گروه استان‌های دفاع‌پرس - «علی‌ضامن راحمی» محقق و استاد دانشگاه و مدیر امور اساتید اداره کل حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس استان فارس؛ «قیام پانزده خرداد 1342 زمینه ساز پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود. در واقع قیام 15 خرداد، بروز امواج نارضایتی در میان یک قشر یا قشرهای مختلف جامعه، علیه نظام حاکم است که منجر به طغیان ناگهانی آنها می‌شود و موجب تغییراتی در برنامه‌ها، سیاستها، رهبری و مدیریت و یا نهادهای سیاسی جامعه می‌گردد ولی ساختار و ارزشهای مسلط سیاسی و اجتماعی را دگرگون نمی سازد؛ زیرا هدف آن تنها نفس تغییر است، بدون آنکه جایگزینی در نظر داشته باشد.
به عبارت دیگر یک قیام اجتماعی، اگرچه با بسیج مردمی همراه است، اما طرح و برنامه‌ای مشخص، برای تغییر نهادهای اجتماعی و سیاسی ندارد. از این رو، تفاوت اساسی قیام و انقلاب، در ایدئولوژی و معنا و جایگاه تاریخی آنهاست. بدین ترتیب که، هدف قیام اجتماعی برخلاف انقلاب، تخریب و بازسازی سیاسی و اجتماعی یک جامعه نیست; بلکه به صورت غیر مستقیم بر نهادهای سیاسی و اجتماعی تاثیر می گذارد و به طور اساسی، به معنی اعتراض خشونت آمیز به وضعیت موجود است.
خاستگاه قیام پانزده خرداد 1342
خاستگاه قیام از نقش و جایگاه روحانیت شیعه در جامعه ایران و پیروی مردم از آنها ناشی می شود. زیرا در طول یکصد سال اخیر تاریخ معاصر، روحانیت مبارز انقلابی به دلیل سیاستها و و برنامه های ضد اسلامی سلسله قاجار و خاندان پهلوی، توده‌های مردم مسلمان ایران را برعلیه آنها بسیج کرده اند.
در طول این یکصدسال، درک شیعه از مسایل سیاسی بتدریج دچار تحول شد و با سیاسی شدن افکار عمومی مردم، روحیه مبارزه جویی با نظامهای طاغوتی در سرلوحه حرکتهای آنها قرار گرفت. ابتدا قیام تنباکو علیه تسلط اقتصادی بیگانگان (انگلستان) شکل گرفت؛ سپس افکار عدالت‌جویانه و قانون خواهی در انقلاب مشروطیت و قانون اساسی مشروطه تبلور یافت. جنبش ملی شدن نفت نیز یک مبارزه ضد بریتانیایی بود که حیطه وسیعتری نسبت به قیام تنباکو داشت.
انگیزه‌ها و اهداف قیام پانزده خرداد
همان گونه که گفته شد، منشا و خاستگاه قیام پانزده خرداد اندیشه های روحانیت مبارز شیعه، به رهبری حضرت امام خمینی (ره) بود. در اندیشه ها و تفکر آن حضرت، تشکیل حکومت اسلامی و اجرای احکام اسلام جایگاه خاصی داشت. بر این اساس، پیاده شدن قوانین اسلام در حوزه های سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع از انگیزه های اصولی نیروهای مذهبی محسوب می شد.
اما با توجه به تخطی رژیم شاه از حدود الهی و عدم اجرای احکام اسلام، امر به معروف و نهی از منکر، دفاع از سنتها و ارزشهای اسلامی، مقابله با برنامه های استعماری آمریکا و اسرائیل، مبارزه با حاکمیت و گسترش فرهنگ غربی که منافی با معیارهای فرهنگ اسلام ناب محمدی بود، از انگیزه های نسل جدید روحانیت، برای ورود به عرصه سیاسی کشور و وقوع قیام پانزده خرداد به شمار می رفت.
امام خمینی در مرحله اول مبارزه خود، درصدد پیشگیری و کنترل حرکتهای ضد مذهبی رژیم شاه برآمد. اما هنگامی که این رژیم تهاجم همه جانبه خود را بر علیه حضرت امام و پیروانش آغاز کرد، شیوه دیگری برای مبارزه برگزیده شد که همانا رویارویی با اصل نظام شاهنشاهی بود.
انگیزه دیگر امام، مبارزه با صهیونیسم جهانی و عوامل داخلی آنها و صیانت از احکام اسلام و قرآن و حفاظت از استقلال کشور و جلوگیری از نفوذ بیشتر اعضای فرقه ضاله بهائیت که به عنوان ستون پنجم اسرائیل در ایران عمل می کردند ، بود.
اهداف اصلی امام خمینی (ره) حاکمیت قوانین اسلام و اجرای شریعت اسلامی و قطع زنجیرهای وابستگی کشور از کشورهای استعمارگر و استکباری آمریکا و اسرائیل و. . . بود.
خلع ایادی داخلی آنها و براندازی اصل نظام شاهنشاهی و جایگزینی حکومت اسلامی برای جامه عمل پوشاندن به اهداف نهضت ضروری بود که امام خمینی تلاش برای تحقق آنها را پیشه خود ساخته بود.
ماهیت قیام پانزده خرداد 1342
با توجه به اینکه، ماهیت اصلی سیاستها و برنامه های رژیم شاه، مبارزه با فرهنگ مذهبی مردم ایران بود و این مساله با روحیه مذهبی مردم سازگار نبود، به طور طبیعی، قیام پانزده خرداد دارای ماهیت اصیل دینی و مذهبی بود. زیرا این قیام برای دفاع از فرهنگ اسلامی و ارزشها و هنجارهای مذهبی مردم ایران به وقوع می پیوست.
