نگاهی به خاستگاه و جایگاه موسیقی محرم در ایران

سوگواری برای مرگ قهرمانان اسطوره ای قبل از اسلام نیز در ایران اهمیت ویژه ای داشت که از آن جمله می توان به ' سوگ سیاوش ' شاهزاده ایرانی اشاره کرد که توسط خوانندگان و نوازندگان با آوای محزون اجرا می شد و از این موسیقی باعنوان ' حلقه سیاوش ' یاد می کردند.

موسیقی محرم بخش جدایی ناپذیر موسیقی سنتی ایران است که اجرای صحیح و مناسب آن در بر این هنر تاثیر گذار بوده و موجب اعتلای موسیقی های آیینی می شود.
تعزیه، منقبت خوانی، نعت خوانی، روضه خوانی، پرده خوانی، شمایل خوانی و غیره هر کدام با مراسم خاص و موسیقی مناسب ، نشانگر ارادت ایرانیان به امیرالمومنین(ع) و فرزندان ایشان است.
به اعتقاد موسیقی شناسان، تمام آوازهای هفت گانه ایرانی بویژه چهارگاه، ماهور، نوا و راست پنجگاه در مراسم سوگواری ابا عبدالله (ع) قابل اجراست.
هر بخش از موسیقی محرم شجاعت و از خود گذشتگی شهدای کربلا و وقایع 10 روز اول این ماه را به تصویر می کشد و سوگواری حضرت عباس (ع)، حضرت علی اکبر (ع)، حضرت زینب (س) و از همه مهم تر خود سید الشهدا (ع) بخشی از آن است.
به طور معمول تشریفات مذهبی نمادین دیگر همچون سینه زنی، زنجیر زنی، سنگ زنی و قمه زنی در سوگواری محرم درخور توجه است.
تاثیر ملودی های بومی بر روی نوحه ها و سوگواری ها و شمول سنت ها و آیین های محلی در سوگواری عاشورا نمونه هایی از چنین ترکیبی است.
** تعزیه
تعزیه نوعی نمایش است و نمایش از قدیم به شیوه های گوناگون برای انجام مقاصد مختلف در میان ملل و اقوام معمول بود و برای تکامل آن نویسندگان و کارگردانان کوشش بسیاری کردند.
تاریخ تعزیه به طور دقیق مشخص نیست ولی گفته می شود با کشته شدن سیاوش، شاهزاده ایرانی به دست افراسیاب این گونه نمایشی در ایران آغاز شد اما تاریخ صحیح تعزیه مشخص نیست.
ابراهیم بوذری پژوهشگر موسیقی از تعزیه به عنوان یکی از آیین های دیرپای آمیخته با موسیقی مربوط به محرم یاد کرد و گفت: تعزیه یکی از هنرهای دیرینه ایران است که دارای فواید سیاسی بسیار به لحاظ استقلال و ادب و اخلاق دینی بود ولی به دلایل گوناگون در حال فراموشی است .
وی افزود: یکی از کارکردهای تعزیه ارائه چهره واقعی اسلام و نشان دادن ظلم وستم و جور بنی امیه و بنی عباس و فساد اخلاقی آنان با ابزار موسیقی و نمایش بوده است.
این پژوهشگر موسیقی توضیح داد: در گذشته به دلیل بی سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه، نمایش در آنان تاثیر زیادی داشت، لذا مبتکران هنر تعزیه در کنار موسیقی از لباس های رنگ سرخ و زرد زننده و صداهای خشن به عنوان نمادی از ظلم دستگاه بنی امیه استفاده می کردند.
بوذری گفت: اشعار تعزیه و نوحه های موزون همگی به بهترین وجه ممکن در آوازهای مختلف ایرانی خوانده می شد تا اثرگذاری بیشتری بر مردم داشته باشد.
وی آمیختگی تعزیه با موسیقی را بسیار زیاد دانست و افزود: در مجالس تعزیه مربوط به واقعه کربلا و دیگر مصائب اهل بیت اشعار محزون و در تعزیه های شاد که به مناسبت فتوحات پیامبر و امیرالمومنین، عروسی ها، ولادت ها و دیگر اعیاد مذهبی اشعار شاد به کار برده می شد که آواز و موسیقی مورد نظر نیز می باید با حال وهوای آن همخوانی داشته باشد.
بوذری گفت: همچنین تعزیه هر یک از شخصیت های دینی مانند پیامبر، امام، حضرت عباس، علی اکبر، حضرت مسلم، حر و قاسم از یک دستگاه آوازی آغاز و بعد از آوازهای مختلف و موزون استفاده می شد.
وی افزود : برای نمونه برای تعزیه امام و ملائکه از دستگاه ' عراق ' و ' راک ' و ' ترک ' ، تعزیه حضرت عباس از ' ماهور ' و ' راست پنجگاه '، حر و مسلم از دستگاه ' نوا ' ، علی اکبر و قاسم از ' چهارگاه ' استفاده شده است.
