصه سیاست، به این مقصد معنوی ضربه می‌زند. یا اینکه اسلام دینی ارتجاعی و مخالف تمدن می‌باشد، لذا باید دیانت از سیاست جدا باشد، تحقق پیشرفت برای آن اهمیت مضاعف دارد.
د) گزاره‌های اساسی پیشرفت از دیدگاه امام (ره)
با توجه به آنچه گفته شد، در خصوص گزاره‌های اساسی یا ویژگی‌های عمده پیشرفت از دیدگاه امام (ره) باید گفت که:
۱- از دیدگاه امام خمینی (ره) حوزه کارویژه و در نتیجه کارآمدی یک نظام سیاسی توسعه می‌یابد، به‌طوری که متناسب با نوع انسان‌شناسی امام (ره)، همه ابعاد وجودی انسان و جامعه، اعم از مادی و معنوی را در بر می‌گیرد؛ لذا یک نظام سیاسی پیشرفته و کارآمد، در تعالی همه جانبه جامعه اعم از اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اخلاقی و معنوی دارای برنامه، فعالیت و توفیق است.
۲- از نظرامام (ره)، تعالی زیست فرهنگی درحوزه‌های معنوی، اخلاقی و اجتماعی ازاهمیت بالاتر برخوردار بوده و تقدم رتبی دارد. ایشان در این زمینه می‌فرمایند: «ما امیدمان به خداست و مأیوس از خدا نیستیم؛ و بر مشکلات به امید خدا غلبه مى کنیم؛ و به مادیات این نظر را نداریم؛ غلبه را با مادیات نمى دانیم. غلبه با معنویات است؛ و مادامى که شَعْبِ (ملت) ما به خداى تبارک و تعالى اتکال بکنند، پیشرفت خواهند کرد؛ و اگر خداى نخواسته انحراف پیدا شد، زوال براى همه هست...»
۳- از دیدگاه امام (ره)، به کار بستن و توجه به ظرفیت‌های داخلی و عمومی در تحقق پیشرفت، آبادانی و کارآمدی جامعه اهمیت ویژه‌ای دارد. به گونه‌ای که به باور ایشان، پیشرفت تنها برعهده و محدود به دولت‌ها نیست، بلکه مردم نیز نقش مهمی در این راه دارد؛ لذا ایشان در کنار دولت‌ها، این وظیفه را بر عهده سایر نهاد‌ها ازجمله نهاد‌های اجتماعی، علمی، دینی و فرهنگی و عموم مردم نیز می‌دانند. چنان که دولت‌ها به تنهایی از عهده این امر برنمی‌آیند. امام (ره) در ارتباط با همین مقوله تأکید دارند: «(همه موظفند همچون) برادرى ایمانى به هم بنگرند و در مشکلات پشتیبان هم باشند؛ و ملت عزیز پشتیبان دولت و سایر ارگان‌ها باشند، که بدون پشتیبانى همه جانبه توقع پیشرفت از دولت بی موقع است؛ و با اتکال به خداوند تعالى، که در مشکلات بزرگ عنایت‌هاى غیبى را فرموده، بدانند که تا ملت و دولت به تعهد خود در نصرت به دین خدا و به بندگان او پابرجا باشند، نصرت خدا ادامه دارد.»
۴- جمهوری اسلامی داعیه پیشرفت تام و کارآمدی کامل را ندارد، بلکه در حد توان تلاش دارد ثمره شیرین حاکمیت اسلام را برای جهانیان به نمایش گذارد.
نتیجه گیری
در مجموع می‌توان محور‌های پیشرفت از دیدگاه حضرت امام (ره) را در پنج اصل زیر خلاصه کرد:
۱- معنویت؛ امام (ره) عمده گرفتاری‌های بشر را ناشی از ضعف این عنصر در وجود انسان‌ها می‌دانند و از این رو، با توجه به مبانی انسان شناسی خودشان، معتقد به معنویت به عنوان یک عنصر مقوم و هدف پیشرفت می‌نگرند. به گونه‌ای از دیدگاه ایشان هدف پیشرفت باید توسعه معنویت باشد و از سوی دیگر، بدون معنویت اساساً اصلاح و پیشرفتی در امور حاصل نخواهد شد.
۲- استقلال (فکری و عملی): امام (ره) وابستگی به خارج را منشأ اکثر بدبختی‌های می‌دانند و به ویژه تأکید دارند که «اگر ما از وابستگی فکری بیرون بیاییم همه وابستگی‌ها تمام می‌شود.»
۳- مردمی بودن یا اتحاد همه مردم در امر پیشرفت: اساسا امام (ره) در امر پیشرفت و آبادانی کشور معتقد به استفاده از همه ظرفیت‌های آحاد ملت بودند و بر این باور بودند که هر کسی و هر مجموعه‌ای در این رابطه مسئولیتی دارد.
۴- عدالت: عدالت به عنوان اصلی انسانی و اسلامی مورد توجه امام (ره) در امر پیشرفت کشور است.
۵- تغییر وضع محرومین و مستضعفین: توجه به محرومین و مستضعفین یکی از بزرگترین تفاوت‌های الگوی پیشرفت مورد نظر امام با الگوی توسعه ملی کشور‌های دیگر است. امام (ره) در اهمیت این مهم می‌فرمایند: «گمان نمی‌کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد.» یا اینکه در آن وصیت نامه سیاسی الهی‌شان می‌فرمایند: «به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می‌کنم که خیر دنیا و آخرت شما‌ها رسیدگی به حال محرومان جامعه است.»
انتهای پیام/ 112