در بررسی پدیده های اجتماعی، توجه به عناصر آن بسیار مهمند. عناصر اصلی این قیام شامل نیروهای قیام و به بیان دیگر، رهبری قیام و مردم است که توسط ایدئولوژی و اندیشه نهضت به همدیگر پیوند خورده اند. ایدئولوژی و تفکر قیام، همانا اندیشه های ناب مذهبی بود. در واقع، اندیشه ها و افکار، انگیزه ها و اهداف و آرمانها و آرزوهای مردم ایران، از زبان رهبر نهضت، یعنی امام خمینی بیان می شد.
امام خمینی با نفی تز استعماری "جدایی دین از سیاست" و تاکید بر نظریه مرحوم سید حسن مدرس مبنی بر "دیانت ما عین سیاست ما و سیاست ما عین دیانت ماست"، و با صدور فرمان تحریم تقیه نقطه عطفی در فرهنگ سیاسی کشور ایجاد کرد که پایان دوران از خودبیگانگی را بشارت می داد.
بنابراین، قیام پانزده خرداد 1342 دارای ویژگیهایی بود که هیچ یک از جنبشهای سیاسی - اجتماعی پیشین ایران، واجد همه این خصوصیات نبودند. این مساله، قیام پانزده خرداد را یک حرکت سیاسی - اجتماعی و فکری - فرهنگی منحصر به فرد می سازد که نقطه عطفی در سیر تحولات سیاسی - اجتماعی ایران پدید آورد و سمت و سوی مذهبی بدان بخشید.
ویژگی اصلی قیام پانزده خرداد، جنبه مذهبی آن بود که با حضور رهبران مذهبی و روحانیت معظم شیعه، توده های مختلف مردم ایران نیز در آن مشارکت جستند.
قرار گرفتن مرجعیت شیعه در سطح رهبری نیروهای مذهبی دیگر ویژگی این قیام بود و هنگامی که امام خمینی (ره) به عنوان یک مرجع تقلید، رهبری یک جنبش سیاسی - اجتماعی و فکری - فرهنگی را بر عهده گرفت، دیگر مراجع را نیز با خود همراه کرد.
فراگیری و پوشش دادن به حرکتهای سیاسی موجود نیز ویژگی دیگر بود و حضور امام خمینی نیروهای مذهبی را گردهم آورد و از تفرقه آنها جلوگیری کرد.
رویارویی با اصل نظام شاهنشاهی هم از ویژگیهای این قیام بود در حالی که جنبشهای پیشین دارای این ویژگی نبودند.
ضد امپریالیسم و ضد صهیونیسم بودن مبارزه؛ امام خمینی (ره) از ابتدای هضت خود قدرتهای استعماری شرق و غرب و صهیونیسم جهانی و اسرائیل را به مبارزه طلبید.
ممانعت از اجرای سیاست دموکراسی کنترل شده کِندی که در دیگر کشورهای وابسته جهان سوم در حال اجرا بود دیگر ویژگی این قیام بود زیرا حرکت امام خمینی (ره)، رژیم شاه را ناگزیر به اعمال خشونت کرد و بدین ترتیب، چهره واقعی این رژیم برای جهانیان و مردم ایران روشن تر شد.
آشکار شدن قدرت مذهب به وسیله بسیج گسترده مردمی نیز از دیگر ویژگی‌ها بود.
برای آشنايی بيشتر با تحولي كه در فاصلة سالهای ۴۲ تا ۵۷ در ايران روي داد، لازم است به ويژگیهای قيام پانزده خرداد كه به انقلاب اسلامی ايران منتهی شد اشاره كنيم:
اسلامی شدن مبارزه، اخلاص و قاطعيت در رهبری امام، مردمی شدن مبارزه، مخالف با اصل سلطنت، بيگانه ستيزی و حضور روحانيت در صحنه مبارزات.
نتایج و پیامدهای قیام 15 خرداد
نتایج و پیامدهای قیام 15 خرداد را می توان، به اختصار اینگونه برشمرد:
1- افزایش رشد سیاسی روحانیت و حوزه های علمیه و ورود آنها به عرصه سیاست کشور
2- الگو قرار گرفتن مذهب برای مبارزه و رویکرد بیشتر نیروهای مبارز به مذهب
3- رشد و آگاهی توده های مردم و تکامل مبارزات آنان
4- افشای چهره منافقانه و ریاکارانه شاه و روشن شدن ماهیت رژیم وی برای مردم
5- بی اعتبار شدن شرق و غرب، به دلیل موضع گیریهای منفی آمریکا و شوروی در مقابل قیام مذکور
6- تثبیت مرجعیت و رهبری امام خمینی با تایید مراجع و علما و حمایت و پشتیبانی مردم
7- روشن شدن ماهیت گروه های سیاسی وابسته و لیبرال و محو شدن جاذبه گروههای سیاسی غیر مذهبی
8- توسل به شیوه مبارزه قهرآمیز، توسط برخی گروه های مبارز
9- احساس ضرورت ایجاد تشکل برای ادامه مبارزه با رژیم
10- تبیین نظریه ولایت فقیه، به عنوان نظام حکومتی جایگزین رژیم شاه، توسط امام خمینی
امام خمینی (ره) فرمودند: در 15 خرداد سه عنصر وجود داشت. یکی عنصر مردم بود، یکی عنصر رهبر و امام بود و سومی عنصر انگیزه ی مذهبی و روح شهادت طلبی و فداکاری برای خدا بود. نطفه انقلاب ما با این سه عنصر بسته شد.
با این حال قیام پانزده خرداد 1342 تغییرات بنیادینی در ساختار سیاسی - اجتماعی ایران ایجاد کرد و زمینه‌های پیروزی انقلاب اسلامی 1357 را آماده ساخت.»
انتهای پیام/