عبدالله مستوفی در این باره نوشت: هر مولف خوان (مقابل مخالف خوان) در تعزیه آوازها و مایه های موسیقی مخصوص خود را باید حفظ می کرد.
امام خوانان آوازهای خود را بیشتر در دستگاه راست پنجگاه، نوا و یا گوشه رهاوی، برای حضرت عباس چهارگاه ، برای حر ' عراق ' ، و برای عبدالله ابن حسن در ' راک ' می خواندند که به همین جهت این گوشه موسوم به 'راک عبدالله ' است.
ظرافت در کاربرد موسیقی به تعزیه به حدی است که حتی در پرسش و پاسخ ها هم تناسب رعایت شده است؛ مثلا اگر بین امام حسین (ع) و حضرت عباس سئوال و جوابی صورت گیرد ، امام در شور پرسش خود را مطرح می کند و عباس نیز پاسخ را در همان دستگاه می دهد.
روح الله خالقی در کتاب شناسایی موسیقی خود در باره تاثیر متقابل تعزیه و موسیقی نوشت : بسیاری از خوانندگان موسیقی ملی ایران، تجربه نخست خود را از خوانندگی در تعزیه آغاز کردند و از این طریق به مقام هنرمندی رسیدند که از آن جمله می توان به استاد علی حسین قزوینی، میرزا حسن قزوینی، ملا عبدالکریم جناب، حاجی قربان خان شاهی، اقبال آذر و....اشاره کرد.
** نوحه خوانی
نوحه خوانی که بیشترین کاربرد را در ماه محرم دارد ، مورد دیگری است که به موسیقی آمیخته است.
هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی در این باره گفت : نوحه سرایی و سایر مراسم مذهبی موسیقی خاص خود را دارد که تا 50 سال قبل بشدت در کشور ما رعایت می شد به طوری که آهنگسازان برای ساخت نغمات خود از این نوع موسیقی الهام می گرفتند ولی پس از آن به دلیل عدم کنترل و توجه لازم رفته رفته کم رنگ شده تا جایی که در زمان حاضر آسیب نگران کننده ای به آن وارد آمده است.
وی تاکید کرد: باید اشعار و ملودی ها توسط کارشناسان آسیب شناسی شود و جامعه مداحان نیز بپذیرند که ما دارای موسیقی مذهبی بسیار غنی هستیم.
جاوید با ذکر این که موسیقی مذهبی به دلیل نبود پژوهش و بررسی کافی به فراموشی سپرده شده است،گفت: نعت خوانی و منقبت خوانی به ترتیب ویژه ستایش پیامبر اکرم (ص)، ائمه و بزرگان دین است که به فراموشی سپرده شده است و لازم است توسط کارشناسان و دلسوزان فرهنگ و آیین مذهبی احیا شود.
او افزود : ریزه خوانی نیز از مراسم مذهبی – موسیقایی گذشته بوده که جوانان و پیشکسوتان اهل فن از یک ماه پیش از ماه محرم و صفر در مجلسی حضور یافته و به خواندن اشعار مربوطه می پرداختند که توسط چند تن از پیشکسوتان به صورت شورایی کار آنان ارزیابی و سپس توسط شخصی به نام نقیب النقبا مشخص می شد که چه کسی در چه محله ای کدام یک از اشعار را بخواند.
جاوید گفت: کیاسر در استان مازندران و بیرجند در خراسان از جمله جاهایی بود که این جلسات و انتخاب شخص مورد نظر صورت می گرفت.
وی افزود : نوحه خوانی در مازندران با عنوان ' عباس خونی ' (عباس خوانی) شهرت دارد که با ملودی نزدیک به چهارگاه به رشادت و دلاوری حضرت عباس(ع) می پردازد.
** روضه خوانی
جاوید، روضه خوانی را نوعی موسیقی توصیفی از واقعه عاشورا تعریف کرد و گفت : روضه خوانی در خراسان با کمانچه و در مازندران با لله وا(نی محلی) اجرا می شود.
موسیقی خبری از دیگر اجزاء موسیقی محرم است که هم اکنون رایج نیست.
این موسیقی شامل دو بخش سازی و آوازی است که در پیشباز ماه محرم و برگزاری دسته های عزا داری اجرا می شود.
چاووش عزای عاشورا همراه با خواندن نوحه از قسمت های مهم این موسیقی است که به بشیر ابن جذلم نسبت داده شده است.
آیین صبح خوانی پیش از اذان صبح هم از دیگر موسیقی های این ماه است که با زمزمه آغاز شده و به نوحه تبدیل می شود .
موسیقی شور طبل و شیپور در ظهر عاشورا به هنگام بر اندازی علم حضرت سید الشهدا (ع) از دیگر موسیقی های سازی این واقعه است که از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
جاوید با بیان اینکه یک سری موسیقی آیینی با عنوان علم گردانی با ریتم های گوناگون در مناطق مختلف کشور رایج بوده است، گفت: موسیقی ویژه ماه محرم همچون سایر موسیقی های آیینی در برخی از مناطق کم رنگ و در برخی نیز منسوخ شده است و شمار اندکی از پیشکسوتان آن باقی مانده اند.
وی همچنین موسیقی های فعلی این مراسم را نارسا و سبک دانست و افزود : این اجراها بیانگر دلاوری های امام حسین(ع) ویارانش نیست و برای رفع اشکال و ادای حق مطلب باید تحولی در بنیان اجرایی این موسیقی به وجود آورد.
به اعتقاد صاحبنظران ، سوگواری آداب و رسوم ویژه ای دارد که باید رعایت شود حال آن که این ظرافت کاری ها بویژه در مداحی ها و نوحه سرایی ها کمتر دیده می شود.
یک مداح 78 ساله در این باره گفت : مداحی از ماهیت عشق و ارادت به شغل تبدیل شده و در خواست دستمزهای میلیونی و نبود حزن، عرفان، خلوص نیت و معرفت، مداحی را به فرهنگ مطربی کشانده است.
رمضان نوروزی افزود : مداحان اشعاری سخیف و موسیقی نامناسب را انتخاب کرده و در سوگواری ها و ولادت ها با ریتم تند اجرا می کنند با این تفاوت که در سوگواری سینه و در اعیاد با همان ریتم دست می زنند و تشخیص آن برای شنونده دشوار و حتی غیر ممکن است.
وی گفت : نوآوری تا زمانی قابل پذیرش است که به اصالت لطمه وارد نکند در حالی که این نوع مداحی ، تخریب سنت ها بدون نوآوری است.
حجت الاسلام محمدعلی رجبی کیاسری از پژوهشگران موسیقی و آیین مذهبی هم با بیان اینکه آنچه اکنون در مراسم مذهبی می شنویم نه سوگ است نه سور ، گفت : این آداب همچون اغلب رسوم ما از جایگاه والایی برخوردار بود که متاسفانه به دلیل بی توجهی به فراموشی سپرده شد.
وی از بیان واژه های سخیف و نوع موسیقی نوحه خوانی و مداحی بشدت انتقاد کرد و برگزاری این گونه مراسم را توهین به مقدسات دانست.
این پژوهشگر افزود: شاعران گرانقدری در طول تاریخ اسلام وجود داشتند که به خاطر سرودن اشعار وزین در ستایش پیامبر و ائمه از سوی حکومت وقت توقیف و باز خواست شدند که استفاده از اشعار آنان دستمایه مناسبی برای نوحه خوانی هاست در حالی که اثری از آنان در مراسم فعلی دیده نمی شود.
** سازگاری موسیقی ایرانی با آیین های مذهبی
رجبی کیاسری گفت: موسیقی ایرانی برگرفته از عرفان و معنویت است و با وجود هفت دستگاه و پنج آواز توانایی بیان هر گونه احساس مذهبی را دارد و باید در این گونه مراسم از آن بهره گرفت.
او با بیان این که هر کدام از آوازهای موسیقی ایرانی برای زمان مشخصی از شبانه روز باید استفاده شود، افزود : جای تاسف است که برخی از مداحان و نوحه خوانان امروزی موسیقی عرفانی خودمان را رها کرده اند.
این پژوهشگر گفت: سوگ ها و سوگندنامه ها در تاریخ اسلام دارای ارزش و احترام ویژه ای بودند و برگزاری هر کدام از این آیین ها سلسله مراتب و مراحل ویژه ای داشته است.
وی به عنوان مثال به نعت خوانی و منقبت خوانی اشاره کرد و افزود : خواننده هر کدام از آنها دارای شرایط ویژه ای بوده است و جایگاه آنان در صدر اسلام تا حدی بوده که از سوی ائمه و بزرگان دین صله دریافت می کردند و یا مورد دعای ایشان قرار می گرفتند.
به گفته این پژوهشگر، نعت خوانی و منقبت خوانی دارای سه مرحله ساده خوانی، غراخوانی و مرصع خوانی بود که ساده خوانان آواز ساده ای را بدون روایت می خواندند، غراخوانان از اشعار و روایات دیگران استفاده می کردند و مرصع خوانان قدرت انشاء و سرودن شعر را داشتند و سروده های خود را می خواندند که این مراسم تا دوران قاجار ادامه داشت و پس از آن به فراموشی سپرده شد.
وی گفت: پیرو تذکرات رهبر معظم انقلاب در سال های اخیر اقداماتی برای احیای این گونه مراسم انجام شد که انجمن شعر در بنیاد نهج البلاغه و همایش در حوزه هنری تهران و فرهنگسرای اسوه از آن جمله بوده است .
این پژوهشگر موسیقی از متولیان امور فرهنگی و مذهبی بویژه وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی خواست برای برپایی مداوم این گونه برنامه ها بکوشند تا مراسم مذهبی از چنگال کلمات سخیف و موسیقی ناشایست درآید.

منبع:ایرنا